مشرق- يادگارهاي فرهنگ و تمدن ايران در جاي‌جاي آسياي‌مرکزي و مشترکات عميق تاريخي باعث شده‌است که مردمان شريف و نجيب اين منطقه همواره با احترام از ايران و ايراني ياد کنند. از موزه ملي قزاقستان تا هتل مجلل ريکسوس راه چنداني نيست؛ جايي که براي اولين بار مذاکرات ايران و ۱+۵ به آسياي‌مرکزي رفت. مذاکراتي که گمان مي‌رود اولين نشانه‌هاي پذيرش حق ايران در داشتن برنامه صلح‌آميز هسته‌اي‌اش به تدريج هويدا مي‌شود و قرار است دور آتي آن نيز در ۱۶ فروردين همزمان با نوروز رنگارنگ قزاق‌ها، دوباره در آلماتي برگزار شود. يادداشت حاضر ابتدا نگاهي خواهد داشت به جايگاه قزاقستان در رژيم هسته‌اي جهاني، روند انتخاب اين کشور براي ميزباني مذاکرات و در پايان نيز تحليلي کوتاه بر نتايج گفت‌وگوهاي آلماتي ارائه مي‌شود.

اگر به موزه ملي قزاقستان در مرکز آلماتي سري بزنيد، از ميان غرفه‌هاي متعدد آن، اتاقي در گوشه طبقه دوم توجه شما را جلب مي‌کند که با ظروف سفالين خوشرنگ، کاشي‌هاي فيروزه‌اي پرنقش و نگار و کتب قديمي تزئين شده است. اينها بخشي از يادگار تمدن ايران در سرزمين قزاق‌هاست که برخلاف بيشتر غرفه‌ها که تاريخ جنگ و کشورگشايي ديگر اقوام را نشان مي‌دهد، بازگو کننده فرهنگ صلح جو و غني ايرانيان است. همين يادگارهاي فرهنگ و تمدن ايران در جاي جاي آسياي‌مرکزي و مشترکات عميق تاريخي است که مردمان شريف و نجيب اين منطقه همواره با احترام از ايران و ايراني ياد مي‌کنند. از موزه ملي تا هتل مجلل ريکسوس راه چنداني نيست؛ جايي که براي اولين بار مذاکرات ايران و ۱+۵ به آسياي‌مرکزي رفت. مذاکراتي که گمان مي‌رود اولين نشانه‌هاي پذيرش حق ايران در داشتن برنامه صلح‌آميز هسته‌اي‌اش به تدريج هويدا مي‌شود و قرار است دور آتي آن نيز در ۱۶ فروردين همزمان با نوروز رنگارنگ قزاق‌ها، دوباره در آلماتي برگزار شود. يادداشت حاضر ابتدا نگاهي خواهد داشت به جايگاه قزاقستان در رژيم هسته‌اي جهاني، روند انتخاب اين کشور براي ميزباني مذاکرات و در پايان نيز تحليلي کوتاه بر نتايج گفت‌وگوهاي آلماتي ارائه مي‌شود.


قزاقستان در رژيم هسته‌اي بين‌الملل
قزاقستان که پس از فروپاشي نظام سوسياليستي، حجم عظيمي از زرادخانه هسته‌اي شوروي را به ارث برد، يکباره خود را چهارمين قدرت اتمي جهان يافت. دولتمردان قزاق با فکر پيدا کردن جايگاهي در نظام جهاني، خيلي علاقمند به حفظ اين تسليحات دردسرساز نبودند، از اين رو در همان سال ابتداي استقلال همراه با بلاروس و اوکراين، طي قراردادي با روسيه تمام کلاهکها و تسليحات اتمي را به اين کشور منتقل کردند. قزاقستان سپس سايت مهم آزمايش هسته‌اي "سميپلاتينسک" را بست و يکسال بعد در سال ۱۹۹۳ به پيمان‌ منع گسترش سلاح‌هاي هسته‌اي، "ان‌‌پي‌‌تي" پيوست.
 
ولي ميراث هسته‌اي شوروي آن‌قدر زياد بود که روسيه يلتسيني حاضر به هزينه براي باز پس‌گيري تمام آن نبود لذا قزاقستان طي توافقي محرمانه با آمريکا (Project Sapphire) آخرين باقي‌مانده‌هاي مواد هسته‌اي با درجه غناي بالا را به آمريکا منتقل کرد و در نهايت در آخرين سال قرن بيستم تنها نيرگاه هسته‌اي‌اش در بندر آکتائو را به دليل فرسودگي تعطيل کرد. از اين پس بود که اين کشور با تکيه بر منابع عظيم اورانيوم خود درصدد برآمد سهمي از بازار مواد خام هسته‌اي را در اختيار بگيرد و با افزايش توليد توانست از سال ۲۰۰۹ به بزرگترين صادرکننده اورانيوم جهان تبديل شود. قزاقستان با دارا بودن نوزده درصد ذخاير اورانيوم شناخته شده دنيا، با صادرات بيش از ۲۰هزار تن از اين ماده معدني با ارزش در سال ۲۰۱۲، سهمي بزرگ در تامين سوخت اتمي جهان داشته است.

با اين همه آستانه که در سال‌هاي اخير جايگاه منطقه‌اي و بين‌المللي خود را تثبيت شده يافته، به اين نتيجه رسيده که صادرات مواد خام هسته‌اي تماماً منافع ملي اين کشور را تامين نمي‌کند و بدنبال بهره‌برداري بهينه از اين توان ملي، طرح‌هاي مهمي را در دستور کار قرار داده‌است؛ قزاقستان در سال ۲۰۱۰ درخواست خود براي ميزباني اولين بانک سوخت هسته‌اي بين‌المللي را به آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، "IAEA" ارائه داد. طبق اين طرح که ابتدا از سوي البرادعي، مدير کل سابق آژانس بين‌المللي انرژي اتمي مطرح شد، با تاسيس يک بانک سوخت هسته‌اي با درجه غناي پايين، خوراک راکتورهاي اتمي کشورهاي مختلف تامين‌شده و ديگر همه نيازي به غني‌سازي اورانيوم در خاک خود نخواهند داشت. هرچند برخي کشورهاي در حال توسعه طرح مذکور را در راستاي حفظ انحصار چند قدرت اتمي مي‌دانند و علاقه چنداني به آن نشان نمي‌دهند ولي قزاقستان اميدوار است در رقابت با ديگر کشورهاي متقاضي، درخواست خود را در سال ۲۰۱۳ نهايي کند. از همين رو در آستانه مذاکرات اخير در آلماتي برخي رسانه‌هاي غربي با برجسته ساختن احتمال استقرار بانک سوخت هسته‌اي در قزاقستان، درباره طرح اين موضوع بر سر ميز مذاکرات ايران و ۱+۵ گمانه‌زني کردند.

از طرف ديگر همزمان با افزايش نياز قزاقستان به انرژي، اين کشور برنامه بلندمدتي را براي ساخت نيروگاه‌هاي اتمي تدوين کرده و اخيراً مذاکراتي را با چند شرکت روسي و ژاپني در اين زمينه داشته است. ساخت نيروگاه‌هاي هسته‌اي که مورد تاکيد ويژه رئيس‌جمهور قزاقستان است، وابستگي اين کشور به سوخت‌هاي فسيلي را تا حد زيادي کاهش مي‌دهد. موارد يادشده در چارچوب استراتژي هسته‌اي قزاقستان، طي دو دهه اخير يکي از مباني اصلي سياست‌خارجي اين کشور را شکل داده است. قزاقستان هم اکنون در کِسوت يکي از کشورهاي پيشرو در موضوع خلع سلاح اتمي (به زعم غربي‌ها) همواره به نشست‌هاي مهم هسته‌اي بين‌المللي از جمله اجلاس سران هسته‌اي در واشنگتن (۲۰۱۰) و سئول (۲۰۱۲) دعوت شده‌است. آستانه نيز توانسته به خوبي از اين ظرفيت جهت ارتقاء جايگاه بين‌المللي خود استفاده کند تا جايي که براي اولين‌بار نظربايف به اجلاس سران G۲۰ در سال ۲۰۱۳ دعوت مي‌شود.
 

قزاقستان و موضوع هسته‌اي ايران
درحالي که فشارهاي ناجوانمردانه غرب عليه ايران به بهانه فعاليت‌هاي هسته‌اي‌ش در سال‌هاي اخير تقريباً بدون مانعي جدي شتاب فزاينده‌اي گرفته و اکثر دولت‌ها نيز در برابر آن سکوت اختيار کرده‌اند، قزاقستان در مواضع اعلامي خود تلاش کرده بالنسبه متعادل و بي‌طرف ظاهر شود. رئيس‌جمهور اين کشور در چند مرتبه‌اي که در اين خصوص سخن گفته، ضمن تاکيد بر حق ايران براي بهره‌برداري صلح‌آميز از انرژي هسته‌اي در چارچوب پيمان "ان‌پي‌تي"، رويه غرب در اين باره را دوگانه خوانده است. نظربايف در گفت‌وگو با خبرگزاري ريانووستي روسيه در نوامبر ۲۰۱۱ اظهار داشت«ما خواهان يک راه‌حل صلح آميز پيرامون برنامه هسته‌اي ايران هستيم و قاطعانه با استفاده از زور مخالفيم. وقتي از برنامه هسته‌اي ايران صحبت مي‌شود چرا پاکستان را ناديده مي‌گيريم که تسليحات هسته‌اي پيشرفته‌اي دارد؟ چرا ما اشاره‌اي به اسرائيل نمي‌کنيم که سلاح اتمي دارد؟ هيچ محدوديتي و هيچ معاهده بين‌المللي در اين موارد اعمال نمي‌شود.»
 
همين رويکرد منصفانه در موافقت کشورمان با پيشنهاد قزاق‌ها براي ميزباني آلماتي موثر بود. همانگونه که عراقچي، معاون وزارت امورخارجه اشاره کرد قزاقستان از جمله کشورهايي است که تحريم‌هاي يکجانبه آمريکا عليه ايران را اجرا نمي‌کند. در حقيقت کشورهايي که فعالانه در جبهه غرب قرار گرفته و رويه‌اي خصمانه عليه مردم ايران در پيش گرفته‌اند نمي‌توانند ميزباني بي‌طرف براي مذاکرات باشند. از سوي ديگر برگزاري اين گفت‌وگوها در هرکشوري، توجه رسانه‌هاي بين‌المللي و افکار عمومي را به ميزبان جلب مي‌کند پس چرا اين امتياز به دوستان ايران نرسد؟
 
قاضي‌خانوف، وزيرامورخارجه سابق قزاقستان، اولين‌بار در ارديبهشت گذشته در نشست وزراي امورخارجه سازمان همکاري شانگهاي در پکن، علاقه‌مندي کشورش براي ميزباني مذاکرات ايران و ۱+۵ را اعلام نمود. اين پيشنهاد در دو ديدار اخير رئيس‌جمهور قزاقستان با دکتر صالحي، وزير امورخارجه کشورمان در آستانه (تير و شهريور ۹۱) نيز تکرار شد. نظربايف پيشنهادش را خيرخواهانه و از روي حسن نيت خواند. با آغاز زمزمه برگزاري دور جديد مذاکرات هسته‌اي از ابتداي زمستان جاري در رسانه‌ها، قزاق‌ها نيز رايزني براي کسب اين امتياز را افزايش دادند، از جمله ادريس‌اف، وزير جديد امورخارجه قزاقستان پس از گفت‌وگو با لاوروف در مسکو در بهمن ماه، مجدداً بر علاقمندي کشورش تاکيد نمود. اين پيگيري قزاق‌ها بالاخره نتيجه داد؛ دکتر صالحي پس از گفت‌وگويي کوتاه با ادريس‌اف در جريان نشست سران کشورهاي اسلامي در قاهره، در ديدار با برخي وزراي اروپايي در حاشيه اجلاس مونيخ بر سر ميزباني قزاقستان به توافق رسيدند.
 
در اين ميان قزاق‌ها نه پايتخت که شهر آلماتي را براي ميزباني در نظر گرفتند. پس از انتقال پايتخت به آستانه در ۱۴ سال پيش، قزاقستان تلاش مي‌کند آلماتي را به مرکزي براي برنامه‌هاي چندجانبه منطقه‌اي و بين‌المللي تبديل کند از همين رو پيشنهاد تأسيس دفتر منطقه‌اي سازمان‌ملل در اين شهر را نيز ارائه داده‌است. بدون شک برگزاري چند دور مذاکرات هسته‌اي در آلماتي به پيشبرد برنامه قزاق‌ها در اين زمينه کمک شاياني مي‌کند.


مذاکرات آلماتي؛ قدمي رو به جلو
به رغم گمانه‌زني بدبينانه رسانه‌ها پيش از نشست آلماتي با تکيه بر نتايج مذاکرات مسکو و بغداد، به نظر مي‌رسد مذاکرات اخير ره‌آورد مهمي ولو اندک در مسير دستيابي به يک توافق مرضي‌الطرفين داشته است. دکتر جليلي در مصاحبه با خبرنگاران از رويکرد واقع‌بينانه‌تر طرف مقابل سخن گفت و اشتون نيز با تاکيد بر نکات مثبت مذاکرات، در پاسخ به سوال شبکه معروف انگليسي از ورود به مسائل بحث برانگيز خودداري کرد. بايد توجه داشت که در آلماتي بيشتر مذاكرات حول غني سازي بيست درصد و مجتمع فردو بود، اين خود به نوعي شناسايي دوفاکتوي حق ايران براي غني سازي ۵/۳ درصد تعريف مي‌شود.

با نگاهي به مواضع غربي‌ها چه در آلماتي و چه در پايتخت‌هاي اروپايي و واشنگتن، به نظر مي‌رسد رويکرد فشار همه جانبه به ايران بويژه در يک سال اخير، نتايج مورد خواست آنها را در برنداشته است. غرب که انتظار داشت با به ميدان آوردن تمام امکانات خود در چارچوب تحريم‌هاي به اصطلاح فلج کننده، ايران را به عقب‌نشيني از مواضع خود وادارد، حال متوجه شده تشديد اقدامات خصمانه نه تنها انسجام داخلي را تقويت، بلکه ايران را در تعقيب برنامه هسته‌اي‌اش مصمم‌تر نيز مي‌سازد. از منظري ديگر تعامل نسبي غرب در آلماتي پس از آنکه فشارها در سال‌جاري به اوج خود رسيد، مؤيد آن است که تحريم‌ها بيش از ميزان فعلي ظرفيت اجرايي ندارد و تداوم وضع کنوني علاوه بر هزينه‌هاي سياسي و اقتصادي، نتيجه دلخواه غرب را نيز حاصل نخواهد کرد؛ به گفته دکتر صالحي «ديگر از اين بيشتر چه کاري مي‌توانند انجام دهند.»
 
البته نبايد تأثير مؤلفه‌هايي نظير اجلاس سران جنبش غيرمتعهدها در تهران، وضعيت رو به بهبودي سوريه و حضور پررنگ مردم در سالگرد پيروزي انقلاب را بر تصميم‌گيري طرف مقابل ناديده گرفت. هر چند از هم‌اکنون محافلي که منافع خود را در تشديد تنش‌ها مي‌بينند دست بکار شده‌اند تا روند کنوني را با چالش مواجه سازند ( از جمله مي‌توان به گزارش مغرضانه روزنامه ديلي تلگراف لندن در تاريخ ۱۱ اسفند اشاره کرد.) ليکن اين اميدواري هست که در نشست آلماتي-۲ در ماه آينده، رويکرد واقع‌بينانه ۱+۵ ادامه يابد.
 
نشست آلماتي از زاويه‌اي ديگر نيز براي ايران حائز اهميت بود. ديدار دکتر جليلي با رئيس‌جمهور و وزير امورخارجه قزاقستان که طي آن علاوه بر موضوعات دوجانبه درباره تحولات پرشتاب منطقه‌اي نيز رايزني شد. نبايد از نظر دور داشت که رئيس‌جمهور قزاقستان براي ديدار با دکتر جليلي از پايتخت کشورش به آلماتي آمد که در عرف ديپلماتيک کم‌سابقه و نشان از اهميت موضوع دارد.


پي‌نوشت
• آباي قونانبايلي، شاعر، فيلسوف و آهنگساز شهير قزاق در قرن نوزده ميلادي که نماد فرهنگ و تمدن قزاقستان بشمار مي‌رود.