به گزارش ویژه نامه نوروزی مشرق، خراسان جنوبی استانی است که بیشتر کویر را درخود جای داده است و یکی از استان هایی است که کمنر نامی از آن برده می شود. خراسان جنوبی به واسطه آنکه در بخش پایینی خراسان رضوی قرار دارد گردشگران بسیار کمی هم از آن دیدن می کنند و بسیاری از گردشگران که سمت خراسان می روند تمام مدت سفر را در مشهد و شهرهای اطراف آن می گذرانند و تصمیمی هم برای رفتن به بیرجند و شهرهای خراسان حنوبی نمی گیرند.

این استان شاید گردشگران زیادی ندارد اما دلیل بر آن نیست که جاذبه های گردشگری آن نیز بسیار کم و یا ارزش سفر به این استان بسیار کم باشد. نبود تبلیغات درست در مورد جاذبه های گردشگری این استان از جمله دلایلی است که می توان برای کمبود گردشگر از آن صحبت کرد.

با توه به آن که تعطیلات نوروزی امسال تا 16 فروردین ادامه دارد همچنان فرصت برای سفر کردن هست و شما می توانید امسال عید را در دل کویر زیبای خراسان جنوبی و شهرهای بسیار جالب آن بگذرانید ولی اگر می خواهید بدانید از چه نقاط این استان بهتر است دیدن کنید بهتر است این راهنمای سفر را تا به انتها مطالعه فرمایید:

بیرجند شهر اولین ها و برترین ها

بیرجند شهریست در دل کویر. شهرستان بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی بوده و در فاصله 480 کیلومتری جنوب مشهد واقع است. این شهر را باید شهر‌‌ترین‌‌‌ها نامید. بیرجند نخستین شهر در ایران است که دارای سازمان آبرسانی بوده و بنگاه آبلوله بیرجند به عنوان نخستین سازمان آبرسانی ایران شناخته می‌شود. همچنین این شهر نخستین شهر ایران است که در سال 1302 و پیش از تهران مجهز به لوله کشی آب شرب شده است.

 مدرســـه شــوکـتـیـه این شهر بعد از دارالفنون و مدرسه رشدیه تبریز در سال 1284 سومین مدرســـــه ایران به سبک جدید است. سومین فرودگاه کشور در سال ۱۳۱۲ پس از قلعه‌مرغی و بوشهر در این شهر ساخته شد. در آغاز سده نوزدهم و پس از جنگ ایران در هرات و نقش پشتیبانی که بیرجند در این جنگ داشت، انگلستان جهت حفظ منافع و مستعمرات خود در شبه قاره هند و توسعه نفوذ خود در افغانستان، در سال ۱۸۹۴ میلادی (۱۲۷۳ خورشیدی)، اقدام به تأسیس کنسولگری در بیرجند نمود. به تبع ایجاد این کنسولگری، دولت روسیه تزاری نیز کنسولگری خود را در بیرجند تأسیس کرد.

باغ اکبریه یکی از بنا‌‌‌های تاریخی شهر در نشست سی و پنجم یونسکو در سال ۲۰۱۱ میلادی به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. بیرجند در قدیم چند بار به علت زلزله ویران شده‌است. در فرهنگ عامه بیرجند، داستان‌‌‌های بسیاری درباره ویرانی بیرجند در یک زلزله عظیم و سکونت دسته‌ای از کولیهای چادرنشین در آن، نقل شده‌است. نخستین سینمای بیرجند در اواخر دوران قاجاریه و در سال ۱۲۹۲ شمسی، با پخش فیلم‌‌‌های صامت، فعالیت خود را آغاز نمود. این سینما که توسط محمدرضاصمصام الدوله، حاکم وقت زابل ساخته شده بود، از برق کارخانه‌ای به نام «مارشال» استفاده می‌نمود.

ارگ کلاه فرنگی

این بنا در خیابان شهید مطهری بیرجند قرار دارد و از بنا های شاخص این شهرستان محسوب می شود . ارگ کلاه فرنگی با مساحت 677 متر مربع در شش طبقه کاربردی دارد و بقیه طبقات جهت شکل بخشی بنا ساخته شده اند . طبقه همکف ار یک نقشه مربع شکل با اتاق های متعدد که آن را احاطه کرده ، تشکیل شده است . در این طبقه چهار هشتی به طور قرینه به چشم می خورد . حوض خانه نیز در این قسمت قرار دارد.

مقرنس کاری های جبهه جنوبی بنا در قسمت طاق نماهای بیرونی ، مقرنس کاری های طاقچه ها ، رسمی بندی سقف ، گچبری های زیبا و بر جسته و گنبد جوضخانه ، استفاده از پوشش های تزیینی کلیل دوگلویی از نوع خنچه پوش در طبقه دوم ، تزیینات رسمی بندی سقف هشتی ها ، رف های تزینی و زیبا یی داخلی حوض خانه . این رف ها در بناهای دوره قاجاریه دیده می شود ، گچبری و مقرنس روی طاق های اسکوب سوم به بعد و گچبری بخ صورت مشبک در اطراف فضای داخلی گنبد . در حال حاضر قسمتی از فرمانداری بیرجند در ساختمان ارگ مستقر است . با این حال قسمت مهم بنا یعنی حوضخانه که دارای تزیینات و سبک معماری ویژه ای اسن ، بدون استفاده باقی مانده است .

باغ اکبریه

این مجموعه که در گذشته هسته مرکزی روستای اکبریه را تشکیل می داد ، اکنون به شهر پیوسته و در انتهای خیابان معلم بیرجند قرار دارد. مجموعه اکبریه با کاربرد مسکونی و حکومتی ساخته شد و قسمتی از ساختمانها و اندرونی آن به اعضای خانواده علم اختصاص داشت و قسمت مرکزی آن ویژه امور دیوانی و حکومتی بود.

از جمله تزیینات بنا می توان به گچبری های همراه با مقرنس کاری و تزیینات لانه زنبوری و رسمی بندی های زیبا در نقاط مختلف بنا ، تزیینات آیینه کاری در اتاق شاه نشین یا اتاق آیینه ، پیش ایوان و ستون های مدور زیبا در عمارت اصلی ، تزیینات طاق نما ها وهشتی ها ، بخاری های دیواری در اتاق های عمارت اصلی ، آجرکاری به صورت خفته و راسته ، لوزی ، مثلثی در نمای بنا ، تیغه های آفتاب شکن در دور بام ها و نورگیر های کلاه فرنگی اشاره کرد . به لحاظ تزیینات مقرنس ، گچبری و آیینه کاری در داخل و آجرکاری در نمای بیرونی است. این بنا در سه دوره تاریخی زندیه ، قاجاریه و پهلوی اول شکل گرفته است.

قلعه رستم

در فاصله حدود شش کیلومتری جنوب شرق شهر خوسف و در جبهه غربی روستای کوچک (( گنج )) ، قلعه بزرگی به نام قلعه رستم بر فراز قلعه ای رفیع قرار دارد که بر جلگه خوسف و دشت ماژان اشراف دارد . این قلعه در محلی صعب العبور و با مصالح سنگ و آجر ساخته شده است . صعب العبوری قلعه رستم سبب شده است که فضاهای آن مانند حصار ، برج ها ، آب انبار ها ، تالارها و... آسیب کمی ببینند .

در جبهه جنوبی این قلعه ، آب انباری دیده می شود که از سنگ و ملات ساروج ساخته شده است و در جبهه شمال شرق آن تعداد پنج برج قابل تشخیص است . در سطح قلعه ، قطعه سفال هایی از نوع لعابدار با رنگ های آبی ، فیروزه ای و سفال های بدون لعاب پراکنده است . با توجه به شواهد موجود ، قلعه رستم از بنا های مربوط به ادوار قبل از اسلام است که در دوران اسماعیلیان مورد بازسازی و استفاده قرار گرفت .

 روستای چهارده

در سفری به خراسان تصمیم گرفتم به روستای چهارده سری بزنم. دلیل نامگذاری این روستا 14 آبشار کوچک است که در اطراف روستا قرار دارد. مجموعه آبشار‌هایی هستند که در روستای چهارده واقع در ارتفاعات باقران در شمال بیرجند قرار دارند. نخستین و مرتفع‌‌ترین این آبشار‌‌ها ۷ متر ارتفاع دارد. برای رسیدن به آبشار‌های چهارده کافی است راهی بیرجند شوی. در عرض چند دقیقه می‌توانی با عبور از خیابان غفاری و گذر از دانشگاه آزاد و بیدخت خودت را به دره چهارده برسانی.

نخستین منظره خود روستای چهارده است که با خانه‌های سنگی و کوچه‌های باریک تو را به تماشا فرا می‌خواند. از ماشین پیاده می‌شویم خانه‌های کوچک را نظاره می‌کنم و فکر می‌کنم که چه زندگی‌های ساده‌ای در این خانه‌‌ها جریان دارد. تعداد خانه‌‌ها بسیار کم هستند و فقط بخش کوچکی از طبیعت را در بر گرفته‌اند. کمی جلوتر صدای همسفرم را می‌شنوم که به عده‌ای سلام می‌کند. قدم‌هایم تند‌تر می‌شوند و مردمان روستا را می‌بینم که با رویی گشاده جواب سلام را می‌دهند تقریباً تمام افراد روستا کهنسال هستند و در حال بافت سبد‌های حصیری.

همه پیر و شکسته، اما با لبانی خندان و دل‌های سرشار از مهر. خانمی برای ما توضیح می‌دهد که اینجا چهارده پائين است و کمتر از 15 خانوار در آن زندگی می‌کنند و شغل همه آنها سبدبافی است. چهارده پائین را که رد کنی در چهارده بالا دیگر وسیله نقلیه یاری‌اش را از تو دریغ می‌کند و همان بهتر که دریغ کند که طبیعت تو را فرا می‌خواند.


بعد از کمی گپ و گفت مسیر اصلی را برای دیدن آبشار‌‌ها به ما نشان می‌دهند. مسیر کوهستان را در پیش می‌گیریم هوا خوب است و نسیم ملایمی آرامش ما را بیشتر می‌کند. در طول مسیر چند چشمه یا به عبارتی قنات کوچک وجود دارد که تو را تشویق می‌کند آبی به سر و صورت بزنی و رخوت مسیر خاکی را از تن به در و خود را برای دیدن زیبایی‌های طبیعت خدا آماده کنی.

یکی از این مناظر زیبا استخر‌های کوچکی هستند که از ترکیب آب و نور و درخت و سرسبزی نمودی از زیبایی خدادادی را به تو هدیه می‌کنند. داخل استخر می‌توانی ترکه‌های بادام کوهی را ببینی که آنها را برای بافتن سبد در آب گذاشته‌اند تا برای مهمان شدن سبد‌‌ها در خانه شما ملایم شوند. آب مظهر طراوت و سبزی و شادابی است. مسیر از لابه‌لای درختان انار، مزارع گندم، درختان بادام کوهی و درختان دیگر عبور می‌کند و با گذر از مزارع و رودخانه‌‌ها تو را به تماشای آب و آبشار می‌رساند.

بعد از گذر از شیبی ملایم به نخستین آبشار می‌رسیم کنار آن می‌نشینم دست‌هایم را در آب فرو می‌برم، بسیار سرد است و سردی آب به درونم رخنه می‌کند. آبشار اول را به حال خود می‌گذاریم و ادامه مسیر می‌دهیم و از راه دره که شیب نسبتاً تندی دارد به پائین سرازیر می‌شویم. به انتهای دره می‌رسیم رودخانه‌ای خروشان و پر آب در حال گذر است و محل مناسبی است برای استراحتی کوتاه. به آسمان نگاهی می‌کنم هوا تمیز است، ابر‌‌ها یکی پس از دیگری در آسمان گذر می‌کنند.

 از دود و آلودگی شهری خبری نیست و بهترین موقع است برای عمیق نفس کشیدن. ادامه مسیر می‌دهیم از شیبی بالا می‌رویم و خود را به بالای کوه می‌رسانیم. برای دیدن آبشار‌های دیگر باید راهی دره‌ای شویم حدود یک ربع که از دامنه کوه بالا رفتیم در پائین دست ‌توانستیم دره اصلی را که آبشار‌های دیگر در آن قرار دارد، ببینيم. به دره می‌رسیم نسبتاً عرض زیادی دارد و رودخانه تقریباً پر آبي از آن گذر می‌کند. به دومین آبشار می‌رسیم، آبشاری کوچک که حوضچه‌ای عمیق در پائین آن ایجاد شده است.

از آبشار گذر کرده و هنوز از ذهنم عبور نکرده که به سومین آبشار می‌رسیم، کمی بلند‌تر از آبشار دوم است و حوضچه آن خیلی گودتر به طوری که می‌شود در آن شنا کرد. عکسی می‌اندازم و راهی می‌شوم. دره ساکت است و آرامش بخش، فقط صدای پرنده و صدای آب، گوش را نوازش می‌دهد. صدای آبشاری بلند را از دور دست می‌شنوم انگار صدایم می‌کند تا از راه باز نمانم و به دیدارش بروم.

راهنما می‌گوید که فقط یک آبشار دیگر را می‌توان دید دیگر آبشار‌‌ها در دل صخره‌‌ها هستند و برای دیدن آنها نیاز به ابزار فنی هست. به آبشار نهایی می‌رسیم آبشاری نسبتاً کوچک با طول 7متر، دارای آب بسیار سرد است. برای رسیدن به پای آبشار مسیر دشواری در پیش داریم. دو حوضچه پائین هم زیر آبشار شکل گرفته است. باید از رودخانه عبور کرد و از صخره کناری به آبشار رسید.

صخره خیس شده و قدم گذاشتن روی آن کمی خطرناک است. پس با احتیاط این مسیر را رد می‌کنم و درست زیر آبشار روی تخته سنگی می‌نشینم. در پایان مسیر راه آمده را برگشتیم. بعد از 2 یا 3 ساعت پیاده‌روی مجدداً به کنار مردمان روستا رسیدیم. طبق وظیفه یک گردشگر مقداری از سبدهايشان را برای یادگاری و سوغاتی از روستای چهارده خریداری كرديم و راهی جاده شدیم.

مسجد جامع 4 درخت

مسجد جامع چهار درخت یکی از قدیمی ترین بناهای شهر بیرجند است و نیز دارای اهمیت و احترام ویژه ای در میان مومنان است اگر چه بنای مسجد فاقد تزئینات و یا گچبری و کاشیکاری آن‌چنانی می باشد، ولی ساختار معماری آن، آجر کاری و آجر چینی، طاق‌های جناغی، رسمی بندی و .. نشان دهنده آن است که بنا در دوره صفویه بنیان نهاده شده است. این مسجد در میان چهار درخت شهر بیرجند و در مجاورت مسجد عاشورا قرار دارد.

مسجد چهار درخت به عنوان یکی از مساجد معتبر با مساحت 1041 متر مربع، فقط در حد یک شبستان طراحی و ساخته شده و به دلیل محدودیت زمین ، معمار بنا نتوانسته است نقشه آن را به صورت چهار ضلعی کامل در آورد. اجزای مهم بنا عبارتند از پیش طاق ورودی، شبستان ستون دار، محراب کوچک و محراب طاق نما، صحن مسجد، پنجره ها یا نورگیرها.

تزئینات و کتیبه های مسجد عبارتند از: رسمی بندی پیش طاق ورودی و طاقچه های تزیینی اطراف آن و کتیبه مرمتی در قسمت سردر، ستون های شبستان، طاق و تویزه ها و گنبدی شدن سقف شبستان و عواملی مانند نورگیرها در زیر سقف، طاق نماهای تزیینی اطراف دیوار صحن مسجد، تزیینات فخر و مدین در بدنه بیرونی مسجد، مصالح به کار رفته در بنا آجر، گچ، آهک و خشت خام است.
 
قدمت این مسجد به دوره ی صفویه بر می گردد که حدود 200 سال پیش برای اولین بار مرمت شده و با شماره ثبت ملی 2404 در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده است.

قلعه فورگ

ساخت بنای این قلعه در زمان (( میرزا بقا خان )) - حاکم منطقه از سوی نادر شاه - شروع شد . پس از وی ، پسرش (( میرزا رفیع خان )) ساخت قلعه را به اتمام رساند . مصالح به کار رفته در بنا سنگ ، آجر ، خشت ، گچ ، آهک و ساروج است. فضای داخلی قلعه از قسمتهای مختلف مانند محل زندگی خدمه ، اصطبل ، انبار مهمات ، کوره آجرپزی و آب انبار تشکیل شده است که به وسیله حصار قلعه و برج های مدور احاطه شده اند . بالای حصار و برج ها کنگره دار است و منافذی ( تیر کش ) جهت دیده بانی و دفاع در آن تعبیه شده است.

دروازه اصلی قلعه در ضلع شرقی و یک دروازه کوچک تر در ضلع شمالی آن قرار دارد . شاه نشین در بلند ترین نقطه قرار دارد و فضاهایی از قبیل اصطبل ، مسجد ، آب انبار ، اتاق هایی که در دو طبقه ساخته شده بودند و ... را در بر دارد . این بنا در زمان حکمرانی شوکت الملک در منطقه توسط سپاهیان وی فتح و با دستگیری حاکم آن غیر مسکونی و متروک شد .


صنایع دستی و سوغات خراسان جنوبی

سبد‌بافی در خراسان جنوبی

سبدبافی هنری است که مردم خراسان جنوبی آن را نسل به نسل از پدرانشان آموخته‌اند و توسعه داده‌اند. سبد حاصل سرپنجه‌‌های روستائیان هنرمند است.مواد اولیه سبد بافی ساقه‌‌های دو درخت به نام سافت یا سافترگ (بیدمشک) و درخت بید قرمز است. این دو درخت ساقه‌‌های کشیده‌ای دارند که می‌توان از آنها برای سبدبافی استفاده کرد. ساقه‌‌های سافت سبز رنگ و ساقه‌‌های بید قرمز به رنگ قرمز است. معمولاً در فصل بهار که ساقه‌‌های این دو درخت آماده هستند روستائیان به کوه رفته و ساقه‌‌های سافت را می‌چینند و ساقه‌‌های بید قرمز را از باغ‌‌ها تهیه می‌کنند.

سپس با جدا کردن شاخ و برگ‌‌های اضافی ترکه‌‌های بلند و مستقیم را که به مقدار کافی نازک باشند و قابلیت خم شدن را بخوبی داشته باشند آماده می‌کنند. در صورتی که بافت سبد همزمان با چیدن ساقه‌‌ها انجام گیرد نیاز به خیس کردن ساقه‌‌ها نیست در غیر این صورت باید ساقه‌‌ها را برای مدتی در آب خیس کرد تا برای پیچ و خم دادن آماده شوند.

نواحی ساخت سبدها

در خراسان جنوبی هر جا که بوته‌‌های بیدمشک یافت شوند معمولاً این نوع سبد‌‌ها ساخته می‌شوند. در شهر‌‌های مختلفی همچون بیرجند، قاین و نهبندان از این سبد‌‌ها بافته می‌شود. یکی از مراکز اصلی ساخت این سبد‌‌ها روستا‌‌های دو سوی کوه‌‌های باعران است. اگر هوس تهیه این سبد‌‌ها را کردید جدای این که می‌توانید از بازار تهیه کنید، می‌توانید با سفری به روستای چهارده هم آبشار چهارده را ببیند و هم با دیدن پیرمردان هنرمند سبدباف این روستا روش ساخت سبد‌‌ها را مشاهده کنید و انواع سبد‌‌های بافته شده را از نزدیک ببینيد و انتخاب کنید.

انواع وسایلی که از سافت تهیه می‌شود

سبد: انواع سبد که نسبت به اندازه و کاربرد آنها اسامی مختلفی را به خود می‌گیرند؛ کالک بیز (اندازه بزرگ)، شلغم شورا (اندازه‌‌های متوسط)، دوگ ریسی (اندازه کوچک).

تگیجه: تگیجه‌ها بصورت مسطح و گرد هستند و برای خشک کردن انواع برگه‌‌ها، کشک، گذاشتن نان و صاف کردن برنج و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرند. شولگ: معمولاً قروت‌‌ها را بعد از ساییدن در آن می‌ریزند تا خشک مي شوند. کواره: سبد مستطیل شکل ته گودی که ‌در گذشته به دو طرف بارکش وصل کرده و محصولاتی مانند انگور با آن حمل می‌کرده‌اند.

زعفران

سوغات خاص منطقه بیرجند و خراسان جنوبی شامل زعفران، زرشک، آلوبخارا، عناب، سنجد، بادام، انار، انجیر و انگور است. خراسان جنوبی دومین قطب تولید جهانی زعفران است و به سرزمین طلای سرخ شهرت دارد. درحال حاضر منطقه عمده کشت زعفران به خراسان جنوبى که زمانى به قهستان شهرت داشته و امروزه شامل شهرستانهاى نهبندان، بیرجند، قاین، گناباد، فردوس و طبس می‌شود، محدود شده است.

زعفران گیاهی است علفى، دائمى و درعین حال زینتى که از طریق پیاز تکثیر می‌شود. گل زعفران نخستین اندامی است که بعد از نخستین آبیارى پاییزه ظاهر می‌شود. قسمت مورد استفاده زعفران کلاله است. برداشت گل در پائیز 2 تا 3 هفته است.