به گزارش مشرق به نقل از حوزه، امروز بیستم فروردین و بیست و هشتم جمادی الاولی مصادف است با سالروز رحلت عالم مجاهد و روحانی متقی مرحوم میرزا محمدحسن آشتیانی که از برجسته ترین علمای همراه نهضت تنباکو و فقیهی متأله و طلبه ای متقی بود و سالهای عمر خویش را در راه عظمت و شوکت اسلام عزیز و نشر معارف دینی صرف نمود، تا این که در یکی از بهترین حالات و هنگام قرائت زیارت جامعه کبیره به دیار باقی شتافت.
در کودکی پدر را از دست داد و در دامان مادر تربیت یافت و به تحصیل مشغول شد.
سالهای مقدماتی را درآشتیان به کسب فیض پرداخت و سپس راهی نجف شد و مراحل رفعت در مقام علمی را به تدریج سپری کرد.
او که به خاطر صغر سن در مجلس درس شیخ انصاری در پشت پرده ای می نشست پس از آنکه در اظهار نظری عالمانه مرتبت علمی بالا و ذهن مستعد و نبوغ فهمش بر استاد معلوم شد به میانه مجلس آمد و تقریر درس را بر عهده گرفت و بعدها تقریراتش زبانزد همگان شد.
سالهای عمر این مرد ربانی و عالم دینی هم به تقوا و پرهیز، هم به کوشش و ستیز و هم به علم آوری و عمل دینی گذشت و از سرآمدان و یاران میرزای شیرازی در قضیه تحریم تنباکو بود که کمر استعمار پیر را شکست و استکبار بریتانیای کبیر را به زانو درآورد.
آنچنان که در منابع تاریخی آمده ایشان در مقام رهبری نهضت مقاومت و اعتراض مردم در جریان واگذاری امتیاز انحصاری دخانیات، توتون و تنباکو در داخل و خارج به یک شرکت انگلیسی توسط ناصرالدین شاه قاجار در سفر سوم خود به اروپا، در سال 1306 کوشید علاوه بر گوشزد نمودن زیان‌های اقتصادی این قرارداد، آثار سوء فرهنگی و اجتماعی آن را به مردم یادآور شود و همین امر منتهی به صدور فتوای تحریم تنباکو از سوی میرزای شیرازی شد.
پس از لغو امتیاز داخلی و خارجی، امین السلطان از میرزای آشتیانی حکم جواز را می‌خواهد که او در جواب می‌گوید:
«وضع این حکم از من نیست، تا رفع آن از من و به دست من باشد. منع این حکم از حضرت حجت‌الاسلام (میرزای شیرازی) بوده، رفع این منع نیز موکول به جناب ایشان است».
از جمله شاگردان این عالم فرهیخته و روحانی مهرآئین می توان به بزرگان و برجستگانی همچون حضرات آیات حسین قمی سید عباس شاهرودی سید نصرالله تقوی، سید محمد حسینی تنکابنی، میرزا محمد شاه‌آبادی، میرزا محمد قزوینی، فیض قمی، میرزا مسیح طالقانی و دیگر نام آوران و بزرگان معرفت و اندیشه و علم دین اشاره نمود.
جملة آثار ایشان در حوزه معارف اسلامی ارزشمند و بعضا در مرتبتی بس عالی و نام آور است و از آن دست می توان به اشاره و نمونه از بحر الفوائد فی حاشیة الفرائد رسالة فی الاجزاء مباحث الالفاظ رسالة فی قاعدة نفی العسر و الحرج، کتاب القضاء و الشهادات رسالة فی حکم اوانی الذهب و الفضة، ازاحة الشکوک فی حکم اللباس المشکوک رسالة فی الجمع بین تصدی القرآن و الدعاء رسالة فی نکاح المریض، کتاب الاجاره و دیگر دستنوشته های سترگ و فاخر و سودمند ایشان یاد کرد.
این عالم ربانی در کلام بزرگان عصر خود و پس از آن هم توصیفاتی قابل تأمل و گویا و جویای عظمت و رفعت مقام علمی و شخصیتی خویش داراست.
علامه سید محمد تنکابنی درباره ایشان می گوید:
«العلامة افضل علماء المرکز، جناب المستطاب صاحب البیان الحسن و الاخلاق المرضیة المحقق المدقق البارع الحاج میرزا حسن الآشتیانی و من ظن می‌کنم که اگر مرحوم شیخ مرتضی الانصاری زنده می‌بود، تقدیر و تصدیق می‌کرد که بیانی اوفی از بیانش و تقریری اکمل از تقریرش نمی‌شود و فضلایی که به تدریسش حاضر بودند، در این باب تصدیق می‌کنند و دلیل بدین امر بیان اوست مطالب مصنف را در حاشیه کبیره...»
میرزا محمدعلی مدرسی تبریزی هم می گوید:
«حاج میرزا محمدحسن آشتیانی تهرانی، عالم محقق و فاضل مدقق از اعیان علماء و مجتهدین ایرانی که به فضل و دیانت و وثاقت معروف و از شاگردان شیخ مرتضی انصاری بود و اخیراً به تهران آمده و حوزه درس او مرجع استفاده بسیاری از اجلاء عصر خود گردید»
این عالم وارسته و روحانی دلباخته دین و آئین تشیع، سرانجام در 28 جمادی‌الاول 1319در 71 سالگی، در تهران هنگام قرائت زیارت جامعه کبیره جان به جان آفرین تسلیم نمود و به دیدار یار شتافت.
پیکرش در جوار بارگاه حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) تدفین گشت پس آنگاه بعد از چندی به نجف اشرف منتقل شد.
مرتضی آشتیانی فرزند این مرد الهی در باب انتقال پیکر مطهر ایشان می‌گوید:
«پس از ۸ ماه که تصور می‌کردیم بدنش دیگر خشک شده و سبک گشته، از امانتگاه درآوردیم که به عتبات ببریم. مشاهده کردیم بدنش هیچ تغییری نکرده و همان طور که سپرده بودیم، می‌باشد و حتی اینکه ران چپش ورم داشت و در موقع رحلت آن را دیده بودیم، ابداً کم نشده بود. پیکرش را به نجف اشرف بردند و در کنار قبر مرحوم شیخ جعفر شوشتری دفن کردند».
یادش گرامی و راهش پر رهرو باد!
در کودکی پدر را از دست داد و در دامان مادر تربیت یافت و به تحصیل مشغول شد.
سالهای مقدماتی را درآشتیان به کسب فیض پرداخت و سپس راهی نجف شد و مراحل رفعت در مقام علمی را به تدریج سپری کرد.
او که به خاطر صغر سن در مجلس درس شیخ انصاری در پشت پرده ای می نشست پس از آنکه در اظهار نظری عالمانه مرتبت علمی بالا و ذهن مستعد و نبوغ فهمش بر استاد معلوم شد به میانه مجلس آمد و تقریر درس را بر عهده گرفت و بعدها تقریراتش زبانزد همگان شد.
سالهای عمر این مرد ربانی و عالم دینی هم به تقوا و پرهیز، هم به کوشش و ستیز و هم به علم آوری و عمل دینی گذشت و از سرآمدان و یاران میرزای شیرازی در قضیه تحریم تنباکو بود که کمر استعمار پیر را شکست و استکبار بریتانیای کبیر را به زانو درآورد.
آنچنان که در منابع تاریخی آمده ایشان در مقام رهبری نهضت مقاومت و اعتراض مردم در جریان واگذاری امتیاز انحصاری دخانیات، توتون و تنباکو در داخل و خارج به یک شرکت انگلیسی توسط ناصرالدین شاه قاجار در سفر سوم خود به اروپا، در سال 1306 کوشید علاوه بر گوشزد نمودن زیان‌های اقتصادی این قرارداد، آثار سوء فرهنگی و اجتماعی آن را به مردم یادآور شود و همین امر منتهی به صدور فتوای تحریم تنباکو از سوی میرزای شیرازی شد.
پس از لغو امتیاز داخلی و خارجی، امین السلطان از میرزای آشتیانی حکم جواز را می‌خواهد که او در جواب می‌گوید:
«وضع این حکم از من نیست، تا رفع آن از من و به دست من باشد. منع این حکم از حضرت حجت‌الاسلام (میرزای شیرازی) بوده، رفع این منع نیز موکول به جناب ایشان است».
از جمله شاگردان این عالم فرهیخته و روحانی مهرآئین می توان به بزرگان و برجستگانی همچون حضرات آیات حسین قمی سید عباس شاهرودی سید نصرالله تقوی، سید محمد حسینی تنکابنی، میرزا محمد شاه‌آبادی، میرزا محمد قزوینی، فیض قمی، میرزا مسیح طالقانی و دیگر نام آوران و بزرگان معرفت و اندیشه و علم دین اشاره نمود.
جملة آثار ایشان در حوزه معارف اسلامی ارزشمند و بعضا در مرتبتی بس عالی و نام آور است و از آن دست می توان به اشاره و نمونه از بحر الفوائد فی حاشیة الفرائد رسالة فی الاجزاء مباحث الالفاظ رسالة فی قاعدة نفی العسر و الحرج، کتاب القضاء و الشهادات رسالة فی حکم اوانی الذهب و الفضة، ازاحة الشکوک فی حکم اللباس المشکوک رسالة فی الجمع بین تصدی القرآن و الدعاء رسالة فی نکاح المریض، کتاب الاجاره و دیگر دستنوشته های سترگ و فاخر و سودمند ایشان یاد کرد.
این عالم ربانی در کلام بزرگان عصر خود و پس از آن هم توصیفاتی قابل تأمل و گویا و جویای عظمت و رفعت مقام علمی و شخصیتی خویش داراست.
علامه سید محمد تنکابنی درباره ایشان می گوید:
«العلامة افضل علماء المرکز، جناب المستطاب صاحب البیان الحسن و الاخلاق المرضیة المحقق المدقق البارع الحاج میرزا حسن الآشتیانی و من ظن می‌کنم که اگر مرحوم شیخ مرتضی الانصاری زنده می‌بود، تقدیر و تصدیق می‌کرد که بیانی اوفی از بیانش و تقریری اکمل از تقریرش نمی‌شود و فضلایی که به تدریسش حاضر بودند، در این باب تصدیق می‌کنند و دلیل بدین امر بیان اوست مطالب مصنف را در حاشیه کبیره...»
میرزا محمدعلی مدرسی تبریزی هم می گوید:
«حاج میرزا محمدحسن آشتیانی تهرانی، عالم محقق و فاضل مدقق از اعیان علماء و مجتهدین ایرانی که به فضل و دیانت و وثاقت معروف و از شاگردان شیخ مرتضی انصاری بود و اخیراً به تهران آمده و حوزه درس او مرجع استفاده بسیاری از اجلاء عصر خود گردید»
این عالم وارسته و روحانی دلباخته دین و آئین تشیع، سرانجام در 28 جمادی‌الاول 1319در 71 سالگی، در تهران هنگام قرائت زیارت جامعه کبیره جان به جان آفرین تسلیم نمود و به دیدار یار شتافت.
پیکرش در جوار بارگاه حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) تدفین گشت پس آنگاه بعد از چندی به نجف اشرف منتقل شد.
مرتضی آشتیانی فرزند این مرد الهی در باب انتقال پیکر مطهر ایشان می‌گوید:
«پس از ۸ ماه که تصور می‌کردیم بدنش دیگر خشک شده و سبک گشته، از امانتگاه درآوردیم که به عتبات ببریم. مشاهده کردیم بدنش هیچ تغییری نکرده و همان طور که سپرده بودیم، می‌باشد و حتی اینکه ران چپش ورم داشت و در موقع رحلت آن را دیده بودیم، ابداً کم نشده بود. پیکرش را به نجف اشرف بردند و در کنار قبر مرحوم شیخ جعفر شوشتری دفن کردند».
یادش گرامی و راهش پر رهرو باد!
منابع:
سده تحریم تنباکو، ص64-15
مجله حوزه، ش50 و 51، ص227به نقل از قرارداد رژی، ص123.
علما معاصرین، ص379
علماء معاصرین، ص379.
ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب، ج۱، ص49
اختران فروزان ری و تهران، ص173