گروه جنگ نرم مشرق- در بخش اول این گزارش آگهی های تجاری از دوره هخامنشی تا امروز بررسی شد.با نگاه به سیر تحول در کسب و کار کنونی و شیوه‌های بازاریابی نوظهور و مقایسه آن با سده‌های گذشته می‌توان دریافت که در گذشته بازاریابی بیشتر به معنای رفع نیاز مردم و کمک و خدمت به آنها بوده که با معنای امروزی آن بسیار متفاوت است. در حال حاضر با توجه به اینکه تاکید سازمانها بر مشتری مداری و شعارهایی این گونه است، در بازارها این مفاهیم کمتر به چشم می خورد و یا بنا به اقتضائات خدماتی که در اختیار کاربران می گذارند این موضوع رعایت نمی شود و مواردی چون عدم احترام به مشتری، عدم رعایت اخلاقیات و مبانی و اصول اسلامی دیده می شود و بازاریابی نوین متفاوت از بازاریابی اسلامی انجام می شود. در حالی که دین اسلام هیچ تضادی بین دینداری و کسب و کار قرار نداده و تنها با تعیین اصول و موازینی سعی داشته تا به مردم در کسب روزی حلال کمک کند و عوارضی را که در اثر شیوه‌های نوین بازاریابی بوجود آمده را ممنوع دانسته و به مقابله با آنها می‌پردازد.
اسلام تجارت را سیره رسول اکرم (صلی‌الله علیه و آله) دانسته، و عزت و سربلندي فرد و جامعه را در گروي اقتصاد شکوفا و بازرگانی و رونق اقتصادي بیان می کند. در روایات مختلف افراد را به سحرخیزی و شروع فعالیت در ساعات ابتدایی صبح سفارش کرده اند. بر همین اساس چون بازاریابی و تجارت از جمله ارکان اساسی اقتصاد است، لزوم توجه به بازاریابی از دیدگاه اسلام ضرورت می یابد. بر همین اساس در این بخش از مقاله به بیان دیدگاه اسلام در رابطه با تجارت و بازاریابی می-پردازیم و در ادامه شکافی را که شیوه های جدید بازاریابی با توجه به عصر دیجیتالی با قواعد اسلامی ایجاد کرده اند را توضیح خواهیم داد.
فرآیند بازاریابی، مفهومی مبتنی بر خدمت رسانی و تامین فایده برای طرفین معامله است که این امر از سوی پیامبر خداوند مورد تحسین قرار گرفته؛ ایشان می فرمایند: "خصلتان لیس فوقها من البر شیء، الایمان بالله و النفع لعباد الله" (ايمان به خداوند و نفع رساندن به بندگان خدا دو خصلتى هستند كه بالاتر از آنها از جهت خوبى چيزى نيست). در واقع اسلام دینی است که برای تمام شئون زندگی از جمله فعالیتهای اقتصادی، بازرگانی و بازاریابی اصول و قوانینی تعیین کرده است.
اين اصول، در برگیرنده چهار اصل توحيد، عدالت، امانت و معاد است كه ريشه تمام ارزش هاي اسلامي مطرح در زمينه تصميمات آميخته بازاريابي می باشند و علت و منشأ ارزش هاي مرتبط با تصميمات بازاريابي را در آن ها مي توان جستجو كرد. قانونمندي بازاریابی از دید قرآن بسیار شگفت انگیز است. قرآن کریم در دستوراتی صریح به آزادي‌ها و محدودیتهاي موجود در چرخه بازاریابی اشاره کرده و بر اهمیت توزیع عادلانه ثروت در جامعه، کاملاً تأکید داشته و در امر تجارت به تاکید بر رعایت اصول اخلاقی پرداخته و همواره مردم را به فعالیت اقتصادی در راستای پیروی از رهنمودهای قرآن و با انگیزه خدمت رسانی به مردم و اجرای کامل تهدات اخلاقی در بازاریابی سفارش کرده است.
هدف اصلی در بازاریابی ارائه کالایی در جهت رفع نیاز مردم است.
از دیدگاه اسلام، هر آنچه آدمی را در راه رسیدن به هدف نهایی اش (قرب الهی) یاري دهد، نیاز گفته می شود و برای آن سه سطح: ضروریات، کفاف و رفاه مشخص کرده است.
بر اساس این تعریف، هر چیزی که انسان را از رسیدن به این هدف باز دارد، ممنوع و حرام است؛ و افراد و سازمانها لزوماً مجاز به تولید و توزیع هر آنچه مصر ف کننده می خواهد نیستند و تأمین نیازهاي کاذب برخی مصرف کنندگان، در صورتی که در مسیر تکامل و هدف نهایی انسانها مانع ایجاد کند، ضدارزش است و به هیچ وجه تائید نشده است.
همانطو که گفته شد در فرایند بازاریابی مدیران بازاریابی باتوجه به بازار هدفشان، سعی می کنند با استفاده مناسب از آمیخته های بازاریابی محصولی را به بازار معرفی کنند که از سوی افراد مورد استقبال قرار گیرد. در اینجا دیدگاه قرآن و روایات را درباره هریک از این عوامل مطرح می گردد:
محصول
قرآن مجید در رابطه با این کلمه از دو واژه طیب و حلال استفاده مي كند.(مائده: 88)، و آنچه را طیب می داند که پاکیزه و موافق طبع سالم انسانی باشد و حلال بودن را در عدم ممنوعیت در استفاده از آن بیان کرده است. سفارش شده تولید کنندگان محصولی را تولید کنند که از نظر قانون اسلام حلال و مباح بوده و زياني براي جسم و روح انسان نداشته باشد. در تولید بر لزوم وجود برنامه و تدبیر درست، مراعات نفع و نیاز جامعه و نقش نیروي کار توجه و تاکید شده است.
- عرضه کالای با کیفیت: مسئله دیگری که در ارائه کالا بر آن بسیار تاکید شده است، ارائه کالای با کیفیت به مردم است: در حدیثی امام صادق(علیه السلام) به اصحابشان فرموده اند: «اشتر الجید و بع الجید، فإن الجید اذا بعته قیل له: بارك الله فیک و فی من باعک (کالاي با کیفیت بخر و کالاي با کیفیت بفروش، چرا که چون کالاي با کیفیتی را به مردم بفروشی گویند: خداوند به تو برکت دهد).» براساس این حدیث ارائه کالای باکیفیت در افزایش رزق و برکت آن بسیار اثرگذار است.
- نهی از کم فروشی: یکی از گناهانی که بر کبیره بودنش تصریح شده کم فروشی است و خداوند خطاب به کم فروشان می-فرماید: «عاقبت گرفتار عذاب خواهندشد.» همچنین خداوند در سوره های انعام، اعراف، الرحمن، هود، اسرا به این موضوع و عواقب آن اشاره کرده است. پيامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نيز مكرر به اهميت وزن و ترازو تذكر مي دادند و از مسلمانان مي خواستند كه حتي محصول را مقداري سنگين تر و بيش تر از ميزان درخواستي مشتري به وي تحويل دهند.
- نهی از غش در معامله: اسلام غش در محصول را نوعي دستكاري و كم كاري در كيفيت بیان کرده و آن را حرام دانسته است. پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «من غشّ مسلماً في شِراء أو بيع فليس منّا و يُحشر يوم القيامة مع اليهود لِأنّهم أغش الخلق للمسلمين (كسي كه با مسلماني در خريد يا فروش خيانت نمايد و تقلب كند، از ما نيست و در قيامت با يهوديان محشور مي‌گردد؛ زيرا يهوديها نسبت به مسلمانان خائن‌ترين خلقند).»(سفينة البحار، ج2، ص318) و در حدیثی دیگر می فرمایند: «لا يَحلّ لِاحد أن يبيع شيئاً إلاّ بيّن ما فيه و لا يَحِلُّ لمن علم ذلك إلاّ بيّنه (حلال نيست براي احدي چيزي را بفروشد مگر آنكه نقائصش را بيان كند و همچنين براي كسي كه به عيوب آن متاع، واقف گرديده حلال نيست بدون بيان نقائص معامله نمايد).»(ميزان الحكمه، ج7، ص221)
- نهی از تدلیس: تدلیس از ریشة دلس و به معنای ظلمت و تاریکی و در لغت به معنای کتمان کردن و پوشاندن است. تدلیس در معامله یعنی توليدكننده و فروشنده محصول را به گونه اي زینت دهد و در مورد آن اقدام به زيباسازي فريبنده و كاذب كند كه مشتري فريب ظاهر محصول را خورده و اقدام به خريد آن نمايد. تدليس در قالب اخلاق بازاريابي اسلامي حرام است. بر همین اساس بسته بندی های بسیار جذاب محصول به صرف جلب توجه مردم که ارزشی پایین تر از آنچه که نشان می دهد دارد مجاز نیست. و درباره معاملات سفارش شده که مستحب است که اگر كسي با وي معامله انجام داد و پشيمان شد و تقاضا كرد كه معامله را بر هم بزند، فرد براي به هم زدن معامله حاضر شود.
قیمت:
اسلام سطحی از قیمت را مناسب دانسته که بي انصافي در حق مشتريان نشود و از طرفی سود منطقي براي بازارياب ها تأمين شود. در بازاریابی اسلامی تاکید شده که قیمت گذاری بر اساس ارزش اقتصادي واقعی کالا و تعیین سود عادلانه به گونه اي که به هیچ یک از طرفین زیانی نرسد، صورت پذیرد. روایت است از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) که فرموده اند: «هر مردی که قوت مردم را بخرد و تا چهل روز آن را نگاه دارد به انتظار اینکه مسلمانان در گرانی واقع شوند گناهی کرده که اگر تمام آن قوت را بفروشد و پولش را صدقه بدهد، کفاره آن گناهی که کرده نمی شود.»
گران فروشی، احتکار، و حراجهاي دروغین از جمله مواردیست که از سوی اسلام بسیار نهی شده، چرا که باعث نوسانات غیر طبیعی قیمت می شود و معیشت را برای مردم سخت می کند. همچنین اسلام تغيير قيمت و افزايش آن را بدون تغيير كميت و كيفيت محصول و كلاه برداري از مشتري براي سود را مجاز نمی داند و از گران فروشی به عنوان آفت کسب روزی حلال یاد می کند و درآمد حاصل از آن را حرام می شمرد چرا که این نوع درآمد حق الناس محسوب شده و باید به صاحب آن برگرداننده شود. امام صادق(علیه السلام) فروشندگان را از فروش کالا به قیمتی بیشتر از قیمت متعارف کالا در بازار نهی میفرمودند، مگر اینکه کیفیت و مرغوبیت آن نسبت به کالاي مشابه بیشتر باشد. ایشان در حدیثی دیگر می فرمایند: «مغبون ساختن مؤمن، حرام است و مغبون ساختن کسی که در قیمت کالا (و سالم بودن جنس) به فروشنده اعتماد کرده، حرام است.»
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) احتکار را گناهي بسيار عظيم معرفي نموده اند و مردم از عواقب آن، به شدت برحذر داشته اند. آن حضرت در روايتي مي فرمايند: «آن که به بازار ما چيزي وارد مي کند، مانند کسي است که در راه خدا جهاد مي کند و آنکه در بازار احتکار مي نمايد، مانند کسي است که در کتاب خدا کافر به شمار مي آيد.» و بیان می کنند کسی که آذوقه و مواد غذايي مسلمين را احتکار نمايد، خداوند او را به مرض جذام و فقر گرفتار مي کند.
در اقتصاد اسلامي هدف نهايي از قيمت گذاري رضايت مشتري براي دست يابي به افزايش سود نيست، بلكه هدف افزايش رضايت خداوند و سعادت دنيا و آخرت است. در این اقتصاد تبانی کردن سازمانها با هم دیگر برای عرضه محصولات به قیمت بالاتر را مذمت شده است.
توزیع:
اسلام نگاه ویژه به واسطه ها اعم از تجار عمده فروش و خرده فروش و دلالان دارد. طبق موازین اسلام، به دلیل اینکه واسطه ها، عامل تسهیل کننده اي در انتقال کالا از مراکز تولیدي به مصرف کنندگان هستند سود حاصل از عملکردشان مشروع است. امام علی(علیه السلام) درباره اجرت واسطه ها می فرمایند: «لابأس بأجر السمسار إنما هو یشتري للناس یوماً بعد یوم بشیء مسمی انما هو مثل الاجیر» یعنی اجرت سمسار(واسطه و دلال) اشکالی ندارد. توزيع انحصاري با روح اسلام سازگار نبوده و برعكس توزيع وسيع مورد توجه اسلام است. در اين نوع توزيع كالا در تعداد زياد برای فروش عرضه مي شود. همچنین به انتخاب مکان مناسب برای عرضه محصولات سفارش شده که مشتریان دسترسی آسانی به آن داشته باشند. و معتقد است که واسطه هايي كه ارزش افزوده ايجاد نمي كنند و غير مولدند بايد از طول كانال توزيع حذف شوند و طول كانال تا جايي باشد كه براي رساندن كالا به دست مشتري لازم بوده و ايجاد ارزش افزوده مي كند.
ترویج:
تبلیغات که یکی از اجزاي این ترکیب است و به دلیل پتانسیل مثبت آن در اقتصاد اسلامی وجود دارد اما در مقایسه با اقتصاد سرمایه داری حجم کمتری را به خودش اختصاص داده است. مراد از تبلیغات در نگاه بازاریابی اسلامی، تبلیغات آموزشی و آگاهی دهنده است که مطابق ارزشهای اسلامی بوده و هدف آن بالا بردن سطح اطلاعات مشتری از کالا و دریافت اطلاعات درست و مورد دلخواه اوست. تبلیغی که فریبنده و برای گمراه کردن مخاطب و تحت تاثیر قراردادن رفتار او با استفاده از جملات دروغین و یا زرق و برق دادن به کالایی که ارزش چندانی ندارد و همچنین مضر و دارای بار منفی و مروج آداب غلط در زندگی اجتماعی است بسیار از سوی احادیث و روایات اسلامی مورد نکوهش قرار گرفته است. اسلام به کارگیري هر گونه روش تبلیغی اي که ارزش واقعی کالا را کمتر یا بیشتر از مقدار واقعی آن نشان دهد، را منع کرده است و آن را مغایر با ارزشهای اسلامی می داند.
مسئولیت اثبات ادعاي مطرح شده در تبليغات به طور منصفانه بر عهده فروشنده و شركت قرار داده شده و اطلاعات آگهي شده بايد متضمن افشاي كامل مزايا و معايب محصول باشد. در همین راستا راستگویی، گرفتن سود عادلانه، توزین، اشاره به عیوب کالا، نفی سوگند، رضایت طرفین، و جلوه هاي کاذب تبلیغاتی از عوامل مهمی هستند که اسلام بر آنها تاکید داشته و برای آنها حدود تعیین کرده است.
راستگويي و پرهيز از دروغ در تمام شئون زندگي از جمله پيام هاي تبليغاتي براي محصول، یکی از ارزشهای اسلامی به شمار می آید، در همین امر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده اند: «فرد بازاري بايد چند خصلت داشته باشد در غير اين صورت عقلايي است كه دست به خريد و فروش نزند. يكي كه در معامله ربا موجود نباشد، دوم در معامله قسم نخورد، سوم عيب كالا را پنهان نكند، چهارم هنگام فروش، از كالاي خود تعريف نكند و پنجم كالايي را كه خود مي خرد را مزمت نكند.» بر این اساس فروشنده در مقابل خداوند مسئول و پاسخ گو بوده و بر اساس صداقت و عدالت با مشتريان رفتار خواهد كرد.
اسلام دینی قاعده مند است که برای تمام جوانب زندگی انسانی برنامه دارد و اگر انسان در راستای آن حرکت کند می تواند به هدف نهایی (قرب الهی) دست پیدا کرده و همسو با آن نیازهای خود را رفع کند. اما تغییر و تحولاتی که در عرصه جهان در شیوه های ارتباطی رخ داده است باعث شده اصول و قواعد اقتصاد سرمایه داری که دور از اصول و قواعد اقتصاد اسلامی است، در کانون توجه قرار گیرد. خداوند در قرآن مجید می فرماید که معاملات باید مبتنی بر اصل تراضی (رضایت) طرفین شکل بگیرد(نساء، 29)، اما در واقعیت این رضایت یا وجود ندارد یا ظاهرا بر حسب احتیاج و تحت تائیر قرارگرفتن بوجود می آید.
دنیای مجازی جزئی از زندگی امروز است، دنیایی که بسیاری از افراد برای کسب اطلاعات و برقراری ارتباطات از آن استفاده می کنند، گسترش میل جوانان و نوجوانان به استفاده از اینترنت و عضویت در شبکه های اجتماعی امریست که براین قضیه صحه می گذارد. در گذشته دور افراد برای ارتباط با یکدیگر ملزم به ملاقات های حضوری بودند و همانطور که تاریخ آشکار می-سازد، برای خبررسانی بخصوص در زمانهای حساس و جنگ سوارهایی را ملزم به این کار می کردند، تا اینکه در اوایل قرن نوزدهم با اختراع تلگراف و تلفن تحولی در سرعت ارتباطات بوجود آمد و اطلاع رسانی خیلی سریع تر و راحت تر از قبل انجام می شد.
در اویل قرن بیستم با اختراع رادیو و بعد از آن تلویزیون به دامنه گسترش ارتباطات افزوده شد و در شیوه اطلاع رسانی تغییر عمده ای بوجود آمد و این دو اثر عمده ای بر فعالیت های اقتصادی و بازاریابی گذاشتند. این روند ادامه داشت تا اینکه با اختراع کامپیوتر و پس از آن اینترنت در نیمه دوم قرن بیستم با قابلیت تعامل زنده با مخاطب، موج جدیدی از تحولات ارتباطی ایجاد شد که با حذف مرزها خود را به عنوان یک تکنولوژی بی بدیل معرفی کرد. اینترنت پیشرفته ترین وسیله ارتباط جهانی با امکاناتی وسیع در خدمت بشر است و هر روز به تعداد کاربران آن افزوده می شود. سازمانها و شرکتهای تجاری که این کانال ارتباطی را درک کرده‌اند تمایل زیادی دارند که بتوانند در این فضا جایگاه خوبی پیدا کنند.
اینترنت با فراهم آوردن امکانات متعدد توانسته تا کنون کاربرانش را راضی نگه داشته و روز به روز وابستگی آنها را به خود افزایش دهد و در واقع خط دهنده بسیاری از اقدامات سازمان ها شده است، بطوری که بسیاری از سازمانها ارتباطات خودشان را بر مبنای آن قرار داده اند. شبکه جهانی قابلیت ارسال و دریافت نامه های الکترونیکی، امکان سهولت در ارتباط افراد از نقطه مختلف جهان را فراهم کرده و سبک نامه نگاری را از حالت سنتی و کاغذی تغییر داده است. قابلیت کاربردی دیگر اینترنت، موتورهای جستجو هستند که امکان دستیابی به حجم زیادی از اطلاعات را با سرعت بالا و هزینه کم بوجود آورده اند. دیگر مطبوعات محدود به چند برگ کاغذ نیستند، بلکه به صورت آنلاین درآمده اند و همه شبکه های خبری دارای سایت خبری نیز هستند، در این صورت دیگر افراد در حصر زمان و مکان زندگی نمی کنند.
وجود اینترنت نه تنها بر نحوه ارتباطات را تاثیر گذاشته بلکه تغییر و تحولی عظیم در حوزه کسب و کار و فعالیت های اقتصادی بوجود آورده است. مراکز خرید صرفاً محدود به نقاطی از گوشه و کنار شهر نبوده و الزامی به مراجعه به مکان های خاص برای خرید محصولات نیست. دیگر کتاب فروشی ها به صورت مغازه های کوچکی در خیابانهای شهر قرار ندارد، بلکه کتابفروشی های آنلاین بوجود آمده است. افراد بجای اینکه هزینه و وقت خودشان را صرف گرفتن تاکسی و حرکت در خیابان-های پرتردد برای رفتن به گوشه و نقاط مختلف شهر کنند با یک دستگاه قابل اتصال به اینترنت می توانند مایحتاج خودشان را تامین نمایند، تنها کافیست به فروشگاه های مجازی مراجعه کنند. در خرید از فروشگاه های اینترنتی تنوع محصولات بعضاً بسیار بالاست، بعلاوه همزمان می توان اطلاعاتی را درباره محصولات مشابه بدست آورده و با مقایسه آنها با یکدیگر تصیم گرفت.
همانطور که مشخص است فعالیت در این بازارها سخت تر شده چرا که مشتری سطح اطلاعاتش بالا رفته و امکان مقایسه محصولات به صورت آنلاین برای او فراهم است. همچنین در یک فروشگاه مجازی مشتری با انواع برندهای مختلف با ریز اطلاعات روبرو است و چون امکان ارتباط چهره به چهره وجود ندارد مشتری بر اساس بینش خودش تصمیم می گیرد اما در بازارهای سنتی هر مغازه تعداد محدودی از برندهای مختلف را پوشش می دهد و نحوه اطلاع رسانی فروشنده درباه هریک از برندها می تواند قصد خرید مشتری را تغییر بدهد.
با تغییرات عظیمی که در نوع کسب و کار بوجود آمده و بیشتر فعالیتها به اینترنت و صفحه های سایت ها و شبکه های اجتماعی وابسته گشته، نوع بازاریابی و شیوه تبلیغات نیز با توجه به این نوع فعالیت ها تغییر کرده است. امروز بیشتر شیوه-های بازاریابی بصورت اینترنتی درآمده است. بازاریابی اینترنتی بخشی از تجارت الکترونیک است که از اینترنت جهت انجام تبلیغات، معرفی و فروش کالا و خدمات استفاده می کند. این نوع بازاریابی به علت هزینه پایین به هنگام ورود و بازاریابی، امكان تطبيق سريع با شرايط جديد بازار، دسترسی آسان و گسترده، تعامل پذیری و ارتباطات آنلاین، بی مرزی، سرعت انتقال دادها و توانایی انتقال حجم عظیمی از اطلاعات بسیار بیشتر از سایر انواع آن مورد استقبال قرار گرفته است.
بطور کلی بازاریابی اینترنتی مبتی به سه روش است:
business to business (B2B): در این مدل دو طرف مبادله شرکت ها قرار دارند
B2C)) business-to-consumer : در این مدل شرکتها مستقیماً با مصرف کننده در ارتباطند.
(P2P) peer-to-peer: دراین مدل افراد اجناس مختلف را بین خود به اشتراک و معاوضه می گذارند(کمتر مورد استفاده قرار می گیرد.)
در واقع اینترنت بستری را فراهم کرده که بازاریابان می توانند به روشهای مختلف مشتری را تحت تاثیر قرار دهند و آنها را ترغیب به خرید محصولاتشان کنند. از جمله روشهایی که آنها استفاده می کنند می توان به بازاریابی بلاگی، ایمیلی، ویروسی، دهان به دهان، مشارکتی و بازاریابی در شبکه های اجتماعی و موتورهای جستجو اشاره کرد. بطور کلی در بسیاری از این روشها به دلیل اینکه فضا کاملا مجازی بوده و فروشنده امکان دیدن محصول و لمس کردن آن را ندارد ممکن است بسیاری از اصول اخلاقی رعایت نشود.
به عنوان مثال بازاریابان در بسیاری از سایتها از تصاویر و شعارهایی برای زیبا جلوه دادن محصولات استفاده می کنند که سعی در فریب و اثرگذاری بر مشتریان دارند، در نتیجه از آنجا که امکان دیدن کالا به صورت حضوری و جود ندارد بسیاری از عیوب آن از چشم مشتریان پنهان می ماند. در موارد بسیاری اتفاق می افتد که مشتری کالایی را می خرد و پول آن را نیز پرداخت می کند ولی تحویل آن مدت زمان زیادی طول می کشد و یا کالا آنچه که مورد نظر خریدار است نبوده و با آنچه دیده، متفاوت است. در بیشتر فروشگاه های مجازی که اطلاعاتی که درباره کالا بیان شده تنها به مزایا آن اشاره می شود درحالی که هیچ اشاره ای به معایب آن نشده است.
در مواقعی مشتریان شکایت دارند که محصولات به صورت پکیچ های چند تکه ای معرفی می شوند اما هنگام تحویل یک یا دو تکه از آن وجود ندارد، به صورت اورجینال نبوده و یا تصاویری و اطلاعاتی که در سایت از آن کالا وجود دارد قدیمی است و به روز رسانی نشده است. در بسیاری از موارد مشتری محکوم به پرداخت هزينه تبليغات مي شود، وی ناچار به پرداخت آن است بدون اين كه رضايتش جلب شده باشد، این هزینه در ساده ترین شکل می تواند زمانی باشد که این نوع تبلیغات از کاربر اینترنتی می گیرد. خیلی از بازاریان از تبلیغات ویروسی و spam ها استفاده می کنند و افراد را در معرض تبلیغاتی قرار می-دهند که هیچ تمایلی به دریافت آنها ندارند و بدون کسب اجازه از افراد، آنها را مجبور به دریافت حجم زیادی از اطلاعات که لزوماً کاربردی ندارد می کنند.
افراد با عضویت در شبکه های اجتماعی به مبادله اطلاعات با سایر اعضاء می پردازند که معمولا صاحبان این شبکه ها بدون رضایت و اجازه اعضاء اطلاعات آنها در اختیار سایر شرکتها قرار می دهند. بسیاری از شبکه های مجازی به تبلیغ کالاهایی می-پردازند که مقایر با اصول اخلاقی جامعه است یا از تصاویر غیر اخلاقی در معرفی محصولات استفاده می کنند. این در حالی است که از دیدگاه اسلام انسان نمی تواند به صرف داشتن عوامل تولید، کالایی را که براي مصالح جامعه ضرر داشته باشد، تولید و به جامعه عرضه کند یا هر چه می خواهد و هر مقداري از آن را مصرف کند؛ چرا که در این نظام، فرد و جامعه در کنار و در راستای هم مطرح می شوند.
اسلام آنچه را که باعت آسیب رساندن به مشتری شده را نهی و ممنوع اعلام کرده و کسب روزی از آن راه را جایز نمی داند، باتوجه به آنچه بیان شد در روشهای جدید بازاریابی بخصوص بازاریابی اینترنتی بسیاری از اصول ارزشی و اخلاقی که در اسلام بیان شده و به آن بسیار تاکید شده نادیده گرفته می شود. به هر حال هم اکنون سبک زندگی به سمت زندگی مجازی و وابسته به اینترنت سوق می یابد و روزانه بر ابزارهایی که رسیدن به این هدف را تسهیل می کنند اضافه می شود.
درگذشته نه چندان دور بیشتر کابران اینترنتی از رایانه های شخصی خودشان برای دسترسی به فضای مجازی استفاده می کردند، اما امروزه با ورود نسل سوم تلفن های همراه که مجهز به فناوری 3G می باشند، دستیابی آسان به اینترنت پرسرعت بیش از پیش برای کاربران فراهم شده است، و از آنجایی که حمل تلفن همراه آسان‌تر از لپ‌تاپ، آی‌پد و ... است و با قابلیت اینترنت سیار، هر موقع که احتیاج باشد این امکان فراهم است، نگاه کابران را به خود جلب کرده است. شبکه‌های 3G امکان افزایش سرعت و ظرفیت انتقال داده‌ها را فراهم می آورند و حجم بسیار وسیع‌تری از اطلاعات را منتقل می‌کنند.
با استفاده از این فناوری می توان به اینترنت با سرعتهای چند برابر سایر تلفن ها دسترسی پیدا کرد که البته لازمه استفاده از آن استفاده از گوشی هایی است که این فناوری را پشتیبانی می کنند که اکثر این گوشی ها نیز در رده گوشی های گران قیمت قرار می گیرند.
با این شرایط هم دسترسی به اینترنت راحت تر شده و هم بسیاری از عرضه کنندگان کالا می توانند از روش های دیگری چون ارسال پیامک های تبلیغاتی برای جلب نظر مردم استفاده کنند. در این شیوه از بازاریابی که در ایران نیز در حال رایج شدن است، سازمانها می کوشند تا از طریق پیامک مردم را از خدمات یا حراج هایی که برای محصولاتشان گذاشته اند آگاه سازند، اما از آنجایی که این تبلیغات سازماندهی نشده است، آزردگی خاطر برای افراد ایجاد می کند، چرا که محکوم به دریافت پیامکی هستند که هیج ارزشی برای آنها ایجاد نمی کند و در واقع این کار بدون کسب اجازه و رضایت طرف مقابل صورت می-گیرد. برخی از این تبلیغات بر مبنای کذب و دروغ شکل گرفته و شرکت ها تنها برای ایجاد انگیزش تخفیف هایی را جهت استفاده از محصولاتشان در نظر می گیرند و بر این اساس قیمت را بسیار بالاتر از حد واقعی اش قرار می دهند.
مبتنی بر مختصر اشاره ای که به دیدگاه اسلام درباره ی کسب و کار و بازاریابی شد می توان چنین نتیجه گرفت که اکثر تبلیغات و بازاریابی هایی که در فضای مجازی یا از طریق دستگاه های دیجیتالی صورت می گیرد بر مبنای ارزشها و موازین اسلامی نبوده و بسیاری از آنها را رعایت نمی کنند. دلیل این امر نیز مشخص است، بیشتر افرادی که در این حوزه فعالیت می کنند یا از قواعد کسب و کار اسلامی بیگانه اند و در واقع نسبت به آن ها جاهل اند و یا منافع شخصی و به دست آوردن سود را به کسب رضای خالق ترجیح می دهند.
با توجه به گسترش روز افزون استفاده از فضای مجازی و همچنین فراگیر شدن ابزارهای الکترونیک شخصی که محدودیت مکان و زمان در دسترسی به این فضا را از بین برده اند، لزوم توجه به بازاریابی به شکل عام و بازاریابی اینترنتی به شکل خاص، بیش از پیش روشن می گردد لذا مسئولان و مرتبطین این حوزه باید پیش از آن که اثرات مخرب برخی آگهی های تبلیغاتی در تغییر سبک زندگی افراد جامعه پر رنگ تر از قبل شده و یا ضررهای مادی و معنوی کسانی که مورد سوءاستفاده و کلاهبرداری قرار گرفته اند، بیشتر شود، به تدوین سازوکارهای لازم جهت موضوعات تبلیغات و بازاریابی بر پایه تعلیمات اسلام همت گمارند.
اسلام تجارت را سیره رسول اکرم (صلی‌الله علیه و آله) دانسته، و عزت و سربلندي فرد و جامعه را در گروي اقتصاد شکوفا و بازرگانی و رونق اقتصادي بیان می کند. در روایات مختلف افراد را به سحرخیزی و شروع فعالیت در ساعات ابتدایی صبح سفارش کرده اند. بر همین اساس چون بازاریابی و تجارت از جمله ارکان اساسی اقتصاد است، لزوم توجه به بازاریابی از دیدگاه اسلام ضرورت می یابد. بر همین اساس در این بخش از مقاله به بیان دیدگاه اسلام در رابطه با تجارت و بازاریابی می-پردازیم و در ادامه شکافی را که شیوه های جدید بازاریابی با توجه به عصر دیجیتالی با قواعد اسلامی ایجاد کرده اند را توضیح خواهیم داد.
فرآیند بازاریابی، مفهومی مبتنی بر خدمت رسانی و تامین فایده برای طرفین معامله است که این امر از سوی پیامبر خداوند مورد تحسین قرار گرفته؛ ایشان می فرمایند: "خصلتان لیس فوقها من البر شیء، الایمان بالله و النفع لعباد الله" (ايمان به خداوند و نفع رساندن به بندگان خدا دو خصلتى هستند كه بالاتر از آنها از جهت خوبى چيزى نيست). در واقع اسلام دینی است که برای تمام شئون زندگی از جمله فعالیتهای اقتصادی، بازرگانی و بازاریابی اصول و قوانینی تعیین کرده است.
اين اصول، در برگیرنده چهار اصل توحيد، عدالت، امانت و معاد است كه ريشه تمام ارزش هاي اسلامي مطرح در زمينه تصميمات آميخته بازاريابي می باشند و علت و منشأ ارزش هاي مرتبط با تصميمات بازاريابي را در آن ها مي توان جستجو كرد. قانونمندي بازاریابی از دید قرآن بسیار شگفت انگیز است. قرآن کریم در دستوراتی صریح به آزادي‌ها و محدودیتهاي موجود در چرخه بازاریابی اشاره کرده و بر اهمیت توزیع عادلانه ثروت در جامعه، کاملاً تأکید داشته و در امر تجارت به تاکید بر رعایت اصول اخلاقی پرداخته و همواره مردم را به فعالیت اقتصادی در راستای پیروی از رهنمودهای قرآن و با انگیزه خدمت رسانی به مردم و اجرای کامل تهدات اخلاقی در بازاریابی سفارش کرده است.
از دیدگاه اسلام، هر آنچه آدمی را در راه رسیدن به هدف نهایی اش (قرب الهی) یاري دهد، نیاز گفته می شود و برای آن سه سطح: ضروریات، کفاف و رفاه مشخص کرده است.
بر اساس این تعریف، هر چیزی که انسان را از رسیدن به این هدف باز دارد، ممنوع و حرام است؛ و افراد و سازمانها لزوماً مجاز به تولید و توزیع هر آنچه مصر ف کننده می خواهد نیستند و تأمین نیازهاي کاذب برخی مصرف کنندگان، در صورتی که در مسیر تکامل و هدف نهایی انسانها مانع ایجاد کند، ضدارزش است و به هیچ وجه تائید نشده است.
همانطو که گفته شد در فرایند بازاریابی مدیران بازاریابی باتوجه به بازار هدفشان، سعی می کنند با استفاده مناسب از آمیخته های بازاریابی محصولی را به بازار معرفی کنند که از سوی افراد مورد استقبال قرار گیرد. در اینجا دیدگاه قرآن و روایات را درباره هریک از این عوامل مطرح می گردد:
محصول
قرآن مجید در رابطه با این کلمه از دو واژه طیب و حلال استفاده مي كند.(مائده: 88)، و آنچه را طیب می داند که پاکیزه و موافق طبع سالم انسانی باشد و حلال بودن را در عدم ممنوعیت در استفاده از آن بیان کرده است. سفارش شده تولید کنندگان محصولی را تولید کنند که از نظر قانون اسلام حلال و مباح بوده و زياني براي جسم و روح انسان نداشته باشد. در تولید بر لزوم وجود برنامه و تدبیر درست، مراعات نفع و نیاز جامعه و نقش نیروي کار توجه و تاکید شده است.
- نهی از کم فروشی: یکی از گناهانی که بر کبیره بودنش تصریح شده کم فروشی است و خداوند خطاب به کم فروشان می-فرماید: «عاقبت گرفتار عذاب خواهندشد.» همچنین خداوند در سوره های انعام، اعراف، الرحمن، هود، اسرا به این موضوع و عواقب آن اشاره کرده است. پيامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نيز مكرر به اهميت وزن و ترازو تذكر مي دادند و از مسلمانان مي خواستند كه حتي محصول را مقداري سنگين تر و بيش تر از ميزان درخواستي مشتري به وي تحويل دهند.
- نهی از تدلیس: تدلیس از ریشة دلس و به معنای ظلمت و تاریکی و در لغت به معنای کتمان کردن و پوشاندن است. تدلیس در معامله یعنی توليدكننده و فروشنده محصول را به گونه اي زینت دهد و در مورد آن اقدام به زيباسازي فريبنده و كاذب كند كه مشتري فريب ظاهر محصول را خورده و اقدام به خريد آن نمايد. تدليس در قالب اخلاق بازاريابي اسلامي حرام است. بر همین اساس بسته بندی های بسیار جذاب محصول به صرف جلب توجه مردم که ارزشی پایین تر از آنچه که نشان می دهد دارد مجاز نیست. و درباره معاملات سفارش شده که مستحب است که اگر كسي با وي معامله انجام داد و پشيمان شد و تقاضا كرد كه معامله را بر هم بزند، فرد براي به هم زدن معامله حاضر شود.
قیمت:
اسلام سطحی از قیمت را مناسب دانسته که بي انصافي در حق مشتريان نشود و از طرفی سود منطقي براي بازارياب ها تأمين شود. در بازاریابی اسلامی تاکید شده که قیمت گذاری بر اساس ارزش اقتصادي واقعی کالا و تعیین سود عادلانه به گونه اي که به هیچ یک از طرفین زیانی نرسد، صورت پذیرد. روایت است از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) که فرموده اند: «هر مردی که قوت مردم را بخرد و تا چهل روز آن را نگاه دارد به انتظار اینکه مسلمانان در گرانی واقع شوند گناهی کرده که اگر تمام آن قوت را بفروشد و پولش را صدقه بدهد، کفاره آن گناهی که کرده نمی شود.»
گران فروشی، احتکار، و حراجهاي دروغین از جمله مواردیست که از سوی اسلام بسیار نهی شده، چرا که باعث نوسانات غیر طبیعی قیمت می شود و معیشت را برای مردم سخت می کند. همچنین اسلام تغيير قيمت و افزايش آن را بدون تغيير كميت و كيفيت محصول و كلاه برداري از مشتري براي سود را مجاز نمی داند و از گران فروشی به عنوان آفت کسب روزی حلال یاد می کند و درآمد حاصل از آن را حرام می شمرد چرا که این نوع درآمد حق الناس محسوب شده و باید به صاحب آن برگرداننده شود. امام صادق(علیه السلام) فروشندگان را از فروش کالا به قیمتی بیشتر از قیمت متعارف کالا در بازار نهی میفرمودند، مگر اینکه کیفیت و مرغوبیت آن نسبت به کالاي مشابه بیشتر باشد. ایشان در حدیثی دیگر می فرمایند: «مغبون ساختن مؤمن، حرام است و مغبون ساختن کسی که در قیمت کالا (و سالم بودن جنس) به فروشنده اعتماد کرده، حرام است.»
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) احتکار را گناهي بسيار عظيم معرفي نموده اند و مردم از عواقب آن، به شدت برحذر داشته اند. آن حضرت در روايتي مي فرمايند: «آن که به بازار ما چيزي وارد مي کند، مانند کسي است که در راه خدا جهاد مي کند و آنکه در بازار احتکار مي نمايد، مانند کسي است که در کتاب خدا کافر به شمار مي آيد.» و بیان می کنند کسی که آذوقه و مواد غذايي مسلمين را احتکار نمايد، خداوند او را به مرض جذام و فقر گرفتار مي کند.
در اقتصاد اسلامي هدف نهايي از قيمت گذاري رضايت مشتري براي دست يابي به افزايش سود نيست، بلكه هدف افزايش رضايت خداوند و سعادت دنيا و آخرت است. در این اقتصاد تبانی کردن سازمانها با هم دیگر برای عرضه محصولات به قیمت بالاتر را مذمت شده است.
توزیع:
اسلام نگاه ویژه به واسطه ها اعم از تجار عمده فروش و خرده فروش و دلالان دارد. طبق موازین اسلام، به دلیل اینکه واسطه ها، عامل تسهیل کننده اي در انتقال کالا از مراکز تولیدي به مصرف کنندگان هستند سود حاصل از عملکردشان مشروع است. امام علی(علیه السلام) درباره اجرت واسطه ها می فرمایند: «لابأس بأجر السمسار إنما هو یشتري للناس یوماً بعد یوم بشیء مسمی انما هو مثل الاجیر» یعنی اجرت سمسار(واسطه و دلال) اشکالی ندارد. توزيع انحصاري با روح اسلام سازگار نبوده و برعكس توزيع وسيع مورد توجه اسلام است. در اين نوع توزيع كالا در تعداد زياد برای فروش عرضه مي شود. همچنین به انتخاب مکان مناسب برای عرضه محصولات سفارش شده که مشتریان دسترسی آسانی به آن داشته باشند. و معتقد است که واسطه هايي كه ارزش افزوده ايجاد نمي كنند و غير مولدند بايد از طول كانال توزيع حذف شوند و طول كانال تا جايي باشد كه براي رساندن كالا به دست مشتري لازم بوده و ايجاد ارزش افزوده مي كند.
ترویج:
تبلیغات که یکی از اجزاي این ترکیب است و به دلیل پتانسیل مثبت آن در اقتصاد اسلامی وجود دارد اما در مقایسه با اقتصاد سرمایه داری حجم کمتری را به خودش اختصاص داده است. مراد از تبلیغات در نگاه بازاریابی اسلامی، تبلیغات آموزشی و آگاهی دهنده است که مطابق ارزشهای اسلامی بوده و هدف آن بالا بردن سطح اطلاعات مشتری از کالا و دریافت اطلاعات درست و مورد دلخواه اوست. تبلیغی که فریبنده و برای گمراه کردن مخاطب و تحت تاثیر قراردادن رفتار او با استفاده از جملات دروغین و یا زرق و برق دادن به کالایی که ارزش چندانی ندارد و همچنین مضر و دارای بار منفی و مروج آداب غلط در زندگی اجتماعی است بسیار از سوی احادیث و روایات اسلامی مورد نکوهش قرار گرفته است. اسلام به کارگیري هر گونه روش تبلیغی اي که ارزش واقعی کالا را کمتر یا بیشتر از مقدار واقعی آن نشان دهد، را منع کرده است و آن را مغایر با ارزشهای اسلامی می داند.
مسئولیت اثبات ادعاي مطرح شده در تبليغات به طور منصفانه بر عهده فروشنده و شركت قرار داده شده و اطلاعات آگهي شده بايد متضمن افشاي كامل مزايا و معايب محصول باشد. در همین راستا راستگویی، گرفتن سود عادلانه، توزین، اشاره به عیوب کالا، نفی سوگند، رضایت طرفین، و جلوه هاي کاذب تبلیغاتی از عوامل مهمی هستند که اسلام بر آنها تاکید داشته و برای آنها حدود تعیین کرده است.
راستگويي و پرهيز از دروغ در تمام شئون زندگي از جمله پيام هاي تبليغاتي براي محصول، یکی از ارزشهای اسلامی به شمار می آید، در همین امر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده اند: «فرد بازاري بايد چند خصلت داشته باشد در غير اين صورت عقلايي است كه دست به خريد و فروش نزند. يكي كه در معامله ربا موجود نباشد، دوم در معامله قسم نخورد، سوم عيب كالا را پنهان نكند، چهارم هنگام فروش، از كالاي خود تعريف نكند و پنجم كالايي را كه خود مي خرد را مزمت نكند.» بر این اساس فروشنده در مقابل خداوند مسئول و پاسخ گو بوده و بر اساس صداقت و عدالت با مشتريان رفتار خواهد كرد.
اسلام دینی قاعده مند است که برای تمام جوانب زندگی انسانی برنامه دارد و اگر انسان در راستای آن حرکت کند می تواند به هدف نهایی (قرب الهی) دست پیدا کرده و همسو با آن نیازهای خود را رفع کند. اما تغییر و تحولاتی که در عرصه جهان در شیوه های ارتباطی رخ داده است باعث شده اصول و قواعد اقتصاد سرمایه داری که دور از اصول و قواعد اقتصاد اسلامی است، در کانون توجه قرار گیرد. خداوند در قرآن مجید می فرماید که معاملات باید مبتنی بر اصل تراضی (رضایت) طرفین شکل بگیرد(نساء، 29)، اما در واقعیت این رضایت یا وجود ندارد یا ظاهرا بر حسب احتیاج و تحت تائیر قرارگرفتن بوجود می آید.
دنیای مجازی جزئی از زندگی امروز است، دنیایی که بسیاری از افراد برای کسب اطلاعات و برقراری ارتباطات از آن استفاده می کنند، گسترش میل جوانان و نوجوانان به استفاده از اینترنت و عضویت در شبکه های اجتماعی امریست که براین قضیه صحه می گذارد. در گذشته دور افراد برای ارتباط با یکدیگر ملزم به ملاقات های حضوری بودند و همانطور که تاریخ آشکار می-سازد، برای خبررسانی بخصوص در زمانهای حساس و جنگ سوارهایی را ملزم به این کار می کردند، تا اینکه در اوایل قرن نوزدهم با اختراع تلگراف و تلفن تحولی در سرعت ارتباطات بوجود آمد و اطلاع رسانی خیلی سریع تر و راحت تر از قبل انجام می شد.
در اویل قرن بیستم با اختراع رادیو و بعد از آن تلویزیون به دامنه گسترش ارتباطات افزوده شد و در شیوه اطلاع رسانی تغییر عمده ای بوجود آمد و این دو اثر عمده ای بر فعالیت های اقتصادی و بازاریابی گذاشتند. این روند ادامه داشت تا اینکه با اختراع کامپیوتر و پس از آن اینترنت در نیمه دوم قرن بیستم با قابلیت تعامل زنده با مخاطب، موج جدیدی از تحولات ارتباطی ایجاد شد که با حذف مرزها خود را به عنوان یک تکنولوژی بی بدیل معرفی کرد. اینترنت پیشرفته ترین وسیله ارتباط جهانی با امکاناتی وسیع در خدمت بشر است و هر روز به تعداد کاربران آن افزوده می شود. سازمانها و شرکتهای تجاری که این کانال ارتباطی را درک کرده‌اند تمایل زیادی دارند که بتوانند در این فضا جایگاه خوبی پیدا کنند.
اینترنت با فراهم آوردن امکانات متعدد توانسته تا کنون کاربرانش را راضی نگه داشته و روز به روز وابستگی آنها را به خود افزایش دهد و در واقع خط دهنده بسیاری از اقدامات سازمان ها شده است، بطوری که بسیاری از سازمانها ارتباطات خودشان را بر مبنای آن قرار داده اند. شبکه جهانی قابلیت ارسال و دریافت نامه های الکترونیکی، امکان سهولت در ارتباط افراد از نقطه مختلف جهان را فراهم کرده و سبک نامه نگاری را از حالت سنتی و کاغذی تغییر داده است. قابلیت کاربردی دیگر اینترنت، موتورهای جستجو هستند که امکان دستیابی به حجم زیادی از اطلاعات را با سرعت بالا و هزینه کم بوجود آورده اند. دیگر مطبوعات محدود به چند برگ کاغذ نیستند، بلکه به صورت آنلاین درآمده اند و همه شبکه های خبری دارای سایت خبری نیز هستند، در این صورت دیگر افراد در حصر زمان و مکان زندگی نمی کنند.
با تغییرات عظیمی که در نوع کسب و کار بوجود آمده و بیشتر فعالیتها به اینترنت و صفحه های سایت ها و شبکه های اجتماعی وابسته گشته، نوع بازاریابی و شیوه تبلیغات نیز با توجه به این نوع فعالیت ها تغییر کرده است. امروز بیشتر شیوه-های بازاریابی بصورت اینترنتی درآمده است. بازاریابی اینترنتی بخشی از تجارت الکترونیک است که از اینترنت جهت انجام تبلیغات، معرفی و فروش کالا و خدمات استفاده می کند. این نوع بازاریابی به علت هزینه پایین به هنگام ورود و بازاریابی، امكان تطبيق سريع با شرايط جديد بازار، دسترسی آسان و گسترده، تعامل پذیری و ارتباطات آنلاین، بی مرزی، سرعت انتقال دادها و توانایی انتقال حجم عظیمی از اطلاعات بسیار بیشتر از سایر انواع آن مورد استقبال قرار گرفته است.
بطور کلی بازاریابی اینترنتی مبتی به سه روش است:
business to business (B2B): در این مدل دو طرف مبادله شرکت ها قرار دارند
B2C)) business-to-consumer : در این مدل شرکتها مستقیماً با مصرف کننده در ارتباطند.
(P2P) peer-to-peer: دراین مدل افراد اجناس مختلف را بین خود به اشتراک و معاوضه می گذارند(کمتر مورد استفاده قرار می گیرد.)
به عنوان مثال بازاریابان در بسیاری از سایتها از تصاویر و شعارهایی برای زیبا جلوه دادن محصولات استفاده می کنند که سعی در فریب و اثرگذاری بر مشتریان دارند، در نتیجه از آنجا که امکان دیدن کالا به صورت حضوری و جود ندارد بسیاری از عیوب آن از چشم مشتریان پنهان می ماند. در موارد بسیاری اتفاق می افتد که مشتری کالایی را می خرد و پول آن را نیز پرداخت می کند ولی تحویل آن مدت زمان زیادی طول می کشد و یا کالا آنچه که مورد نظر خریدار است نبوده و با آنچه دیده، متفاوت است. در بیشتر فروشگاه های مجازی که اطلاعاتی که درباره کالا بیان شده تنها به مزایا آن اشاره می شود درحالی که هیچ اشاره ای به معایب آن نشده است.
در مواقعی مشتریان شکایت دارند که محصولات به صورت پکیچ های چند تکه ای معرفی می شوند اما هنگام تحویل یک یا دو تکه از آن وجود ندارد، به صورت اورجینال نبوده و یا تصاویری و اطلاعاتی که در سایت از آن کالا وجود دارد قدیمی است و به روز رسانی نشده است. در بسیاری از موارد مشتری محکوم به پرداخت هزينه تبليغات مي شود، وی ناچار به پرداخت آن است بدون اين كه رضايتش جلب شده باشد، این هزینه در ساده ترین شکل می تواند زمانی باشد که این نوع تبلیغات از کاربر اینترنتی می گیرد. خیلی از بازاریان از تبلیغات ویروسی و spam ها استفاده می کنند و افراد را در معرض تبلیغاتی قرار می-دهند که هیچ تمایلی به دریافت آنها ندارند و بدون کسب اجازه از افراد، آنها را مجبور به دریافت حجم زیادی از اطلاعات که لزوماً کاربردی ندارد می کنند.
درگذشته نه چندان دور بیشتر کابران اینترنتی از رایانه های شخصی خودشان برای دسترسی به فضای مجازی استفاده می کردند، اما امروزه با ورود نسل سوم تلفن های همراه که مجهز به فناوری 3G می باشند، دستیابی آسان به اینترنت پرسرعت بیش از پیش برای کاربران فراهم شده است، و از آنجایی که حمل تلفن همراه آسان‌تر از لپ‌تاپ، آی‌پد و ... است و با قابلیت اینترنت سیار، هر موقع که احتیاج باشد این امکان فراهم است، نگاه کابران را به خود جلب کرده است. شبکه‌های 3G امکان افزایش سرعت و ظرفیت انتقال داده‌ها را فراهم می آورند و حجم بسیار وسیع‌تری از اطلاعات را منتقل می‌کنند.
با استفاده از این فناوری می توان به اینترنت با سرعتهای چند برابر سایر تلفن ها دسترسی پیدا کرد که البته لازمه استفاده از آن استفاده از گوشی هایی است که این فناوری را پشتیبانی می کنند که اکثر این گوشی ها نیز در رده گوشی های گران قیمت قرار می گیرند.
با توجه به گسترش روز افزون استفاده از فضای مجازی و همچنین فراگیر شدن ابزارهای الکترونیک شخصی که محدودیت مکان و زمان در دسترسی به این فضا را از بین برده اند، لزوم توجه به بازاریابی به شکل عام و بازاریابی اینترنتی به شکل خاص، بیش از پیش روشن می گردد لذا مسئولان و مرتبطین این حوزه باید پیش از آن که اثرات مخرب برخی آگهی های تبلیغاتی در تغییر سبک زندگی افراد جامعه پر رنگ تر از قبل شده و یا ضررهای مادی و معنوی کسانی که مورد سوءاستفاده و کلاهبرداری قرار گرفته اند، بیشتر شود، به تدوین سازوکارهای لازم جهت موضوعات تبلیغات و بازاریابی بر پایه تعلیمات اسلام همت گمارند.