به گزارش سرویس فرهنگی مشرق، سید علی نقی حسینی دیباجی (آل محمد دیباج)، مشهور به «فیض‌الاسلام» از دانشمندان ایرانی است که آثار ارزنده‌ای از خود به یادگار گذاشت که یکی از آنها شرح و ترجمه نهج‌البلاغه و آشنا کردن فارسی زبانان با این نعمت ارزشمند الهی بود.
سید علی نقی حسینی دیباجی (آل محمد دیباج)، مشهور به «فیض‌الاسلام» در خمینی‌شهر اصفهان به دنیا آمد.
طبق شجره‌نامه موجود، وی اربعینی بوده یعنی چهل پشت پدری‌اش به امام علی علیهالسلام می‌رسد که همه از عالمان و مجتهدان عصر خود بوده‌اند.
سید علی نقی در خانواده‌ای سرشار از علم و معنویت از پنج سالگی تحصیل را آغاز کرد و مقدمات علوم دینی را نزد برادر بزرگتر خود، سید غیاث‌الدین که مردی فاضل، خطیب و اندیشمند بود فرا گرفت. ایشان سپس با کمک برادر خود، از اصفهان به تهران، مشهد مقدس و نجف اشرف، هجرت کرد.
استادان فیض‌الاسلام
سید علی نقی، در جوانی و به ویژه در نجف اشرف دانش و معنویت را از محضر استادان، مراجع و بزرگان جهان تشیع همچون آیت‌الله آقا سید ابوالحسن اصفهانی، آقا ضیاءالدین عراقی، شیخ محمد کاظم شیرازی، شیخ علی اکبر نهاوندی و شیخ عباس قمی فرا گرفت و در همان جا موفق به نگارش کتاب «الافاضات الغرویه فی الاصول الفقهیه» در دو جلد شد.
از کارهای بزرگ علمی و فرهنگی وی چنین بر می‌آید که در اغلب علوم دینی متبحر و صاحب نظر بوده و این حقیقت روشن از لابه‌لای آثارش مشاهده می‌شود.
اجازه اجتهاد و نقل روایت در جوانی/ شرح سه کتاب اصلی و مهم دینی
فیض‌الاسلام صاحب اجازات اجتهاد و روایی ارزشمند از مراجع و محدثان عالی مقام شد.
وی در سال (1352 هـ.ق) در حالی که حدود سی سال داشت، آن چنان مدارج علمی و معنوی را طی نمود که از مراجع بزرگ عالم تشیع آقا سید ابوالحسن اصفهانی، آقا ضیاءالدین عراقی و شیخ محمد کاظم شیرازی گواهی اجتهاد گرفت.
در راستای تلاش و جهاد علمی خود، سه کتاب عظیم و مقدس قرآن کریم، نهج البلاغه و صحیفه سجادیه را ترجمه و شرح نمود. این کار فیض‌الاسلام موجب آشنایی عموم مردم فارسی زبان با این سه کتاب پر ارج شد، به خصوص کتاب شریف نهج‌البلاغه که تا آن زمان فاقد شرح و ترجمه کامل فارسی بود.
فرمایش مقام معظم رهبری در مورد فیض‌الاسلام
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره شخصیت فیض‌الاسلام می‌فرمایند: «جز دانشوران و خواص، کسی از نهج البلاغه جز نامی نمی‌‌دانست. اولین ترجمه‌ای که (درعصر حاضر) از آن شده، از مترجم روحانی محترمی است که اول بار، نهج‌البلاغه را «همه فهم» کرده و به دست مردم داد». (از بیانات معظم‌له در کنگره اول هزاره نهج البلاغه، سال 1360)
مقام معظم رهبری در جایی دیگر از خدمات فیض‌الاسلام تجلیل کرده و بیان می‌کنند: «مرحوم فیض‌الاسلام یکی از علمای بزرگ و یک عالم آگاه و بااخلاص و روشن فکر بود. او رفت، لکن ترجمه نهج‌البلاغه را به دست مردم داد.
من مقیّدم که خدمت آن سید بزرگوار را همه جا ذکر کنم تا خدمت بزرگ او برای جامعه ایرانی فراموش نشود. قبل از آنکه ترجمه فیض‌الاسلام در اختیار ما قرار گیرد، جز ترجمه ملا فتح اللّه کاشانی و کتابهای قدیمی و شرح‌های عربی چیزی در دست نداشتیم. قبل از اینها هم در محیطهای مردمی و روشن فکری و دانشجویی و دانش‌آموزی و حتی در محیطهای طلبگی و حوزه‌‌های علمیه از نهج البلاغه نشانی نداشتیم».
تألیفات و آثار فیض‌الاسلام
آثار فیض‌الاسلام در یک نگاه کلی به دو بخش تقسیم می‌شود: وی در بخش اول همت گماشت و سال‌ها رنج برد تا توانست سه کتاب عظیم و مقدس یعنی قرآن، اخ القرآن یعنی نهج البلاغه، و اخت القرآن یعنی صحیفه سجادیه را در خور فهم مردم فارسی زبان ترجمه و شرح کند.
در بخش دوم نیز قدم‌ها را استوار ساخت، تا با تقدس زدایی تعدادی دانشمند و عالم نما که اصلاح مسلمانی و خرافه زدایی را در اسلام زدایی می‌جستند به مقابله برخیزد در این جا بود که «رهبر گمشدگان» را نوشت و «چراغ راه» او، تاریکی‌ها را زدود.
از دیگر آثار فیض‌الاسلام می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
ـ الثقلان فی تفسیر القرآن
ـ تفسیر سوره مبارکه فاتحة الکتاب
ـ بنادر البحار؛ که شرح، ترجمه و تحقیق بیست و پنج جلد بحار الانوارعلامه محمد باقر مجلسی است.
ـ اشارات الرضویه
ـ الافاضات الغرویه فی اصول الفقهیه؛ در دو مجلد که در سال (1352 هـ . ق) در نجف اشرف به رشته تحریر در آمده است.
ـ خاتون دو سرا سیدتنا زینب الکبری (س)
ـ پاسخ نامه ازگلی؛ که در اثبات رجعت و پاسخ اجمالی به انحرافات و شبهات شریعت سنگلجی است.
ـ مسئله رجعت
ـ قفل دهن شیطان
ـ مقدمه‌‌ها و بیانیه‌های عالمانه و متعهدانه
فیض‌الاسلام با منحرفان از اسلام و تشیع و بدعت گزاران و التقاط اندیشان نیز به مبارزه و مناظره برخاست.
حضرت امام خمینی (ره) در آن زمان پرچم مبارزه را با نوشتن «کشف اسرار» بر دوش گرفت. مرحوم فیض‌الاسلام نیز در همین راستا دست به قلم برد و اثر گرانقدر «رهبر گمشدگان» را به رشته تحریر درآورد که از آگاهی و تعبد وی و نزدیکی اندیشه‌های او با حضرت امام خمینی حکایت دارد.
فیض‌الاسلام، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه را چگونه نوشت؟
نام فیض‌الاسلام با نهج‌البلاغه آمیخته است به طوری که نهج‌البلاغه فارسی به نهج‌البلاغه فیض‌الاسلام مشهور و این سعادت برای همیشه در تاریخ به نام ایشان ثبت شد.
بسیاری از اندیشمندان و شخصیت‌های علمی و فرهنگی بر این خدمت بزرگ ایشان آفرین گفته‌اند و تاکنون بیش از یک میلیون نسخه از آن به چاپ رسیده است.
هنوز هم برخی بر این باورند که ترجمه نهج‌البلاغه فیض‌الاسلام از ترجمه‌های بعدی نهج‌البلاغه، دقیق‌تر و فنی‌تر است.
فیض‌الاسلام در دیباچه جزء اول ترجمه خود از آشنایی‌اش با نهج البلاغه چنین می‌نویسد:
«از سال‌های دراز این کتاب مقدس مورد مطالعه این بنده بود، روز به روز شوقم به خواندن و اندیشه در آن زیادتر می‌شد، گویا چیزی نمی‌دیدم مگر کتاب نهج البلاغه و سخنی نمی‌شنیدم مگر فرمایش‌های امیر المؤمنین علی علیهالسلام و هرگاه با فضلا و دانشمندان ملاقاتی پیش می‌آمد، قبل از شروع به هر سخن، در باب عظمت و بزرگی نهج البلاغه سخن گفته و به آنان یادآوری می‌نمودم که سید شریف رضی رحمه الله علیه یکی از شاهکارهای تألیف را در این کتاب به کار برده ... و گاهی در بعضی از مجالس دینی و مذهبی پاره‌ای از کلمات این کتاب را خوانده و معنای آن را بیان می‌کردم، شنوندگان به شگفت آمده می‌گفتند اگر علما و رجال دینی ترجمه فرمایش‌های امام علی علیهالسلام را در کتاب نهج البلاغه به طوری که در خور فهم هر فارسی زبان باشد، نوشته بودند همه از آن بهره‌مند می‌شدند ... بنابراین بر نگارنده واجب شد که دست از هر کار بردارم (حتی از ترجمه و تفسیر قرآن کریم که از مدتی به نوشتن آن مشغول بوده و برای اتمام آن سعی و کوشش بسیار داشتم) و این کتاب جلیل را به زبان فارسی سلیس و روان ترجمه نموده و...»
گفته شده که تنها جمع آوری مدارک و یادداشت برداری ترجمه و شرح فیض‌الاسلام بر نهج البلاغه مدت هفده سال طول کشید و تحریر آن در شش سال یعنی از 1365 هـ.ق تا 1371 هـ.ق انجام پذیرفته است.
بیانیه مهم فیض‌الاسلام در پایان ترجمه و شرح نهج‌البلاغه
مرحوم فیض‌الاسلام در پایان تألیف، ترجمه و شرح نهج البلاغه بیانیه بسیار مهمی تحت عنوان «چاره نگرانی امروزه مردم دنیا» آنهم در آن روزگار خفقان صادر می‌کند و همگان را به نهج‌البلاغه و ولایت علوی که همان ولایت خداوند در تمام شئون زندگی است دعوت می‌کند.
منشور بازگشت به نهج البلاغه که فیض‌الاسلام در روزهای سیاه سلطه نوشت، به شرح زیر است:
(چاره نگرانی امروزه مردم دنیا)
«همه پریشانند و در فکر علاج، لکن چاره را نمی‌دانند، تنها رهاننده بشر از پریشانی به دقت خواندن و عمل به فرمایش‌های حضرت امیرالمومنین علیهالسلام در نهج البلاغه است که همه نگرانی‌ها را برطرف نموده، مردم را به راه سیادت و سعادت سوق می‌دهد.
دنیای امروز را تباهکاری، ستمگری، دورویی، خود خواهی و بدبختی بجایی رسانده که زندگی افراد آن تیره و تار شده. آسایش، دادگری، یگانگی، آشتی و نیکبختی در جهان برقرار نمی‌گردد، مگر به پیروی جهانیان از گفتار و کردار امیرالمؤمنین علیهالسلام که نمونه‌ای از آن را سید شریف رضی در کتاب مقدس نهج البلاغه گرد آورده و چون در همین مختصر از جمیع شئون زندگی چیزی فروگذار نشده، سیادت و سعادت عمل کننده را ضامن است؛ زیرا این کتاب نتیجه گفتار همه پیغمبران و راهنمای درک معانی و حقائق قرآن کریم و نجات دهنده گمراهان و گرفتاران است.
این گفتار روی دو پایه برهان عقل و علم، استوار است و ما لاف نزده و گزاف نگفته‌ایم. اگر باور ندارید برجستگان و دانایان خود را در مجلسی گرد آورید؛ تا اثبات نموده به خواص و عوام بفهمانیم: هر که طالب خیر و نیکویی و آسایش و خوشی است بایستی کتاب نهج البلاغه را (که پس از قرآن کریم و سخنان پیغمبر اکرم در جهان مانند ندارد) مورد مطالعه و سرمشق و دستور زندگانی خویش قرار دهد.
بنابراین باید: پادشاهان و وزراء و رجال سیاسی بخوانند تا استقلال و تمامیت کشور را حفظ نموده و به وظائف خود و طرز سلوک با رعیت پی برند. وکلای مجلسین سنا و شوری بخوانند تا از بدعت دوری گزیده و به دستور دین رفتار نمایند. حکمرانان و رؤسای هر شهر بخوانند تا رفاه و آسایش خود و کسانی را که به آنان سپرده شده فراهم سازند.
امراء لشکر و افسران و سربازان بخوانند تا آماده حفظ حدود و ثغور کشور بوده و در کارزار همیشه فتح و فیروزی را دریابند. ستمگران و بیچارگان بخوانند تا کیفر ستم و پاداش شکیبایی را دانسته عبرت گیرند. اغنیا و فقرا بخوانند تا کبر و سرافرازی و رشک و پستی را از خود دور سازند. علما و دانشمندان بخوانند تا از همه دانش‌ها بهره‌مند گردند.
مجتهدین عظام بخوانند تا راه استنباط احکام الهی را بیاموزند. مبلغین و تربیت کنندگان و عوام بخوانند تا دین را به دنیا نفروخته و رضای حق را به دست آورده سعادتمند شوند. وعاظ و گویندگان بخوانند تا طریقه وعظ و خطابه را آموخته، وقت خود و شنونده را با سخنان بیهوده تلف نکنند.
مؤلفین و تربیت کنندگان مردم عوام بخوانند تا مهمل نبافند و عفت قلم را حفظ نموده مطالبی بنویسند که خود و اعقابشان به آن فخر نمایند. فصحا و بلغا و ادبا و خطبا بخوانند تا از خرمن فصاحت و بلاغت و شیرینی کلام آن خوشه‌ها بردارند.
تجار و کسبه و اطباء بخوانند تا در داد و ستد و طبابت خدا را در نظر داشته، سود حلال به دست آورند که نزد خدا و خلق شرمنده نباشند. قضات و وکلاء دادگستری و صاحبان محاضر رسمی بخوانند تا در دادرسی‌ها و معاملات برای چند ریال پول، حکم به ناحق ندهند و خلافی ننویسند.
دانشجویان و هوشمندان بخوانند تا از شاخه‌های درخت دانش میوه چیده وغولان و نادانان و گمراهان و گمراه کنندگان را در هر لباس بشناسند. جوانان بخوانند تا طراوت جوانیشان را در راه‌های بیهوده از دست ندهند. کارگران و رنجبران و بیابان گردان و رانندگان (که کمتر وسیله وقت کسب اطلاع دارند) بخوانند تا از خواندن آن همه چیز به دست آورند.
طبیعیین و مادیین و فلاسفه بخوانند تا از تاریکی‌هایی که به آن گرفتارند رهایی یافته با مبدأ و معاد آشنا شوند، یهود و نصاری و مجوس بخوانند تا راه سعادت را در آن دیده و با کتابهای خود مطابقه کرده حق و حقیقت را دریابند. گمراه کنندگان بخوانند تا از بدعاقبتی و رسوایی ترسیده بیش از این در اغفال ساده لوحان سعی ننمایند. گمراه شدگان بخوانند تا از راه کجی که آنها را به آن سوق داده‌اند بازگشته و گرد هر نادرست هواپرست نگردند.
زهاد و پارسایان بخوانند تا زهد و تقوای حقیقی را در روش پیشوای متقیان دیده و به راه‌های کج پا ننهند و از رنج خود نتیجه بگیرند، با سوادان برای بیسوادان بخوانند تا آنان را به تحصیل دانش و بردن لذت سواد و اطلاع به وظائف دین و دنیا آگاه سازند، خلاصه جمیع افراد بشر باید بخوانند تا سعادت همیشگی و ترقی دنیا و آخرت را از آن بیابند».
وفات فیض‌الاسلام
سرانجام سید علی نقی حسینی دیباجی مشهور به «فیض‌الاسلام»، 23 شعبان 1405 قمری در سن هشتاد سالگی به سوی معبود پرواز کرد و در بهشت زهرا آرمید.