وی افزود: در زمان رسول خدا(ص) سه دسته از مسلمانان حضور داشتند؛ گروهی که همراه پیامبر(ص) به عبادت می‌پرداختند و به طور خالصانه در جهاد شرکت می‌کردند و گروه دیگر هم منافقان بودند که هیچ اعتقادی نداشتند و اگر دستشان می‌رسید مهاجران در مدینه را هم اخراج می‌کردند و در نهایت هم گروه سومی که همان قشر خاکستری جامعه محسوب می‌شدند؛ اینان عبادات و تکالیف شرعی را انجام می‌دادند اما در این زمینه اکراه و اجبار داشتند و در جبهه هم حاضر می‌شدند ولی به خط مقدم نمی‌رفتند و در مجموع بیشتر به دنبال حفظ جان و منافع‌شان بودند.
استاد اخلاق حوزه علمیه قم با بیان اینکه رحلت حضرت محمد(ص) آزمون بزرگی برای مسلمانان در آن زمان بود خاطرنشان کرد: این امر مسلمانان را به دو گروه تقسیم کرد؛ گروهی که خلافت بعد از پیامبر را در واقع ادامه تداوم راه و دستیابی به هدف رسالت یعنی رشد و کمال بشری می‌دانستند به همین دلیل سخنان پیامبر مبنی بر جانشینی حضرت علی(ع) را قبول داشتند اما گروه دیگری هم بودند که به خلافت تنها به عنوان ریاست جامعه می‌نگریستند و همین‌ها هم شخص دیگری را انتخاب کردند.
وی ادامه داد: پس از گذشت 25 سال از خلافت سه نفر مردم ضررهای زیادی را متحمل شدند به ویژه آنکه خلیفه سوم آسیب‌های بیشتری را به جامعه وارد کرد و همین امر سبب شورش‌هایی علیه او شده و سرانجام هم به قتلش منجر شد و مردم برای بیعت با امام علی(ع) چاره دیگری نداشتند زیرا دریافته بودند که تنها راه نجات همین است.
آیت‌الله مصباح یزدی با اشاره به فرستادن معاویه به شام در زمان خلیفه دوم و برشمردن دلایل این امر که یکی از آنها رهایی از توطئه‌های معاویه بود عنوان داشت: همین امر سبب شد معاویه بتواند در آن منطقه تربیت ویژه خود را پیاده کرده و مردمی کاملا مطیع را پرورش دهد که چیزی زیادی از اسلام واقعی نمی‌دانستند.
رئیس موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) اضافه کرد: حضرت علی(ع) در آغاز خلافت خویش با مشکل بزرگی به نام معاویه روبه‌رو بود و به همین دلیل تصمیم به جنگ با او گرفت؛ در جنگ صفین شخصیت‌های بزرگی چون عمار و نیز 60 نفر از کسانی که جنگ بدر را درک کرده بودند به شهادت رسیدند اما همین‌ها عاملی بودند که علی می‌توانست با معاویه نبرد کند ولی بعدها که امام حسن(ع) قصد مبارزه با معاویه را داشت عدم وجود چنین یاران باوفا و شاخصی یکی از مشکلات محسوب می‌شد.
وی بیان داشت: تبلیغات سوء معاویه موجب پراکندگی یاران امام حسن(ع) شده بود و او حتی توانسته بود با سکه‌های طلا گروهی از لشکریان امام را تطمیع کند و شرایط را به گونه‌ای تغییر دهد که نزدیکان امام هم نسبت به ایشان بدگمان بوده و توهین به ایشان امری عادی محسوب می‌شد؛ امام حسن(ع) در این شرایط با تدبیر عالی خود صلح‌نامه‌ای را تدوین کرد که معاویه نتوانست حتی یک روز به آن پایبند باشد در حالیکه همه انسان‌ها در هر دسته و گروهی باشند به عهد و پیمانشان وفادار می‌مانند.
آیت‌الله مصباح یزدی خاطرنشان کرد: معاویه رسما اعلام کرد که به عهدنامه پایبند نیست و هدفش ریاست بر مردم بوده و به این صورت چهره واقعی‌اش توسط مردم دیده و زمینه‌سازی برای قیام عاشورا محقق شد.
استاد اخلاق حوزه علمیه در ادامه به دلایل وقوع حوادث تلخ در طول تاریخ اسلام اشاره و اظهار کرد: وقتی خواص بی‌بصیرت باشند و سطح فرهنگ عمومی جامعه هم ضعیف باشد آنگاه دشمنان می‌توانند نقشه‌های خود را به خوبی در جامعه پیاده کنند؛ رهبر معظم انقلاب قدرت تشخیص پایین مردم را به بی‌بصیرتی تعبیر کرده‌اند و همین عامل را یکی از دلایل فجایع می‌دانند به همین دلیل بر ایجاد کرسی‌های آزاداندیشی تاکید فراوانی دارند تا مردم سئوالات و شبهات خود را بپرسند و جواب دریافت کنند و از بروز حوادثی مانند سال 88 جلوگیری شود.
وی به عوام‌فریبی به عنوان یکی دیگر از حربه‌های دشمنان در طول تاریخ اشاره کرد و بیان داشت: ابتدا یک سری مناقب دروغین ساخته می‌شود و افرادی را هم واجد آن می‌دانند سپس از مردم می‌خواهند که هیچ انتقادی نسبت به آنها نداشته باشند که نمونه بارز این امر قائل شدن عصمت از اشتباه برای صحابه است و امروز هم تکفیری‌ها به جرم قبول نداشتن این موضوع از سوی شیعیان، دست به کشتارهای وسیع می‌زنند.
آیت‌الله مصباح یزدی تصریح کرد: بعضی بر این عقیده هستند که اگر شخصی در گذشته کارهای خوبی انجام داده و فرد بزرگی محسوب می‌شده باید همواره مورد توجه و احترام باشد و حرفش زمین گذاشته نشود اما خوب است بدانیم که شمر یعنی قاتل امام حسین(ع) در جنگ صفین جزو یاران حضرت علی(ع) بود.