گروه ف فرهنگی مشرق - سینما را ذاتا می توان فرمی هنری خواند که با محتوای اصیل خود به بیان بینش تصویری در بیاید و تصویر یگانه زبان پیونددهنده و مشترک همه جهانیان است. گونه سینمای مستند از آن رو که مستقیما برداشتی واقعی از قلب واقعیت است نقطه قابل اتکا و احترامی است برای باور داشتن به تصاویر. تصاویری حقیقی اززندگی،آداب و مناسک زندگی مردمان و یک واقعیت ثبت شونده به عنوان یک کار مردم‌نگاری یا مستند. به بهانه عید قربان عید اتحاد مسلمانان سراغ فیلمی رفتیم که در حافظه ملت ایران ماندگار شده است؛ «خانه خدا». هر چند بعد از این فیلم چند فیلم دیگر در این ارتباط تولید شد اما خانه خدا مطرح ترین آنها شمرده می شود.
 
 مستند بلند «خانه خدا» فیلمی معناگراست که باعث می شود این یک فیلم عادی نباشد بلکه سندی است با عظمت از شوق انسان برای نزدیکی به پروردگار یکتا وتوانا.
 
یکی از گنجینه های مستند سینمای ایران همین مستند «خانه خدا» است. در سال 1344 براي اولين بار طرح تهيه فيلم مستندی از مراسم حج به اجرا درمی‌آيد. طرح توسط ابوالقاسم رضايی ريخته و قبل از مراسم حج سال 1344 يك گروه فيلمبرداری با حضور فيلمبرداران همچون نعمت حقيقی و احمد شيرازی ، عباس دستمال چی و محمد علی ایثاری  و یک دستیار فیلمبردار در سفری بیست و شش روزه عازم مدينه و  مكه می‌شوند تا در جريان انجام مناسك حج برای نخستين بار به ضبط اعمال اين فرضيه الهی بپردازند. بعدها جلال مقدم به پیشنهاد ابوالقاسم رضایی به گروه اضافه می شود و در نسخه های که از این فیلم پخش می شود اسم  کارگردان این فیلم عنوان نمی شود و مناقشات زیادی برای کارگردانی فیلم ایجاد می شود. بعدها جلال مقدم و ابوالقاسم رضایی به عنوان کارگردانان این فیلم معرفی می شوند. فیلم به طریقه 35 میلی متری و رنگی تکنی کالر فیلمبرداری شد و مدت زمان آن 96 دقیقه است.
 
حج مراسمی که طی قرون متمادی میلیون ها نفر مؤمنین مسلمان را برای عبودیت بدرگاه خالق یکتا بخود خوانده است.
 
فیلم با تصویری از یک قاب چوبی که داخل آن کتابی قرار دارد – و سپس می فهمیم که قرآن مجید است – آغاز می شود . بر این تصویر عنوان بندی حک می شود و صدای یک آوازه خوان خوش صدا - علی بهاری - که چاووشی می خواند تیتراژ را همراهی می کند .نگارش اسامی که با فونت کوفی نگاشته شده اند  شکلی ابتکاری دارد  به گونه ای که اسم آن عده از افراد گروه که جزء گروه تولید بوده و به حج سفر کرده اند با پیشوند حاج همراه شده است.
 
پس از تیتراژ فیلم به معرفی شهر جده می پردازد و همزمان با معرفی شهر ورود حجاج با ملیت های محتلف و از طریق راه های هوایی، زمینی و دریایی دیده می شود . سپس مراسم استقبال از پادشاهان و روسای جمهور کشور های مختلف دیده می شود . بعد از این مراحل  اسکان حجاج در اقامتگاه ها را می بینیم . سژس مسیر آشنای اعمال حج به نمایش در می آید: به جا آوردن احرام ، طواف، سعی بین صفا و مروه ، رمی جمرات و در نهایت قربانی کردن. البته گاه ترتیب خطی این اعمال شکسته می شود.

در ابتدای فیلم هم تصاویر فرودگاه جده قطع می شود به تصویری از صحن کعبه که خالی از جمعیت است و در متن گفته می شود : این جا مقصد همه این مسافران است.

در فيلم مستند «خانه خدا» تقريبا تمامي مناسك و مراسم حج بطور كامل فيلمبرداري شده و علاوه بر آن به حواشي حضور زائران در منازل مختلف از جمله هنگام وقوف در صحراي عرفات يا رمي جمرات نيز پرداخته شده است. زماني كه مني از جمعيت زائران مملو مي‌شود و روح زندگي در آن دميده مي‌شود و همچنين هنگامي كه پس از مراسم زائران مني را ترك مي‌كنند و تاكيد دوربين بر خانه‌ها و مكان‌هاي خالي كه تنها باد و خاشاك رهرو آنهاست، حكايت از نگاه فلسفي سازندگان فيلم «خانه خدا» ورای ديدگاه مستندشان دارد كه به نوعي بيانگر مرگ و زندگي و روز رستاخيز به نظر مي‌آيد.

با دیدن فیلم در می یابیم هدف کارگردان نه ساخت یک فیلم آموزشی از مراسم حج که ارائه تصویری از سرزمین حج ، پیش و پس از این موعد بوده است. چنان چه در مورد سکانس عرفات می بینیم که دوربین زودتر از مردم به آن جا   می رود و آن بیابان را که همچون برهوت است به تصویر می کشد. اما چندی بعد که خیل جمعیت را در آن جا می بینیم باور نمی کنیم که این جا همان عرفات پیشین است. البته پس از پایان مراسم شهر دوباره به وضعیت پیشین خود باز می گردد. در گفتار نیز می شنویم: این جا شهری است که تنها سه روز زنده است. کارگردان در واقع نشان می دهد که شهر تنها با حضور آن جمعیت خروشان معنا می یابد. شاید در یک روایت خطی فیلم باید تصاویری از این قبیل پایان می یافت اما فیلم با نمایش نماز با شکوه جماعت در کعبه تمام می شود.

فیلم «خانه خدا» تنها به معرفی آیین های حج نمی پردازد بلکه سعی می کند به هر مکان که وارد می شود به  تاریخچه آن ها نیز اشاره کند . برای این منظور حرکات نرم و روان دوربین جغرافیای فضا را به خوبی انتقال می دهند و گفتار متن شیوا و سلیس فیلم که با صدای جادویی زنده یاد اسدالله پیمان  خوانده می شود اطلاعاتی دقیق و مبتنی بر تحقیق را ارائه می دهد .

کارگردانی خلاقانه فیلم همراه  با تنوع بصری فیلم بسیار عالی است . کمتر نمای تکراری دیده می شود و زمان درنگ بر هر نما شاید حدود هشت ثانیه باشد ، رویکرد تدوینی این فیلم بر پایه ایجاد احساس هم ذات  پنداری مخاطبان با حجاج بوده است به گونه ای که احساس کنند گویی خود در حج شرکت دارند . از این رو ریتم برش تصاویر تابع سرعت وقوع اتفاقات بوده است.

دوربين‌ها به بسياري از نقاط و مكان‌هاي ممنوعه هم راه يافته و از جمله هنگام حضور ملك فيصل در كنار كعبه، از زيارت وي نيز بطور اختصاصي فيلمبرداري شده است. در اين صحنه نكته جالب آن است كه شرطه‌ها و مامورين امنيتي عربستان با شلاق، مردم را از گرد خانه كعبه و مسير ملك فيصل دور مي‌كنند ولي دوربين از فاصله‌اي بسيار نزديك، راه‌پيمايي شاه سعودي را در كادر خود گرفته است.

خیل عظیم تماشاگران مذهبی را با پدیده ای روبرو کند که تا پیش از آن یا به طور مستقیم آن را تجربه می کردند و یا اگر بخت تشرف را نیافته بودند باید به خواندن سفرنامه ها یا شنیدن نقل ها و خاطرات حجاج اکتفا می کردند. فیلم اکران موفقی در تهران و سایر شهرستان ها داشت و پس از آن به اغلب زبان های کشورهای اسلامی دوبله شد و در آن ها به نمایش در آمد . از این رو خانه خدا را می توان یکی از نخستین سفیران سینمای ایران در جهان بر شمرد . همچنین این فیلم سرآغاز روند اکران فیلم های مستند بلند در سینماها قلمداد می شود . مسیری که با فیلم های جام آسیایی  و به امید دیدار در پیش از انقلاب و با فیلم های مشق شب، سلام سینما و روزگار ما در بعد از انقلاب دنبال شده است.

بعداز گذشت نیم قرن از ساخت فیلم «خانه خدا» هنوز سینمای ایران نتوانسته فیلم دیگری در ادامه این فیلم بسازد و معلوم نیست تا کی باید منتظر چنین فیلمی بمانیم. بجاست که مسئولین فرهنگی خاصه مدیریت فرهنگی در امور ساخت فیلم مستند، مانند مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی این را در برنامه‌های آتی خود جای دهد تا سینمای ایران از پتانسیل ساخت چنین فیلم های بهره‌مند شود و این بزرگترین مراسم پیونددهنده و متحدکننده مسلمانان به تصویر کشیده شود.

سینما پرس