مشرق- عوامل بسياري در اقتصاد ژاپن وجود دارد كه به ايده هاي اقتصاد اسلامي نزديك است . اين شباهت تا آنجا است كه حتي برخي از پ‍ژوهشگران بسياري از قوانين موجود در اقتصاد ژاپن را نشات گرفته از احكام و مدل اقتصادي اسلام مي دانند.
شخصيت هايي مانند آيت الله صدر اقتصاد اسلامي را جزيي از كل نظام اسلامي مي دانند ، عده زيادي از علماي ديني و همچنين دانشمندان اقتصاد اسلامي ، آموزهاي اقتصادي اسلام را يك مدل اقتصادي مي دانند كه جوامع اسلامي بايد اين تعليم را سرلوحه برنامه ريزي هاي اقتصادي خود قرار دهند ، ازهمين رو نگارنده به مواردي از آموزه هاي اسلامي كه در اقتصاد ژاپن جاري اشاره مي كند.
۱- تربيت مدير و متخصص: امروز در بين جمعيت ۱۳۰ ميليون نفري ژاپن حدود ۱۴ ميليون دانشمند ، مدير و مهندس وجود دارد يعني از هر ۹ ژاپني يك نفر متخصص است.
يكي از دلايل امكان تربيت مدير و متخصص در جامعه ژاپن تحولات اساسي در عرصه آموزش اين كشور بوده ، به طوري كه ژاپن توانست دهها سال پيش بي سوداي را ريشه كن كند.
اصلي ترين دليل اهتمام به اين كار هم اين بود كه آنها ديدند نه زمين مناسب براي كشاورزي دارند و نه معادن غني ونه ذخاير نفت و گاز وفقط نيروي انساني دارند.
براي همين به اين نتيجه رسيدند كه تنها اميدشان، مردمشان هستند و شروع كردند برروي مسئله آموزش كار كردند و اين آموزش صحيح باعث شد كه فرهنگ كارآفريني و توليد تقويت شود .
چنانچه در تعاليم اسلامي نيز بر تربيت مديران توانمند و كساني كه توانايي سرپرستي و مديريت جامعه را داشته باشند تاكيد شده است. به طوري كه "فضل بن شاذان" از امام رضا (ع) نقل مي كند كه در مطالعه ا‌حوال بشر هيچ گروه و ملتي را نمي يابيم كه در زندگي موفق و پايدار باشد مگر به وجود مدير و سرپرستي كه امور مادي و معنوي آنان را مديريت نمايد.
در واقع تغييرات اساسي در نظام آموزشي ژاپن بر مبناي آموزش نيروي انساني متخصص باعث شد كه بعد از سال ها ژاپن از لحاظ نيروي انساني متخصص به كشورها و قدرت هاي ديگر نيازمند نباشد كما اينكه اين آموزش صرفا در حوزه علمي اتفاق نيفتاد و با ايجاد نوعي ميهن دوستي و عرق ملي به قول ما ايراني ها علاوه بر تخصص، مديران ژاپني به تعهد در قبال مسائل ملي نيز رسيدند كه در ادامه به اين مسئله بيشتر خواهم پرداخت.
۲-فرهنگ كار وتوسعه: در فرهنگ اسلامي آيات و روايات بسيارفراواني در مورد كار و ارزش و فرهنگ كار وجود دارد ؛ به گونه اي در آيه۷۳ سوره قصص خداوند در حالي شب را زماني براي آرامش دانسته كه روز را زماني براي كسب روزي حلال و پرداختن به كار و تلاش معرفي مي كند. امروزه بيش از ۲۴ در صد از توليد جهاني به ژاپن تعلق دارد .
كشور ژاپن توانست بعد از جنگ جهاني دوم شرايطي را ايجاد كند كه فرهنگ كار كردن به عنوان يك افتخار و فضيلت اخلاقي در جامعه محسوب شود به طوري كه در فرهنگ ژاپن كسي كه درس خوان تر و موفق تر است بايد زحمت بيشتري بكشد و مسئوليت بيشتري بر عهده بگيرد .
اين تعهد دقيقا منطبق با فرهنگ اسلامي و در تضاد با فرهنگ موجود در كشورهايي مانند ايران است ؛ به طوري كه از قديم در فرهنگ ما ايراني ها وجود داشته كه بزرگترها به فرزندان خود مي گفتند : درس بخوانيد تا كارگر نشويد! يعني درس خواندن و داشتن تحصيلات عاليه مترادف با مدير شدن، رئيس شدن و پا روي پا انداختن و... بوده در حاليكه در ژاپن مديران كارخانجات صنعتي دوشادوش كارگران آن كارخانه ها كار مي كنند و به اين وسيله همكاران خود را نيز به كار كردن تشويق مي كنند.
مطالعه كتب ترجمه اي در اقتصاد ژاپن نشان ميدهد در بنگاه هاي صنعتي ژاپن مديران ادعا نمي كنند كه همه كارها را فقط خودشان بلدند تا كارگرها نيز بتوانند به راحتي نظر بدهند . اگر كسي پيشنهادي براي تسهيل در كار و افزايش بهره وري ارائه دهد با او آنقدر خوب برخورد مي شود كه شخص مرتبا به دنبال ارائه نظر در جهت ارتقاي كارش است كه اين مسئله علاوه بر فرهنگ كار به بحث آموزش نيز ارتباط نزديكي دارد.
چند سال پيش در مقاله اي كه به نقل از يك امريكايي كه به ژاپن سفر كرده بود ميخواندم" جواني را در حال تمييز كردن يك ماشين با جديت و حرارت خاصي ديدم ؛ با اينكه هوا به شدت سرد بود ديدن فردي كه با اين جديت در حال تمييز كردن خودرويش است مرا بسيار متعجب كرد، جوان پس از تمييز كردن ماشين راه خود را گرفت وچند متر آن طرف تر در ايستگاه اتوبوس ايستاد.
" مدير آمريكايي ادامه مي دهد" وقتي اين صحنه را ديدم در كمال تعجب به سمت جوان ژاپني رفتم تا علت اين كار را از او جويا شوم. اوگفت: من كارگر كارخانه اي هستم كه اين ماشين از توليدات آن است دلم نمي خواهد اتومبيلي را كه ما ساخته ايم كثيف و نامرتب جلوه كند! "
در واقع بالا بردن جايگاه كار و فرهنگ توليد در كشور ژاپن به گونه اي است كه نه تنها هيچ كس از "كارگري" خجا‌لت نمي كشد بلكه كاركردن را يك افتخار براي خود و نوعي جهاد براي جامعه خود مي داند چنانكه در سيره پيامبر گرامي اسلام نيز مشاهده مي شود كه هنگام بازگشت از جنگ ، وقتي سعد انصاري يكي از كارگران مدينه به استقبال آن حضرت مي آيند وهنگامي كه رسول خدا با او دست مي دهند و دليل زبري و خشونت دست هاي او را مي پرسند و وقتي سعد در پاسخ به پيامبر كار با بيل و طناب براي امرار معاش خود و خانواده اش را دليل زبري دستانش مي داند ، پيامبر دست او را مي بوسد و مي فرمايد: "اين دستي است كه آتش جهنم آن را لمس نخواهد كرد. "
۳- اقتصاد اخلاق مدار: اصولا نظارت بر امور گوناگون باعث افزايش كيفيت و كارآيي كار مي شود. در اقتصاد ديني علاوه بر آن نظارت بيروني كه در همه كشور ها و سيستم هاي اقتصادي كم و بيش وجود دارد يك نظارت دروني بر مبناي اعتقاد به معاد نيز علاوه بر نظارت بيروني وجود دارد.
اقتصاد دو بخش اخلاقي يا فني يا به عبارتي دنيوي و معنوي دارد كه اصولا يكي از دلايل سقوط اقتصادهاي ليبرال را مي توان همين فاصله گرفتن از اخلاق دانست به طوري كه در چنين اقتصاد هايي منافع فردي به منافع اجتماعي وعمومي ارجحيت دارد تا آنجا كه رئيس فدرال رزرو نيز يكي از دلايل بحران هاي مالي بين المللي را انباشت ناعادلانه ثروت هاي رانتي در دست افرادي معدود مي داند.
اما با وجود احكام واجبي از قبيل زكات و خمس و همچنين احكام مستحب و توصيه شده اي مانند انفاق و صدقه مي توان بر اين نكته تاكيد داشت كه اسلام طرفدار عدم انباشت ثروت در دست عده معدودي مي باشد . كما اينكه اسلام اصولا بر اساس آيات و روايات مستند با شرايطي كه موجبات رانت را نيز ايجاد مي كند به شدت مخالف است.
در اينجا شباهتي كه ميان اقتصاد ژاپن ومباني اقتصاد اسلامي وجود دارد تحقق رفتارهاي عدالت گرايانه است. رئيس شوراي نظام مالي دولت ژاپن با اشاره به اينكه صندوق هاي سرمايه گذاري اماني ژاپن شبيه به صندوق هاي قرض الحسنه اسلامي است مي گويد: "در اقتصاد ژاپن توزيع درآمدها به صورت عادلانه است و اختلاف فاحشي در ميان دهك هاي مختلف جامعه وجود ندارد.
پروفسور نااويوكي يوشينو با اشاره به اينكه منافع اجتماعي براي ژاپني ها بسيار مهم است و اين موضوع از اصول مهم اسلام نيز به شمار مي رود مي گويد: "اقتصاد ژاپن گروه محور است در حاليكه بسياري از كشورهاي غربي اقتصاد مبتني بر فرد محوري را شاهد هستيم ، شايد ا‌لتزام به مباني اقتصادي اسلام يكي از دلايلي باشد كه امروزه ژاپن را با در اختيار داشتن فقط ۰.۳ درصد از سطح كره زمين يكي از اقتصادهاي برتر جهان قرار داده است.
حال بايد به اين نكته توجه داشته باشيم كه چرا در كشوري مانند ژاپن كه مسلمان نيستند فرامين اسلامي در حوزه اقتصاد اينقدر به طور منظم عملياتي ميشود
مطالعه كتب ترجمه اي در اقتصاد ژاپن نشان ميدهد در بنگاه هاي صنعتي ژاپن مديران ادعا نمي كنند كه همه كارها را فقط خودشان بلدند تا كارگرها نيز بتوانند به راحتي نظر بدهند.