به گزارش مشرق، سی سال پیش در 17 دی 1362 امام در سخنرانی ای در جمع اعضای شورای سرپرستی صدا و سیما نکاتی را درباره تئاتر، تعزیه و موسیقی بیان کرده اند که می تواند راهگشای امروز ما در فهم اندیشه ایشان باشد. امروز همزمان با سالگرد آن سخنرانی، سراغ محمد هاشمی رفسنجانی رییس وقت سازمان صدا و سیما رفتیم تا تفسیر دیدگاه های امام خمینی درباره هنر و برنامه های هنری صدا و سیما را از ایشان بشنویم.
آنچه که در پی می آید متن گفت و گوی خبرنگاران جماران با هاشمی درباره این سخنرانی است.
آقای هاشمی همانطور که به یاد دارید، امام در دیدار خود با اعضای شورای سرپرستی صدا و سیما درباره موسیقی مباحثی را مطرح می کنند و می گویند برخی از سرودها غنا به حساب می آید؛ آیا شما متوجه شدید منظور امام کدام سرودهاست؟!
خیر امام هیچگاه مصداق را به ما نمی گفتند. در برخی موارد امام می فرمودند این برنامه ها مناسب نیست و پخش نکنید؛ اما نکته مهم اینجاست که وقتی از ایشان می پرسیدیم که آیا اینها حرام است می گفتند، خیر اما در آن شرایط می گفتند برای حیثیت نظام خوب نیست. یعنی در دورانی که در صدا و سیما حضور داشتم هیچوقت از ایشان نشنیدم که موسیقی را با ذکر مصداق حرام بدانند. مثلا همین سرود شهید مطهری که پخش شد. این موسیقی به طوری بود که همه ادوات در آن به کار رفته بود. حتی گروه آنها در حضور امام در حسینیه جماران اجرا کردند و ایشان تذکری ندادند.
بله حتی امام این سرود را تأیید کردند. جناب هاشمی! امام در ادامه این سخنرانی درباره تشخیص غنابودن یا نبودن موسیقی‌ها از افراد مطلع سخن می گویند. این مسئله را شما چطور تعبیر می کنید؟
امام می گفتند حکم کلی درباره موسیقی را فقها می دهند و وظیفه تعیین مصادیق برعهده متخصصان است. منظور ایشان از افراد مطلع هم همین است که باید اشخاص متخصصی در صدا و سیما باشند که مصداق موسیقی مخصوص به مجالس لهو و لعب را که غنا به حساب می آید تشخیص دهند. به همین علت هم امام هیچ گاه مصداق نمی آوردند، نه فقط در این مورد. در مورد خاویار یا ماهی اوزون بورون هم ما چنین مسئله ای داشتیم. حکم فقهی این بود که ماهی فلسدار حلال است. متخصصانی مثل آقای سحابی گفتند که «خاویار» و «اوزون برون» فلسدار هستند، بنابراین حلالند. امام به استناد حرف متخصصان این ماهیها را حلال می دانستند. در مورد موسیقی هم می گفتند متخصصان شما باید به ما بگویند که کدام موسیقی مخصوص مجالس لهو و لعب است و کدام نیست. و حکمی که ایشان می دادند حکم کلی فقهی بود.
امام در همین دیدار از تعزیه سخن گفته اند و تئاترهای تعزیه ای را مبتذل خوانده اند. معنای مقصود امام از ابتذال چه بود و تعزیه های آن زمان چه ویژگی داشتند که امام آنان را مبتذل میدانستند؟!
در این سخنرانی بحث امام تنها تعزیه نبود. به اخبار هم اشاره می کردند و از تکرار این موارد و بی محتوایی یا کم محتوایی گله مند بودند و می گفتند که اولا محتوا باید اسلامی باشد دوما بی محتوا نباشد. این هم تنها در این دیدار نبود. از اولین روزی که من برای تصدی صداو سیما خدمت ایشان رسیدم؛ ایشان سه نکته را به من یادآور شدند. نخست اینکه صدا و سیما متعلق به همه مردم است و متعلق به شخص و گروه خاصی نیست. دوم اینکه ایشان معتقد بودند صدا و سیما، صدای اسلام و سیمای اسلام است. کسی که از بیرون به صدا و سیما نگاه می کند آن را به چشم یک رادیو و تلویزیون معمولی نمی بیند؛ بنابراین باید ارزشهای اسلامی در آن وجود داشته باشد نه مسائل دیگر. نکته سوم این بود که امام صدا و سیما را دانشگاهی سراسری و عمومی می دانستند و تفسیرشان این بود که برنامه ها باید آموزنده باشد و بدآموزی نداشته باشد. در همین سخنرانی هم امام تأکید دارند که همه مردم برنامه ها را گوش می کنند و چون شرایط عوض شده و جمهوری اسلامی است، برنامه ها باید آموزنده، جذاب باشد و خسته کننده نباشد.
منظور ایشان از ابتذال چه بود؟در مورد سریال پاییز صحرا؟
منظور امام از اینکه اجنبی گریم نکند چه بود؟
از یک دیدگاه، منظور ایشان تکراری بودن این برنامه هاست و دیگر اینکه محتوای آن ها اخلاقی نبوده است. خاطره ای از امام به یاد می آورم که براساس آن می توان منظور ایشان از ابتذال را دریافت. یک بار خدمت امام رسیدم و امام با حالتی خطاب گونه دستشان را بالا بردند و فرمودند:«ابتذال را به اوج رسانده اید.» وقتی دلیل آن را جویا شدیم، امام فرمودند:« نماز جمعه را می گویم، مستقیم پخش می کنید، ظهر از رادیو پخش می کنید، دوباره از تلویزیون نشان می دهید. مردم چه تقصیری دارند که باید آن قدر نمازجمعه گوش بدهند.» در نتیجه یک معنی ابتذال از دید امام تکرار برنامه ها بود. در سال 62 هم که درباره تئاتر و تعزیه صحبت کردند منظورشان بی محتوایی، تکراری بودن و طولانی بودن این نوع برنامه ها بود که در آن روزگار هم در رادیو و تلویزیون پیش می آمد. این را هم در سخنرانی اظهار کردند که این تکراری بودن ویژه امروز نیست و ایشان از زمان قطب زاده هم بر این قضیه تأکید داشتند. امام حتی می فرمایند که اوضاع برنامه ها بهتر از دوره قبل شده، اما باید بهتر شود. از لحاظ اخلاقی هم امام تأکید بسیاری بر رعایت نکات شرعی در کارهای نمایشی داشتند. خیلی هم در این مورد دقیق بودند. مثلا در سال 66 در پی برخی انتقادها نسبت به رادیو و تلویزیون که در نمازجمعه و دیگر مجالس زیاد شده بود، نامه ای به امام نوشتم و ایشان در پاسخ برنامه های صدا و سیما اعم از ورزشی، نمایشی، فیلمها و سریالها را تأیید کردند و گفتند آموزنده است، لکن دو نکته را تذکر دادند و آن این بود که بیننده از روی شهوت نگاه نکند و دیگری این که اجنبی گریم نکند.
نه فقط در مورد این سریال. ما آن زمان سریالهای دیگری با موضوعات مختلف تاریخی، اجتماعی، سیاسی و غیره داشتیم مثل اوشین، سربداران و سایه همسایه.
اتفاقا من این را از امام پرسیدم و ایشان فرمودند در آخر برنامه (منظورشان تیتراژ بود) بازیگر زن دارید اما گریمور زن ندارید یا برعکس بازیگر مرد دارید اما گریمور مرد ندارید. ایشان تذکر دادند اگر نامحرم گریم را انجام می دهند این کار حرام است. منظورم این است که دقت امام درباره اسلامی بودن برنامه ها تا این حد بود. امام در مورد محتوا هم به اسلامی بودن تأکید داشتند و می گفتند این برنامه ها نباید به صورتی باشد که به حقوق مردم تعرض کند. ایشان جملات استثنایی و عجیب و غریبی درباره مردم دارند. مثلا می گفتند مردم نباید در خانه، کسب و مال و زراعتشان احساس عدم امنیت و ناراحتی کنند. اعتقاد ایشان این بود که مردم باید به دولت اعتماد داشته باشند و دولت حق ندارد به حریم خصوصی مردم در این موارد تجاوز کند. در بحث هنری و صدا و سیما هم تأکید امام همین بود و با تأکید به ارزش های اسلامی لزوم اسلامی بودن برنامه ها را به ما تذکر می دادند.
آیا امام ایراد محتوایی هم به تعزیه ها می گرفتند؟
بله، آن زمان تعزیه ها به صورت شبیه سازی بود. مثلا نمایشی به صورت تئاتر درست می کردند و صحنه کربلا را به تعزیه می کشیدند. این چیزها مورد نظر امام نبود و معتقد بودند این شبیه سازی ها غلط است، همان طور که الان برخی علما نسبت به مداحی ها اعتراض دارند، چرا که معتقدند بسیاری از این مداحی ها با واقعیت نمی خواند و به معنی توهین به اهل بیت است، چرا که فقط می خواهند گریه مردم را درآورند. در آن زمان هم برخی تئاترهای تعزیه ای به همین شکل بود و احتمالا واقعیت تاریخی نداشت و قصد نویسنده یا کارگردان هم درآوردن اشک مردم بود. اشاره امام در این سخنرانی نیز درباره تعزیه به این معنی بود که شبیه سازی صحنه کربلا و واقعه عاشورا به این دلیل که به درستی انجام نمی شود مبتذل است.
بنابراین ابتذال دو مسئله بود، یکی تکرار و یکی هم نادرستی محتواها.
بله امام به لحاظ محتوا به غیراسلامی بودن یا تعارض داشتن برخی برنامه ها با فرهنگ مردم هم ایراداتی وارد می کردند. شاید لفظ ابتذال را هم به کار نمی بردند. مثالی برای شما عرض می کنم. برنامه نمایشی را ما به مناسبت شهادت امیرکبیر تهیه کردیم، به این صورت که چون در آن زمان امکان تولید سریال را به آن صورت نداشتیم، سریال «سلطان صاحبقران» را که در زمان شاه پخش می شد خلاصه کردیم و نمایش دادیم. در این سریال خانمی که نقش زن امیرکبیر را بازی کرده بود، یک گریم حسابی داشت. در صحنه آخر فیلم که این خانم گریه می کند، اشکی که روی صورتش می غلتد، چهره جذابی را برای او رقم می زند. امام این صحنه را که دیدند فرمودند: « این چیست که شما درباره امیرکبیر نمایش می دهید. کجا زن امیر کبیر این گونه بوده؟» امام معتقد بودند زن امیرکبیر چنین قیافه ای نداشته است. بنابراین امام عدم تناسب با واقعیت را هم ابتذال می دانستند.
در ادامه همین صحبت ها امام می فرمایند که «اگر دیگران بپسندند من حرفی ندارم» آیا در اینجا امام صدا و سیما را به نظر مردم و عرف(دیدگاه متداول در میان مردم) ارجاع می دهند؟
بله همانطور که گفتم امام رادیو تلویزیون را متعلق به همه مردم می دانستند و آن را متعلق به گروه خاصی نمی دانستند. یعنی درست نیست که بگوییم یک عده می پسندند پس دیگران که نمی پسندند مهم نیستند. ایشان اعتقاد داشتند مخاطب رادیو تلویزیون عام است. آن زمان یا الآن برنامه هایی پخش می شود که به کسانی توهین می کنند و عده ای از این توهین نفع می برند، اما عموم مردم آن را نمی پسندند. این مسئله از دید امام پذیرفته نبود. ایشان تأکید داشتند که برنامه ها مورد پسند عموم مردم باشد، با این حال نظر خودشان را هم می دادند.