آشنایی مرحوم بازرگان و شهید مطهری از کجا آغاز شد؟ با توجه به اینکه شهید مطهری روحانی بود و مرحوم بازرگان شخصیتی دانشگاهی داشت چطور با هم آشنا شدند؟

اگر شهید مطهری چنین اشکالاتی به عقاید مهندس بازرگان داشت پس چطور آن نامه را درباره اعتقادات مرحوم شریعتی با وی منتشر کردند؟

انتقاد ایشان به بازرگان از نوع دیگری بود. ایرادی که به بازرگان داشت مسئله علم زدگی بود که وی اصالت را به علم تجربی می‌داد، لذا برداشت‌هایش هم متاثر از همین علم‌ زدگی بود. اما انتقاد شهید مطهری به دکتر شریعتی این بود که افکارش متاثر از مارکسیسم است که این انتقاد را آقای بازرگان هم به دکتر شریعتی داشت، لذا در این جا با هم اشتراک نظر داشتند. از این‌ها گذشته وقتی انسان فردی را برای پستی معرفی می‌کند به این معنی نیست که دربست او را قبول دارد، ممکن است انتقاداتی هم به او داشته باشد.

شما در گفت‌و‌گوهای قبلی خودتان خاطره‌ای از شهید مطهری در روز آخر حیاتشان تعریف کردید که در آخرین روز گفته بودند از مهندس بازرگان راضی نیستند و قرار است ظرف دو سه روز آینده ایشان را کنار بگذارند. آن موقع سه ماه از عملکرد دولت موقت می‌گذشت. چطور شهید مطهری در این بازه کوتاه به چنین نتیجه‌ای رسیده بود؟ طی این مدت بحث و گفت و گوی خاصی بین آن‌ها در جریان بود و یا در این بازه هماهنگی با هم نداشتند؟

به هر حال در ابتدای انقلاب نیاز به برخی رفتارهای انقلابی است. آقای بازرگان از این نظر با امام چندان هماهنگ نبود و حتی گاهی اصطکاک‌هایی هم به وجود آمده بود و آقای بازرگان گوشه کنایه‌هایی به امام می‌زد. به هر حال انتظاری که از ایشان می‌رفت برآورده نشد. شاید شهید مطهری هم نظرش این بود که آقای بازرگان برای همان مرحله پیروزی انقلاب در آن سمت قرار بگیرد و بعد که از این مرحله گذشتیم یک دولت انقلابی سر کار بیاید. به هر حال ایشان در آن اواخر چندان از عملکرد مهندس بازرگان راضی نبود.

شما در جریان بودید که شهید مطهری موارد خاصی را به مهندس بازرگان متذکر شده باشند؟پاسخ مهندس بازرگان به ایشان چه بود؟

مذاکرات، خصوصی بود و من اطلاعی ندارم. شبی که شهید مطهری به شهادت رسید جلسه‌ای با همین آقایان برقرار بود. آقای بازرگان و یدالله سحابی و مهندس کتیرایی و مهندس سحابی و همان تیپ‌هایی که دولت در دستشان بود در این جلسه بودند. اگرچه عده‌ای گفتند جلسه شورای انقلاب بوده است اما جلسه شورای انقلاب نبود. جلسه‌ای بود که از سال‌ها قبل این‌ها هرچند ماه یک بار دور هم جمع می‌شدند و راجع به مسال اجتماعی با هم بحث می‌کردند. ولی قطعاً‌ در آن جلسه گفت‌و‌گوهایی درباره عملکرد دولت و آینده انقلاب مطرح شده است. حتما شهید مطهری بعضی از تذکرات به خصوص راجع به عدم هماهنگی مهندس بازرگان با امام را به ایشان داده است.

من معتقدم اگر شهید مطهری می‌ماند سرنوشت مهندس بازرگان بهتر از این‌ها بود. یا همان موقع برکنار می‌شد و عاقبت به خیر می‌شد یا اینکه بالاخره به نحوی آقای بازرگان را با امام هماهنگ می‌کرد. چون آقای بازرگان تا حد زیادی از شهید مطهری حرف شنوی داشت. شاید آن مقدار که از شهید مطهری حرف شنوی داشت از امام نداشت.

اگر واقعا چنین بوده و این میزان هماهنگی و حرف شنوی میان شهید مطهری و بازرگان وجود داشته پس چرا ایشان به این سرعت به چنین نتیجه‌ای می‌رسد؟

نمی‌گویم حرف‌شنوی مطلق وجود داشت، بلکه مهندس بازرگان از شهید مطهری بیش از دیگران حرف‌شنوی داشت. به علاوه، فشار کاری ماههای اول انقلاب بر رفتار آقای بازرگان تأثیر گذاشته بود. به هر حال این حرفی بود که من در آخرین روز حیاتشان سر سفره ناهار از ایشان شنیدم. من به پدر گفتم آقای بازرگان در مصاحبه تلویزیونی‌اش گوشه و کنایه به امام می‌زد. ایشان گفت خودت شنیدی یا از دیگران شنیدی؟ گفتم خودم شنیدم. گفتند امام هم از ایشان چندان راضی نیست و ما می‌خواهیم ظرف چند روز آینده این دولت را برکنار کنیم و یک دولت انقلابی روی کار بیاوریم.

این به نظر تصمیم شورای انقلاب نبوده است. چون چندین ماه بعد از آن تاریخ دولت موقت بر سر کار بوده است…

بله خوب چون ایشان دیگر نبود. طرح برکناری دولت را خود شهید مطرح کرده بود و اگر بود به احتمال زیاد مهندس بازرگان برکنار می‌شد. چون خود ایشان هم بازرگان را به امام معرفی کرده بود می‌توانست امام را قانع کند. یا شاید می‌توانست کاری کند که آقای بازرگان روشش را تغییر دهد. به هر حال نبودن ایشان تاثیر خیلی زیادی در حوادث سال‌های اول انقلاب داشت.

به طور مشخص نمی‌توانید به مواردی اشاره کنید که در آن سه ماه مهندس بازرگان و شهید مطهری بر سر آن اختلاف داشتند آنقدر که شهید مطهری تصمیم به برکناری ایشان گرفته بود؟

من در ریز قضایا نبودم. اما مثلا خاطرم هست در مورد حضور آقای امیرانتظام ایشان می گفت آقای امیرانتظام را هیچ کدام از ما نمی‌شناسیم. او کیست و از کجا آمده. ایشان مواردی از این دست را اعتراض داشت اما نمی‌خواست دست دولت را ببندد و شورای انقلاب همه چیز را دستور بدهد.

جایی دیدم که گفته بودید اگر شهید مطهری زنده می‌ماندند تسخیر سفارت آمریکا هم اتفاق نمی‌افتاد. فکر می‌کنید اگر ایشان زنده بود می‌توانست چپ‌ها را کنترل کند؟

ببینید، شهید مطهری کلا با این نوع کارها مخالف بود و می‌گفت این کارها بی‌جهت برای انقلاب مشکل درست می‌کند و چهره انقلاب را در خارج زشت جلوه می‌دهد. در همان دو ماه و نیمی که ایشان بعد از انقلاب در قید حیات بودند یک بار چریک‌های فدایی خلق این اقدام را انجام دادند اما ایشان به شدت عکس‌العمل نشان داد و به آقای مهدوی‌کنی که آن موقع فرمانده کمیته‌ها بود (و  خود شهید مطهری ایشان را به عنوان فرمانده به امام معرفی کرده بود و حتی حکم ایشان به خط شهید مطهری و امضای امام بود) گفتند که به سرعت این‌ها را از سفارت بیرون کنید واجازه این کار را ندهید، این‌ها می‌خواهند برای انقلاب مشکل درست کنند. فکر می‌کنم اگر ایشان بود با تسخیر سفارت امریکا به دست دانشجویان هم مخالف بودند و اگر با اصل تسخیر به مدت کوتاه موافق بودند قطعا با طولانی شدن آن مخالف بودند و احتمالا امام را قانع می‌کردند که اگر هم تسخیر شده ظرف چند روز خاتمه پیدا کند و انقدر طولانی نشود. آن میزانی که می‌شود به طور قطعی اظهارنظر کرد این است که بالاخره ایشان اجازه طولانی شدنش را نمی‌داد یعنی امام را راجع به این قضیه قانع می‌کرد. به هر حال این طولانی شدن خیلی به انقلاب لطمه زد. چهره انقلاب را در دنیا بد نشان داد، چیزی شبیه القاعده امروز. صدام هم از این فرصت برای حمله به ایران استفاده کرد.

شهید مطهری و مهندس بازرگان راجع به حکومت جدیدی که قرار بود تشکیل شود بحثی داشتند؟ درباره آنچه که می‌خواستند و آنچه نمی‌خواستند اشتراک نظر داشتند؟

در آن دوره این بحث که حکومت ایده‌آل آینده چه حکومتی باشد مطرح نبود. چون اصلا کسی حتی خود امام فکر نمی‌کرد انقلاب به این سرعت پیروز شود. کمتر کسی به فکر حکومت آینده بود. شاید بیش از همه شهید مطهری به این موضوع حساس بود و می‌گفت ما صرفا به دنبال سرنگونی شاه نیستیم، مهم این است که حکومتی که بعد قرار است بر سر کار بیاید چه حکومتی است. شهید مطهری خیلی نگران نفوذ مجاهدین خلق بود. چون آنها تا حدودی پایگاه اجتماعی هم داشتند. از این نظر البته با مهندس بازرگان هم نظر بودند. چون هردو ضد مارکسیسم بودند و هر دو گروه‌های کمونیستی و مجاهدین خلق را برای این نهضت خطر می‌دانستند. اصلا یکی از علل خوش‌بینی شهید مطهری به آقای بازرگان ضدیت مهندس بازرگان با کمونیسم بود. چون عده‌ای در بین انقلابیون بودند که کمونیست‌ها را خطری نمی‌دانستند و می‌گفتند ما دشمن مشترکی به نام رژیم شاه داریم که باید در مبارزه با شاه با کمونیست‌ها همراهی کنیم و بعد از پیروزی بر شاه فکری به حال کمونیست‌ها می‌کنیم. اما شهید مطهری می‌گفت اینطور نیست، ما دو تا دشمن داریم یکی شاه و یکی کمونیست‌ها. کمونیست‌ها رقیب ما نیستند بلکه دشمن ما هستند. آن گروه دیگر می‌گفتند کمونیست‌ها دشمن ما نیستند بلکه رقیب ما هستند.

پس یکی از دلایل پیشنهاد مهندس بازرگان به عنوان نخست وزیر نگرانی از حضور چپ ها بود…

بله نگرانی ایشان از بابت چپ‌ها و مجاهدین خلق یکی دیگر از دلایل معرفی مهندس بازرگان به عنوان نخست وزیر بود. این ویژگی ضد چپ بودن در بازرگان وجود داشت و شهید مطهری به ایشان اعتماد داشتند که می‌تواند این مسئولیت را بپذیرد اما خیلی از افراد دیگر بودند که کمونیست‌ها را اصلا خطر نمی‌دانستند.

درباره ویژگی‌های حکومت ایده‌آل از نظر  مرحوم بازرگان و شهید مطهری توضیح بدهید. چقدر اشتراک نظر داشتند؟

این بحث‌ها آن موقع مطرح نبود. با این حال فکر می کنم حکومت ایده آل هردو عین هم نبود. آقای بازرگان بیشتر به دنبال دموکراسی بود. شاید به یک حکومت مشروطه واقعی هم قانع بود که شاه سلطنت کند و نه حکومت. نهضت آزادی این شعار را می‌داد. یادم هست در مهرماه ۵۷ در جلسه خصوصی که با حضور شهید مطهری و در منزل آقای دکتر یدالله سحابی برگزار شده بود و من همراه پدرم حضور داشتم، آقای سحابی به عنوان یک راه حل می‌گفتند شاه کنار برود و ولیعهد سر کار بیاید تا بحران زودتر جمع شود. نگاه آنها اینطور بود که به دنبال دموکراسی بودند چه در قالب یک حکومت مشروطه که شاه باشد و سلطنت کند اما حکومت نکند و چه در قالب اسلامی، اما اسلامی که پایه اساسی آن دموکراسی باشد و حکومت صبغه دینی داشته باشد ولی بر اینکه احکام اسلام دقیقا اجرا شود چندان تأکید نداشتند. ولی چیزی که مورد نظر شهید مطهری بود متفاوت بود. ایشان قائل به حکومت اسلامی بود، حکومتی که با نظارت روحانیت برقرار باشد و احکام دین در آن اجرا شود.

ایشان هم همین تلقی را از ولایت فقیه داشتند؟

آنچه که از آثار و گفته‌های ایشان برمی‌آید این است که از نظر ایشان ولایت فقیه ولایت ایدئولوژیک است. نقش فقیه در جمهوری اسلامی نقش ایدئولوگ است و نقش اجرایی نیست. حتی ایشان تاکید داشت که روحانیون در جمهوری اسلامی پست اجرایی دولتی نگیرند و همچنان استقلال خودشان را در مقابل دولتها حفظ کنند. همانطور که روحانیت شیعه در طول تاریخ همواره استقلال خودش را حفظ کرده و در کنار مردم بوده، در جمهوری اسلامی هم روحانیت باید در کنار مردم باقی بماند برای اینکه بتواند بر دولت‌ها نظارت کند و دولت‌ها را هدایت کند.

بدین معنا شاید بشود گفت به نوعی با مهندس بازرگان اشتراک نظر داشتند؟

گمان کنم مهندس بازرگان اساسا اصل ولایت فقیه را قبول نداشت اما ایشان این اصل را قبول داشت اما به معنی ایدئولوگ و ناظر بودن فقیه و اینکه فقیه مراقبت می‌کند که حکومت از جاده اسلام خارج نشود.

در جریان تدوین قانون اساسی هم بحث خاصی با هم داشتند؟

نه. چون ایشان زود شهید شد و موقع تدوین قانون اساسی نبودند. ایشان در حال خواندن و بررسی پیش‌نویس قانون اساسی بودند که مرحوم دکتر حسن حبیبی نوشته بود. اگر شهید مطهری در زمان تدوین قانون اساسی بود قطعا خیلی از اصول قانون اساسی قوی‌تر و غنی‌تر می‌شد.