گروه فرهنگی مشرق - در کنار شبکه های نسبتاً قدیمی صدا و سیما (شبکه های یک تا شش) که اصطلاحاً به آنها شبکه های تولیدی و غیردیجیتالی گفته می شود و عموماً با برنامه ریزی دقیق و با هدف مشخص راه اندازی شدند، (به طوری که هر کدام از این شبکه ها به لحاظ تولید برنامه و مخاطب قرار دادن قشر خاص با یکدیگر تفاوت دارند) چند سالی است که شاهد توسعه کمی شبکه های تلویزیونی موسوم به شبکه های تأمینی هستیم که ظاهراً تلاشی است جهت جذب مخاطبان جدید داخلی و خارجی و جلوگیری از گرایش مخاطبان فعلی رسانه ملی به شبکه های ماهواره ای.
در واقع گسترش تکنولوژی دیجیتال در سال های اخیر به سازمان صدا و سیما این امکان را داده است که بدون نیاز به امکانات فنی گسترده و بدون صرف هزینه فراوان، شبکه های جدیدی را راه اندازی کند. این موضوع آسیب های جدی به صدا و سیما وارد کرده است که مهمترین آن وارونگی هرم قدرت در این نهاد مهم به عنوان مهمترین تولیدکننده برنامه های فرهنگی در کشور است.
یکی از اصلی ترین علل این مشکل، ظرفیت سازی های متعدد سازمان در بخش پخش (تقاضا برای برنامه از طرف سازمان) و عدم ظرفیت سازی در بخش تولید (عرضه برنامه از طرف برنامه ساز) است. افزایش شبکه های جدید باعث شده، دست مدیران سازمان در این سالها بیش از پیش به طرف برنامه سازان دراز شود و این هرم معکوس قدرت بوجود آید. آنچه در این یادداشت به آن پرداخته خواهد شد، بیان مسئله و ارائه راه حل درباره این عدم تعادل فاحشی است که در معادله عرضه و تقاضای برنامه های تلویزیونی بوجود آمده است که نهایتا باعث شده است که قیمت و ارج و قرب طرف عرضه (تولیدکنندگان برنامه یعنی نویسنده، کارگردان و تهیه کننده) افزایش یابد و متاسفانه سازمان صدا و سیما با افزایش شبکه ها این روند را تشدید می کند.
تاریخچه ی شکل گیری شبکه های سیما
تا اوایل دهه ۷۰، صرفا شبکه های یک و دو سیما نسبت به تولید و پخش برنامه های تلویزیونی اقدام می کردند. در دی ۷۲، شبکه سه با رویکرد جوان و سپس در آذر ۷۴، شبکه پنج برای نیازهای مخاطبین استان تهران و در فروردین ۷۵، شبکه چهار با رویکرد فرهیختگان تاسیس شد. در آذر ۷۸ هم شبکه خبر با رویکرد اطلاع رسانی به شبکه های تلویزیونی اضافه شد.
در مقابل روند آهسته افزایش تعداد شبکه های صدا و سیما در طول این دوره زمانی، در سال های اخیر با رشد سریع و بی رویه شبکه هایی مواجهیم که نه تنها شبیه شبکه های پیشین با دستورالعمل مشخص و با رویکرد تولید معرفی نشده اند، بلکه تنها تکرار کننده برنامه های تولیدی شبکه های غیردیجیتالی سیما هستند و در مقایسه با آنها ظاهراً با هزینه بسیار اندک راه اندازی می شوند. دکتر حسن خجسته، معاون برنامه‌ریزی و نظارت سازمان صداوسیما درباره‌ی لزوم راه‌اندازی شبکه‌های جدید با وجود کمبود بودجه در آذرماه ۹۲ می گوید: «شبکه‌های جدید، شبکه‌های بسیار کم هزینه هستند چون تامینی هستند، هزینه‌ای ندارند و از منابع آرشیو‌ی استفاده می‌کنند. منتهی چون سازمان مثل بقیه سازمان‌ها دچار گرفتاری‌هایی است، این شبکه‌ها به چشم آمده‌اند.» با این حال این رشد بی رویه ی شبکه های تامینی نه تنها در خدمت اهداف استراتژیک صدا و سیما نیست، که درست در تقابل با آن قرار گرفته است.
جذب مخاطب از طریق بالا بردن ظرفیت پخش یا ظرفیت تولید؟!
مهمترین مشکلی که هم اکنون سازمان صدا و سیما را تهدید می کند، از دست دادن مخاطبانی است که در عصر سهولت دستیابی به ارتباطات به تماشای شبکه های ماهواره ای روی آورده اند. شبکه های ماهواره ای خارج از نظارت صدا و سیما و سیاست های کلان جمهوری اسلامی ایران فعال هستند، مهمترین رقیب شبکه های داخلی محسوب می شود. البته این موضوع تنها مختص به کشور ما نیست و طبیعتاً هر کشوری ترجیح می دهد ملتش مصرف کننده تولیدات فرهنگی خودش باشد و حتی در صورتی که مانعی بر دسترسی مخاطب به این شبکه ها ایجاد نکند، در یک رقابت جدی با آنها سعی دارد با بالابردن کیفیت و کمیت تولیدات ملی نظر مخاطب را به تولیدات داخلی معطوف کند. به نظر می رسد صدا و سیما به خوبی به اهمیت این موضوع پی برده است، چنانکه علت اصلی توسعه کمی شبکه ها در چند سال اخیر نیز در همین راستا
هرم قدرت در سازمان صدا و سیما معکوس شده و تهیه کنندگان، کارگردانان و نویسندگان بیشترین قدرت را کسب کرده اند. مدیران شبکه ها مجبورند برای پرکردن برنامه های شبکه شان، تولیدکنندگان را به هر شکلی راضی نگه داشته تا مبادا از این شبکه به شبکه دیگری بروند
است. اما سوال مهم اینجاست که آیا سازمان صدا و سیما در این زمینه موفق عمل کرده است و آیا به هدف خود رسیده است؟
به نظر می رسد که پاسخ این سوال، «خیر» باشد. زیرا هم اکنون سازمان صدا و سیما دارای ۲۱ شبکه تلویزیونی قابل دریافت از طریق سامانه دیجیتال است، اما برخی از این شبکه ها قوت و قدرت لازم برای جذب مخاطب را ندارند. دلیلش هم مشخص است؛ اولین شاخصی که به نهادها و بنگاه های رسانه ای هویت می بخشد، محصولات تولیدی و خاص آنهاست. بنابراین، شبکه ای که همه وقتش را با برنامه تکراری و یا ضعیف پر می کند، نمی تواند هویت یک شبکه واقعی را داشته باشد. تا زمانی که صدا و سیما به جای بالا بردن سطح کیفی و کمی تولید در صدد بالا بردن تعداد شبکه ها باشد بودجه ای را که می تواند در راستای تولید خرج کند هدر می دهد، بدون اینکه بتواند چشمان مخاطب را از تماشای شبکه-های بیگانه به سمت شبکه های داخلی بچرخاند.
علیرضا اسحاقی مدیر اداره تولید فیلمنامه صدا و سیما دربار روند نزولی جذب مخاطب در رسانه ملی می گوید: «دلایل بی شماری دارد. از یک طرف بخشی از ماجرا به مسائل اقتصادی بر می گردد و تلویزیون مثل گذشته قدرت تولید نداشته و به سمت تکرار و پخش آثار قبلی رفته است، این قضیه صدمه خود را وارد کرد و اگر ادامه پیدا کند صدمه جدی تری خواهد داشت... مخالف توسعه عرضی هستم و احساس می کنم بخش عمده ای از بودجه سازمان صدا و سیما توسط شبکه هایی بلعیده می شود که ماهیت روشن و شفافی ندارند و باید هدف توجه به کیفیت باشد نه کمیت. اینکه تعداد زیادی شبکه داشته باشیم و نتوانیم جذب مخاطب کنیم اتفاق خوبی نیست و می توان با تعداد کمتری از این شبکه ها با پرداختن به روش های جذب مخاطب، بیننده را به تماشای تلویزیون بنشانیم.»
عدم تعادل در عرضه و تقاضا
همان طور که اشاره شد، یکی از مهمترین مسائل صدا و سیما در سال های اخیر، افزایش شدید تعداد شبکه ها و به نوعی ظرفیت سازی در بخش پخش بوده است. این کار باعث شده تقاضای خرید برنامه مرتبا افزایش یابد، ولی عرضه و تولید برنامه با آن سرعت رشد نکند. صدا و سیما دائما در حال ایجاد ظرفیت های جدید پخش است، اما برای حمایت از شکل گیری مجموعه های تولیدی و به نوعی ظرفیت سازی تولید، سازوکار مناسبی را طراحی ننموده و اقدام درخور توجهی انجام نداده است و تنها تولید برنامه ها را برون سپاری کرده است. در نتیجه هرم قدرت در سازمان صدا و سیما معکوس شده و تهیه کنندگان، کارگردانان و نویسندگان بیشترین قدرت را کسب کرده اند. مدیران شبکه ها مجبورند برای پرکردن برنامه های شبکه شان، تولیدکنندگان را به هر شکلی راضی نگه داشته تا مبادا از این شبکه به شبکه دیگری بروند و نهایتاً قدرت چانه زنی تولیدکنندگان افزایش یافته و مجموعه مدیریتی سازمان عملا نمی تواند وظیفه سیاست گذاری، برنامه ریزی و نظارتی خود را به درستی انجام دهد.
به عنوان مثال، در حالی که مقام معظم رهبری در بهمن ۸۱ فرمودند: «ما بارها در ملاقات با دوستان صدا و سیما راجع به این که فضای پیام‌ها فضای اعصاب خردکن و تشنّج‌آور برای ذهن و اعصاب مردم نباشد، صحبت کرده‌ایم.» ولی مدیران صدا و سیما در تحقق این موضوع چندان موفق نبوده اند. به همین دلیل است که سعید نعمت اله از نویسندگان سریال های سیما (سریال هایی مانند جراحت، زیر هشت) در پاسخ به چرایی تلخ نویسی اش می گوید: «من خیلی سررشته‌ای در زمینه تلخی و شیرینی داستان یا فیلمنامه ندارم، اما می‌دانم وقتی یک درام اجتماعی را روایت می‌کنیم، نمی‌توانیم آن را شیرین بنویسیم. اینجا ایران است و همه این پلشتی‌ها دورو بر ما است و حقیقتا اگر کسی از دیدن این واقعیت‌ها ناراحت می‌شود، سریال را نگاه نکند. من اجازه دارم هر طور که فکر می‌کنم، بنویسم. دلم می‌خواهد این طور بنویسم، چون من نویسنده هستم و با این روش خودم را نشان می‌دهم. من به عنوان نویسنده می‌توانم هر طور که بخواهم بنویسم. من بابت کاری که انجام می‌دهم نه به شما و نه به کس دیگری جواب نمی‌دهم.» حال سوال اینجاست که چرا یک کارگردان مطرح تلویزیون چنین رویکردی دارد؟ پاسخ روشن است؛ برای اینکه این تلویزیون است که به او نیازمند است و در نتیجه اوست که با سلیقه اش سیاست کلی تولیدات سازمان صدا و سیما را تعیین می کند و نه مدیران سازمان. در نتیجه با این روند قدرت رئیس سازمان صدا و سیما روز به روز کاهش می باید و این یکی از مهمترین مشکلاتی است که رئیس بعدی سازمان با آن مواجه خواهد بود.
راهکار چیست؟
در معادله عرضه و تقاضای برنامه های تلویزیونی یک عدم تعادل فاحش بوجود آمده است، این عدم تعادل باعث شده قیمت و ارج و قرب عرضه کننده ها افزایش یابد. متاسفانه سازمان صدا وسیما با افزایش تعداد شبکه ها این روند را تشدید می کند. از طرف دیگر هم مشکلات مالی تولید برنامه برای شبکه های جدید نیز به سازمان فشار آورده است. حال این سوال مطرح خواهد شد که راهکار اصلاح این وضعیت چیست؟
الف- راهکار کوتاه مدت: برای حل مشکل موجود باید در ابتدا جلوی تاسیس شبکه های جدید گرفته شود تا این مشکل بزرگتر نشود؛
ب- راهکار میان مدت: سازمان صدا و سیما باید در طرف عرضه (نویسنده، کارگردان و تهیه کننده) با طراحی سازوکارهای مناسب ظرفیت سازی کند و تلاش نماید تا توان طرف تولید (عرضه) متناسب با نیازهای طرف تقاضا (سازمان صدا و سیما) باشد.
مخاطبان محترم گروه فرهنگی مشرق می توانند مقالات، اشعار، مطالب طنز، تصاویر و هر آن چیزی که در قالب فرهنگ و هنر جای می گیرد را به آدرس culture@mashreghnews.ir ارسال کنند تا در سریع ترین زمان ممکن به نام خودشان و به عنوان یکی از مطالب ویژه مشرق منتشر شود.
در واقع گسترش تکنولوژی دیجیتال در سال های اخیر به سازمان صدا و سیما این امکان را داده است که بدون نیاز به امکانات فنی گسترده و بدون صرف هزینه فراوان، شبکه های جدیدی را راه اندازی کند. این موضوع آسیب های جدی به صدا و سیما وارد کرده است که مهمترین آن وارونگی هرم قدرت در این نهاد مهم به عنوان مهمترین تولیدکننده برنامه های فرهنگی در کشور است.
یکی از اصلی ترین علل این مشکل، ظرفیت سازی های متعدد سازمان در بخش پخش (تقاضا برای برنامه از طرف سازمان) و عدم ظرفیت سازی در بخش تولید (عرضه برنامه از طرف برنامه ساز) است. افزایش شبکه های جدید باعث شده، دست مدیران سازمان در این سالها بیش از پیش به طرف برنامه سازان دراز شود و این هرم معکوس قدرت بوجود آید. آنچه در این یادداشت به آن پرداخته خواهد شد، بیان مسئله و ارائه راه حل درباره این عدم تعادل فاحشی است که در معادله عرضه و تقاضای برنامه های تلویزیونی بوجود آمده است که نهایتا باعث شده است که قیمت و ارج و قرب طرف عرضه (تولیدکنندگان برنامه یعنی نویسنده، کارگردان و تهیه کننده) افزایش یابد و متاسفانه سازمان صدا و سیما با افزایش شبکه ها این روند را تشدید می کند.
تاریخچه ی شکل گیری شبکه های سیما
تا اوایل دهه ۷۰، صرفا شبکه های یک و دو سیما نسبت به تولید و پخش برنامه های تلویزیونی اقدام می کردند. در دی ۷۲، شبکه سه با رویکرد جوان و سپس در آذر ۷۴، شبکه پنج برای نیازهای مخاطبین استان تهران و در فروردین ۷۵، شبکه چهار با رویکرد فرهیختگان تاسیس شد. در آذر ۷۸ هم شبکه خبر با رویکرد اطلاع رسانی به شبکه های تلویزیونی اضافه شد.
در مقابل روند آهسته افزایش تعداد شبکه های صدا و سیما در طول این دوره زمانی، در سال های اخیر با رشد سریع و بی رویه شبکه هایی مواجهیم که نه تنها شبیه شبکه های پیشین با دستورالعمل مشخص و با رویکرد تولید معرفی نشده اند، بلکه تنها تکرار کننده برنامه های تولیدی شبکه های غیردیجیتالی سیما هستند و در مقایسه با آنها ظاهراً با هزینه بسیار اندک راه اندازی می شوند. دکتر حسن خجسته، معاون برنامه‌ریزی و نظارت سازمان صداوسیما درباره‌ی لزوم راه‌اندازی شبکه‌های جدید با وجود کمبود بودجه در آذرماه ۹۲ می گوید: «شبکه‌های جدید، شبکه‌های بسیار کم هزینه هستند چون تامینی هستند، هزینه‌ای ندارند و از منابع آرشیو‌ی استفاده می‌کنند. منتهی چون سازمان مثل بقیه سازمان‌ها دچار گرفتاری‌هایی است، این شبکه‌ها به چشم آمده‌اند.» با این حال این رشد بی رویه ی شبکه های تامینی نه تنها در خدمت اهداف استراتژیک صدا و سیما نیست، که درست در تقابل با آن قرار گرفته است.
جذب مخاطب از طریق بالا بردن ظرفیت پخش یا ظرفیت تولید؟!
مهمترین مشکلی که هم اکنون سازمان صدا و سیما را تهدید می کند، از دست دادن مخاطبانی است که در عصر سهولت دستیابی به ارتباطات به تماشای شبکه های ماهواره ای روی آورده اند. شبکه های ماهواره ای خارج از نظارت صدا و سیما و سیاست های کلان جمهوری اسلامی ایران فعال هستند، مهمترین رقیب شبکه های داخلی محسوب می شود. البته این موضوع تنها مختص به کشور ما نیست و طبیعتاً هر کشوری ترجیح می دهد ملتش مصرف کننده تولیدات فرهنگی خودش باشد و حتی در صورتی که مانعی بر دسترسی مخاطب به این شبکه ها ایجاد نکند، در یک رقابت جدی با آنها سعی دارد با بالابردن کیفیت و کمیت تولیدات ملی نظر مخاطب را به تولیدات داخلی معطوف کند. به نظر می رسد صدا و سیما به خوبی به اهمیت این موضوع پی برده است، چنانکه علت اصلی توسعه کمی شبکه ها در چند سال اخیر نیز در همین راستا
هرم قدرت در سازمان صدا و سیما معکوس شده و تهیه کنندگان، کارگردانان و نویسندگان بیشترین قدرت را کسب کرده اند. مدیران شبکه ها مجبورند برای پرکردن برنامه های شبکه شان، تولیدکنندگان را به هر شکلی راضی نگه داشته تا مبادا از این شبکه به شبکه دیگری بروند
است. اما سوال مهم اینجاست که آیا سازمان صدا و سیما در این زمینه موفق عمل کرده است و آیا به هدف خود رسیده است؟
به نظر می رسد که پاسخ این سوال، «خیر» باشد. زیرا هم اکنون سازمان صدا و سیما دارای ۲۱ شبکه تلویزیونی قابل دریافت از طریق سامانه دیجیتال است، اما برخی از این شبکه ها قوت و قدرت لازم برای جذب مخاطب را ندارند. دلیلش هم مشخص است؛ اولین شاخصی که به نهادها و بنگاه های رسانه ای هویت می بخشد، محصولات تولیدی و خاص آنهاست. بنابراین، شبکه ای که همه وقتش را با برنامه تکراری و یا ضعیف پر می کند، نمی تواند هویت یک شبکه واقعی را داشته باشد. تا زمانی که صدا و سیما به جای بالا بردن سطح کیفی و کمی تولید در صدد بالا بردن تعداد شبکه ها باشد بودجه ای را که می تواند در راستای تولید خرج کند هدر می دهد، بدون اینکه بتواند چشمان مخاطب را از تماشای شبکه-های بیگانه به سمت شبکه های داخلی بچرخاند.
علیرضا اسحاقی مدیر اداره تولید فیلمنامه صدا و سیما دربار روند نزولی جذب مخاطب در رسانه ملی می گوید: «دلایل بی شماری دارد. از یک طرف بخشی از ماجرا به مسائل اقتصادی بر می گردد و تلویزیون مثل گذشته قدرت تولید نداشته و به سمت تکرار و پخش آثار قبلی رفته است، این قضیه صدمه خود را وارد کرد و اگر ادامه پیدا کند صدمه جدی تری خواهد داشت... مخالف توسعه عرضی هستم و احساس می کنم بخش عمده ای از بودجه سازمان صدا و سیما توسط شبکه هایی بلعیده می شود که ماهیت روشن و شفافی ندارند و باید هدف توجه به کیفیت باشد نه کمیت. اینکه تعداد زیادی شبکه داشته باشیم و نتوانیم جذب مخاطب کنیم اتفاق خوبی نیست و می توان با تعداد کمتری از این شبکه ها با پرداختن به روش های جذب مخاطب، بیننده را به تماشای تلویزیون بنشانیم.»
عدم تعادل در عرضه و تقاضا
همان طور که اشاره شد، یکی از مهمترین مسائل صدا و سیما در سال های اخیر، افزایش شدید تعداد شبکه ها و به نوعی ظرفیت سازی در بخش پخش بوده است. این کار باعث شده تقاضای خرید برنامه مرتبا افزایش یابد، ولی عرضه و تولید برنامه با آن سرعت رشد نکند. صدا و سیما دائما در حال ایجاد ظرفیت های جدید پخش است، اما برای حمایت از شکل گیری مجموعه های تولیدی و به نوعی ظرفیت سازی تولید، سازوکار مناسبی را طراحی ننموده و اقدام درخور توجهی انجام نداده است و تنها تولید برنامه ها را برون سپاری کرده است. در نتیجه هرم قدرت در سازمان صدا و سیما معکوس شده و تهیه کنندگان، کارگردانان و نویسندگان بیشترین قدرت را کسب کرده اند. مدیران شبکه ها مجبورند برای پرکردن برنامه های شبکه شان، تولیدکنندگان را به هر شکلی راضی نگه داشته تا مبادا از این شبکه به شبکه دیگری بروند و نهایتاً قدرت چانه زنی تولیدکنندگان افزایش یافته و مجموعه مدیریتی سازمان عملا نمی تواند وظیفه سیاست گذاری، برنامه ریزی و نظارتی خود را به درستی انجام دهد.
به عنوان مثال، در حالی که مقام معظم رهبری در بهمن ۸۱ فرمودند: «ما بارها در ملاقات با دوستان صدا و سیما راجع به این که فضای پیام‌ها فضای اعصاب خردکن و تشنّج‌آور برای ذهن و اعصاب مردم نباشد، صحبت کرده‌ایم.» ولی مدیران صدا و سیما در تحقق این موضوع چندان موفق نبوده اند. به همین دلیل است که سعید نعمت اله از نویسندگان سریال های سیما (سریال هایی مانند جراحت، زیر هشت) در پاسخ به چرایی تلخ نویسی اش می گوید: «من خیلی سررشته‌ای در زمینه تلخی و شیرینی داستان یا فیلمنامه ندارم، اما می‌دانم وقتی یک درام اجتماعی را روایت می‌کنیم، نمی‌توانیم آن را شیرین بنویسیم. اینجا ایران است و همه این پلشتی‌ها دورو بر ما است و حقیقتا اگر کسی از دیدن این واقعیت‌ها ناراحت می‌شود، سریال را نگاه نکند. من اجازه دارم هر طور که فکر می‌کنم، بنویسم. دلم می‌خواهد این طور بنویسم، چون من نویسنده هستم و با این روش خودم را نشان می‌دهم. من به عنوان نویسنده می‌توانم هر طور که بخواهم بنویسم. من بابت کاری که انجام می‌دهم نه به شما و نه به کس دیگری جواب نمی‌دهم.» حال سوال اینجاست که چرا یک کارگردان مطرح تلویزیون چنین رویکردی دارد؟ پاسخ روشن است؛ برای اینکه این تلویزیون است که به او نیازمند است و در نتیجه اوست که با سلیقه اش سیاست کلی تولیدات سازمان صدا و سیما را تعیین می کند و نه مدیران سازمان. در نتیجه با این روند قدرت رئیس سازمان صدا و سیما روز به روز کاهش می باید و این یکی از مهمترین مشکلاتی است که رئیس بعدی سازمان با آن مواجه خواهد بود.
راهکار چیست؟
در معادله عرضه و تقاضای برنامه های تلویزیونی یک عدم تعادل فاحش بوجود آمده است، این عدم تعادل باعث شده قیمت و ارج و قرب عرضه کننده ها افزایش یابد. متاسفانه سازمان صدا وسیما با افزایش تعداد شبکه ها این روند را تشدید می کند. از طرف دیگر هم مشکلات مالی تولید برنامه برای شبکه های جدید نیز به سازمان فشار آورده است. حال این سوال مطرح خواهد شد که راهکار اصلاح این وضعیت چیست؟
الف- راهکار کوتاه مدت: برای حل مشکل موجود باید در ابتدا جلوی تاسیس شبکه های جدید گرفته شود تا این مشکل بزرگتر نشود؛
ب- راهکار میان مدت: سازمان صدا و سیما باید در طرف عرضه (نویسنده، کارگردان و تهیه کننده) با طراحی سازوکارهای مناسب ظرفیت سازی کند و تلاش نماید تا توان طرف تولید (عرضه) متناسب با نیازهای طرف تقاضا (سازمان صدا و سیما) باشد.
مخاطبان محترم گروه فرهنگی مشرق می توانند مقالات، اشعار، مطالب طنز، تصاویر و هر آن چیزی که در قالب فرهنگ و هنر جای می گیرد را به آدرس culture@mashreghnews.ir ارسال کنند تا در سریع ترین زمان ممکن به نام خودشان و به عنوان یکی از مطالب ویژه مشرق منتشر شود.