یکی از این ابعاد، نقش و جایگاه همسایه افغانستان، یعنی پاکستان است. کشوری که از بدو تأسیس با افغانستان اختلافات جدی داشته و هم اکنون هم نتوانسته چاره ای برای آن بجوید.
برای بررسی روابط دو کشور و جایگاه پاکستان در معادلات سیاسی افغانستان، به ویژه انتخابات آتی با پیرمحمد ملازهی، کارشناس مسائل شبه قاره به گفتگو نشسته ایم.
• افغانستان و پاکستان به عنوان دو کشور همسایه همواره تضادهای جدی با یکدیگر داشته اند. ریشه های اصلی این تضاد چه بوده و آیا در شرایط کنونی، این تضادها مرتفع شده است یا خیر؟
همان طور که اطلاع دارید، هنگامی که در سال 1947 کشور پاکستان از شبه قاره هند جدا شد و به عنوان یک کشور مستقل تشکیل گردید، افغانستان تنها کشوری بود که در شورای امنیت سازمان ملل متحد با عضویت پاکستان در این سازمان مخالفت کرد. افغان ها معتقد بودند که کشور تازه تأسیس پاکستان سه منطقه از افغانستان را به زور ضمیمه خود کرده است، ایالت بلوچستان، ایالت خیبر پختون خاه و منطقه قبیله نشین که به شدت مورد اختلاف دو کشور است.
افغان ها معتقد بودند که این سه منطقه به لحاظ تاریخی جزو افغانستان بوده اند و بعد از اشغال توسط انگلیسی ها از این کشور جدا شده اند و لذا باید پس از بیرون رفتن انگلستان از این مناطق، مجددا به افغانستان ملحق شوند. اختلاف در مورد این مناطق، از ابتدای تأسیس کشور پاکستان، میان این کشور و افغانستان به صورت جدی وجود داشته است.
در مقابل این ادعای افغان ها، پاکستان ادعای دیگری داشت و آن هم این بود که بر اساس توافقی که رهبران استقلال هند داشته اند، مناطق مسلمان نشین بایستی جزو پاکستان باشد و مناطق هندونشین و سایر ادیان نیز جزو هندوستان باشد. از دید پاکستانیها، افغانستان نیز در آن مقطع زمانی یک کشور مستقل نبوده است و به نوعی تحت حاکمیت انگلیسی ها بوده و توافقات میان پادشاهان افغانستان و مقامات انگلستان، نوعی تحت الحمایگی را بر افغانستان ایجاد کرده بود.
به همین دلیل پاکستان معتقد بود که نباید مرز دیورام، مرز میان دو کشو پاکستان و افغانستان باشد بلکه مرز پاکستان با کشورهای آسیای مرکزی و شوروی سابق، باید آمودریا باشد.
• شما به مداخله پاکستان در امور داخلی افغانستان اشاره کردید. این مداخله با چه اهدافی صورت گرفته است؟
پاکستان اساساً به دو دلیل عمده در افغانستان مداخله می کند. اول به این دلیل که افغانستان را به عنوان عمق استراتژیک خود در مقابل هند تعریف کرده است. و ثانیاً به این دلیل که پاکستان از طریق افغانستان می تواند به منطقه آسیای مرکزی و کشورهای استقلال یافته اتحاد شوروی سابق دسترسی داشته باشد. این اهداف هم تنها در صورتی امکان تحقق دارد که در کابل دولتی همسو و هماهنگ با پاکستان بر سر کار باشد و به تحقق اهداف پاکستان کمک کند.
• مصداق های بارز این مداخله چه بوده است و چه گروه هایی به نمایندگی از پاکستان در افغانستان فعالیت می کنند؟
افغانستان مدعی است که در یک دهه گذشته سه گروه عمده در این کشور فعالیت کرده اند که مورد حمایت مستقیم پاکستان بوده اند. گروه طالبان، گروه اسلامی گلبدین حکمتیار و شبکه حقانی. گفته می شود که شبکه حقانی به صورت مستقیم با دستگاه اطلاعاتی پاکستان در ارتباط است.
گروه اسلامی حکمتیار نیز در پاکستان مستقر است. افغان ها با توجه به فعالیت این سه گروه در این کشور، مدعی هستند که پاکستان در امور داخلی آنها مداخله می کند. در دوره ای که جهاد در افغانستان بر علیه شوروی وجود داشت، پاکستان از هفت گروه جهادی فعال در پیشاور حمایت می کرد. در دوره جنگ داخلی هم از حکمتیار حمایت کردند و بعد هم زمانی که دولت ربانی از طالبان شکست خورد و کنار رفت، افغان ها معتقدند این پاکستان بود که طالبان ر در افغانستان روی کار آورد.
بعد هم که آمریکا وارد افغانستان شد، طالبان به پاکستان منتقل شد و باز هم افغان ها معتقدند که دخالت های پاکستان کماکان ادامه داشته است. البته پاکستانی ها این دخالت ها را انکار می کنند، اما شواهد و دلایل زیادی مبنی بر دخالت پاکستان در افغانستان وجود دارد.
• یکی از وجوه دخالت پاکستان در امور داخلی افغانستان، کمک به رشد و گسترش افراط گرایی در این کشور است. افراط گرایی مذهبی چگونه از پاکستان به افغانستان سرایت کرده است؟
حقیقت این است که از زمانی که داودخان در افغانستان کودتا کرد و جمهوری ناسیونالیستی در این کشور ایجاد شد، گروه های اسلام گرا تحت فشار دولت داودخان قرار گرفتند و به پیشاور مهاجرت کردند. افرادی مانند برهان الدین ربانی، گلبدین حکمتیار و احمدشاه مسعود و بسیاری دیگر از اسلام گراها به پیشاور نقل مکان کردند.
در آن زمان ذوالفقار علی بوتو نخست وزیر پاکستان بود. وی در مقابل ادعای داودخان در رابطه با مسئله پشتونستان و بلوچستان، از گروه های اسلام گرای افغانستان حمایت کرد. از آن زمان ارتباطات میان گروه های اسلام گرای افغانستان با پاکستان گسترش پیدا کرد. حتی طرح هایی درباره جنگ در مناطقی مانند دره پنج شیر توسط همین اسلام گرایان مطرح شد که البته احمدشاه مسعود در این جنگ شکست خورد.
بر همین اساس خیلی ها معتقدند که ریشه های افراط گرایی مذهبی در رابطه با افغانستان را پاکستان ایجاد کرده است. در دوره ای هم که شوروی افغانستان را اشغال کرد، پول و نیروی انسانی کشورهای عربی به منظور جهاد با شوروی به منطقه پیشاور پاکستان رفت و از آنجا گروه های جهادی سازماندهی شدند.
همین گروه ها بودند که بعدها سازمان القاعده بر همین اساس تشکیل شد و طالبان و شبکه حقانی نیز با القاعده در ارتباط بودند و زیرمجموعه های آن به حساب می آیند. در واقع در آن مقطع زمانی هم کشورهای عربی – اسلامی و هم کشورهای اروپایی و آمریکایی به شکل گیری این جریان کمک شایانی کردند.
• طی سال های گذشته و در زمان حضور آمریکایی ها در افغانستان، وضعیت نفوذ پاکستان در این کشور چگونه بوده است؟
واقعیت این است که در ده سال گذشته که آمریکا در افغانستان حضور داشته است، نفوذ پاکستان در این کشور به شدت کاهش پیدا کرده است. درست است که مطبوعات افغانستان گاهی اوقات مسائلی را درباره وابستگان به پاکستان منتشر می کنند، اما واقعیت این است که در شرایط کنونی نفوذ پاکستان در افغانستان به شدت کم شده است و به هیچ وجه با گذشته قابل مقایسه نیست.
• با توجه به اینکه در آستانه برگزاری انتخابات ریاست جمهوری افغانستان هستیم، به نظرشما پاکستان تا چه اندازه از شانس تأثیرگذاری بر آینده سیاسی افغانستان برخوردار است؟
در رابطه با انتخابات آتی هم اگر طالبان را به عنوان نیروی مرتبط با پاکستان در نظر بگیریم، طالبان اعلام کرده که از برگزاری انتخابات جلوگیری می کند. لذا می توان گفت که نفوذ اصلی پاکستان در گروه هایی مانند طالبان است و در سایر جناح های سیاسی افغانستان، پاکستان نفوذ قابل توجهی ندارد. مطلوب پاکستان این است که طالبان در افغانستان روی کار بیاید.
قطب الدین حلال
هر دوی این نامزدها هم در صورت پیروزی، وابستگی به پاکستان نخواهند داشت. احمدزهی یک ناسیونالیست افراطی افغان است و عبداله عبدالله هم یک تاجیک پشتون است. لذا در معادلات کنونی انتخابات افغانستان هر کدام از این دو گزینه اصلی به پیروزی برسد، نیروی پاکستان به حساب نخواهد آمد.