گروه تاریخ مشرق- در اواسط قرن دوم هجری ایرانیان پس از تحمل سالها ظلم و ستم فراوان اعراب و تبعیض شدید میان اقوام مختلف در سرنگون ساختن امویان با سایر شورشیان همکاری نمودند. این پایان ماجرا نبود چرا که ایشان با روی کار آمدن عباسیان به دلیل فریب کاری آنها و سپس قتل ابومسلم خراسانی به قیام های پی درپی روی آوردند. هر چند تمامی این شورش‌ها به شدت سرکوب گردید اما گروهی از ایرانیان به دلیل کفایتشان به دستگاه حکومتی وارد شدند و به مقام های بلند مرتبه ای دست یافتند. یکی از این خاندان‌ها، طاهریان خراسانی بودند که با آغاز حکومت عباسيان و همکاری با ایشان در این منطقه قدرت پیدا کردند و سرانجام به خاطر خدمات شاياني که برای خلفا انجام دادند به حكمراني برخي از شهرها منصوب شدند1.
طاهر بن حسين نيز همچون اجدادش به خدمت مامون درآمد و به دليل كفايتش به فرماندهی سپاهيان او رسيد. هنگامي كه ميان امين و مامون درگيري به وقوع پیوست و سپاهی از بغداد به سوی خراسان روانه گردید طاهر به عنوان فرمانده كل لشكر به مقابله با آنها شتافت. وی در حوالي ري ضربه سختي بر دشمن وارد ساخت و سپس به سوی عراق به راه افتاد. سرانجام طاهر پس از تصرف شهرهای متعدد در سر راه خود، بغداد را محاصره نمود2.
وی مدتی بعد امین را در حين فرار دستگير و به قتل رساند. با انجام این اقدامات امين از سوي مامون مورد مرحمت قرار گرفت و حكومت عراق و شامات به او واگذار گرديد. پس از اینکه خلیفه جدید از مرو به سوي بغداد به حركت درآمد طاهر كه نسبت به او بسيار وفادار بود به حكومت خراسان و نواحي مجاور آن منصوب گشت تا پايگاه اصلي قدرت مامون را حفظ نماید. از اين پس حاکم در نيشابور به امور حكومتي مشغول شد و اصلاحاتي در منطقه تحت تسلطش انجام داد. کمی بعد طاهر با استقرار قدرتش در خراسان روزی بر فراز منبر رفت و نام خلیفه را از خطبه انداخت3. وی در ادامه نام خود را جاری ساخت و به نام خویش سکه ضرب نمود. بدین ترتیب اولین حکومت ایرانی دو قرن پس از سقوط ساسانیان شکل گرفت. اين شرایط به درازا نكشيد چرا كه به علّت ذكاوت مامون در نظارت بر اعمال حکام طاهر بلافاصله از دنيا رفت كه احتمالاً توسط عمال خليفه به قتل رسيده است.4
پس از او به دلیل موقعيت ممتاز طاهريان در منطقه و بغداد فرزندانش يكي پس از ديگري به حكومت خراسان و مقامات نظامي در پايتخت منصوب شدند 4. ايشان شديداً به عباسيان وفادار بوده و هرگونه شورش عليه آنها را سركوب مي‌كردند؛ به طوري كه قيام خوارج و استقلال طلبي مازيار با اقدامات طاهريان به سرعت ازمیان رفت. در ادامه اميران خراسان پس از تشكيل دولت علويان طبرستان فشارهاي سختي بر آنها وارد ساختند و از هرگونه ظلم در طبرستان كوتاهي نمي‌كردند 5.
اوج قدرت خاندان طاهري در زمان زمامداري عبدالله بن طاهر قرار داشت. او به عمران و آباداني سرزمين تحت حاكميت خود توجه می نمود و حتي دستور نگارش كتابي در باب نظام آبياري خراسان را نیز صادر ساخت. علاوه بر اين امير قلمرو اين خاندان را تا نهاوند گسترش داد 6 . عبدالله حتی ازعلما، دانشمندان و شعرا نیز حمايت کرده و با ادبا و موسيقي‌دانان هم صحبت مي‌شد و آنها را مورد تشويق خود قرارمي‌داد. در اين زمان قدرت طاهريان به حدي رسيد كه علاوه بر خراسان، در بغداد نيز همسان با خلفا و بزرگان پايتخت، كاخ‌ها و باغ‌های مجللي براي خود بنا كردند و حتي مقام ریاست شرطه شهر را در اختيار گرفتند. با مرگ عبدالله فرزندش طاهر زمام امور را به دست گرفت كه تا حدودي شبيه پدرش حكومت مي‌نمود7. امّا فرزند وی محمد بيشتر به عياشي و عشرت طلبي مشغول بود. او ظلم و ستم فراواني بر مردم روا مي‌داشت؛ بطوري كه ضربات سنگيني در نبرد با علويان، برايشان وارد آورد. با این همه كمي بعد محمد با قيام عياران و خوارج سيستان تحت رهبري يعقوب ليث صفاري مواجه شد. وی از آنها در نزديكي نيشابور شكست خورد و به اسارت درآمد. محمد مدتي بعد آزاد شد و تا پايان عمرش به همراه ديگراعضاي خاندان طاهري در بغداد بسر برد.8
*محمد خدایی
1)العبر ،ج دوم صص272-268
2)مفتخري،ح،تاريخ ايران ازورود مسلمانان تاپايان طاهريان ،سمت، تهران ،1381، چ اول صص 24-26
3)تاریخ سنی ملوک والارض(تاریخ پیامبران وشاهان)ص 205
4) اشپولر،ب.،تاريخ ايران در قرون نخستين اسلامي،مترجم:جواد افلاطوني،علمي و فرهنگي ،2ج، تهران ،1379، چ ششم .ج اول صص 100-101 ، تاریخ نامه بلعمی ج چهارم صص1251 ، مجمل التواریخ والقصص ص354 ، الکامل ج نهم صص 3893-3911 ، تاريخ يعقوبي ج دوم صص475- 478
5) الافاده فی تاریخ ائمه الساده ص 38،تاریخ یعقوبی ج دوم ص494 و534 ،العبرج دوم صص 516-517 ،
6) تاريخ ايران ازورود اسلام تا سلاجقه كمبريج ،صص80-90 ، تاریخنامه طبری ج چهارم صص 1276-1277 ، تاریخ پیامبران وشاهان صص206-207 ، الکامل ج نهم صص 3949-3950، تاريخ ايران در قرون نخستين اسلامي ، ج اول صص110-115،
7) مجمل التواريخ والقصص، صص353-366، تاریخ سیستان ص223، الکامل ج نهم صص 4073-4077 ،
8)تاريخ گزيده ،ص371، العبر ج دوم صص 558-560 ، تاریخ نامه طبری ج چهارم ص 1288 ، تاریخ پیامبران وشاهان صص 208-209 ، الکامل ج دهم صص 4251-4264 ، تاريخ عرب صص592-593
روزگاران،صص362-367
سلسله ها جدید اسلامي،صص323-329
نسب نامه خلفا و شهرياران ،صص299-300
طبقات سلاطين اسلام ،صص115-116
مورگان ،د.، ايران در سده هاي ميانه ، مترجم : فرخ جوانمرديان،فروهر ، تهران ، 1374، چ اول صص27-30
ورهرام،غ.، تاریخ آسیای مرکزی در دوران اسلامی ،آستان قدس رضوی،مشهد،1372،چ اول. صص172-175