گروه تاریخ مشرق- ایران با توجه به موقعیت اقلیمی، زیست محیطی و استراتژیک خاصی که دارد مستعد انواع سوانح مانند زلزله، سیل، رانش و لغزش زمین، توفان، بهمن، تصادفات سطح جاده، هجوم آوارگان و خسارات ناشی از جنگ است، به همین دلیل تاسیس مراکز امداد و نجات از سال‌های دور ضروری به نظر می‌رسید.
همان‌گونه که بروز درگیری خونین بین ارتش اتریش و فرانسه در شمال ایتالیا و بر جای ماندن تعداد کثیری زخمی و مجروح، هانری دونان (بازرگان سوئیسی) را تحت‌تاثیر قرار داد تا با ساماندهی داوطلبانه به کمک مجروحان جنگ بپردازد، وی با نگارش کتاب خاطرات خود پیشنهادهایی مبنی بر پرورش نیروهای امدادی و درمانی داوطلبانه در کشورهای مختلف و لزوم حمایت دولت‌ها از گروه‌های امدادی را مطرح کرد. براساس نظریه دونان جمعیت‌های ملی صلیب سرخ و هلال احمر تاسیس شد که اکنون در 178 کشور گسترش یافته است. به موازات این اقدامات تلاش‌هایی برای تشکیل این جمعیت در ایران صورت گرفت.
«جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران» نخستین سازمان خیریه‌ای بود که در ایران به منظور امدادرسانی در حوادث غیرمترقبه، احداث بیمارستان و درمانگاه، تهیه دارو و تجهیزات پزشکی، نگهداری کودکان بی‌سرپرست، تربیت پرستار و ایجاد فضای مناسب برای اوقات فراغت جوانان به وجود آمد.
سال 1301 دکتر امیر اعلم (مدیر بهداری استان خراسان) پس از زلزله بجنورد، از احمدشاه قاجار تقاضای دریافت مجوز احداث جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران را کرد تا هنگام وقوع حوادث ناگوار مشابه با آنچه در بجنورد اتفاق افتاد به جلب کمک‌های خارجی بپردازد. درخواست وی اسفند همان سال به امضای محمدحسن قاجار، ولیعهد وقت رسید. سپس عضویت ایران در جمعیت فدراسیون صلیب سرخ مورد پذیرش واقع شد و علامت شیرو‌خورشید به‌عنوان نماد آن ثبت شد.
اساسنامه اولیه جمعیت در 19 فصل و 60 ماده تهیه شد و ریاست افتخاری آن با محمدحسن میرزا بود. سال 1306 حسن مستوفی الممالک به عنوان رئیس و امیراعلم به‌عنوان نایب رئیس اول جمعیت شیر و خورشید منصوب شدند. سال 1328 دکتر حسین خطیبی‌نوری مدیرعامل و سال 1357 دکتر سامی (وزیر بهداری وقت) سرپرست جمعیت شیر و خورشید شدند.
در همین سال بود که همه موسسات بهداشتی و درمانی شامل بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها و مراکز اورژانس، اندرزگاه‌ها، مراکز انتقال خون و آموزش پرستاری و تعدادی پرورشگاه و خانه کودک از این جمعیت منتزع و با حفظ حق مالکیت برای جمعیت به وزارت بهداری و بهزیستی منتقل شد.
در دوران پهلوی وزرای امور خارجه، فرهنگ و هنر، امور اقتصادی و دارایی، بهداری، رفاه اجتماعی، کشور و آموزش و پرورش، رئیس ستاد بزرگ ارتش‌داران و رئیس سازمان برنامه و بودجه از اعضای هیات مرکزی جمعیت شیر و خورشید بودند. اعضا به چهار گروه بنیانگذار، افتخاری، پیوسته و وابسته تقسیم‌بندی شده و آنها موظف به پرداخت حق عضویت بودند.
کارت‌ها در رنگ‌های مختلف سفید، کرم و آبی تهیه و به اعضایی تعلق داشت که به ترتیب در طول سال 120 ریال، 600 ریال و 1200 ریال حق عضویت می‌پرداختند. همه افراد اعم از زن و مرد، کوچک و بزرگ، ایرانی و خارجی درصورت احراز شرایط می‌توانستند به عضویت جمعیت درآیند. سال 1347 بنابر قول روزنامه المدینه، هیات پزشکی اعزامی جمعیت شیر و خورشید به عربستان 700 نفر را در عرفات و 560 نفر را در روز عید قربان مداوا کرد.
سال 1359 مصادف بود با قبول مسئولیت دکتر علی بهزادنیا بر جمعیت فوق و بعدها دکتر حسن فیروزآبادی و دکتر سیف‌الله وحیددستجردی عهده‌دار این سمت شدند. سال 1362 جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران بر طبق ماده واحده مجلس به «جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی» تغییر نام داد و سال 1367 اساسنامه‌ای جدید برای آن تدوین شد، اکنون رئیس این جمعیت به پیشنهاد وزیر بهداشت و بنابر حکم رئیس‌جمهور وقت تعیین می‌شود.
از نظرمالی افزون بر بودجه دولتی، طبق پیش‌بینی‌های مصوب در اساسنامه، مبالغی از حق الثبت اسناد رسمی، کارمزد ثبت سفارشات و مراسلات سفارشی، تلگرافات ارسالی، اعانات مردمی و سازمان‌ها و درصدی از بهای بلیت هواپیما و کشتی به حساب این جمعیت واریز می‌شود.
گستره فعالیت جمعیت هلال احمر فراگیربوده و سال1307 به تشکیل جمعیت زنان شیر و خورشید انجامید سال 1326 سازمان جوانان شیر و خورشید با همکاری وزارت فرهنگ و هنر تاسیس شد.آغاز فعالیت آنها در خرمشهر بود که تا سال 1357 به 20 واحد در شهرهای مختلف ارتقا و سال 1361 به «مراکز پرورش اسلامی» تغییر نام یافت.
این مراکز سال 1378 با حوزه فعالیت‌های دانش‌آموزی ادغام شد و «سازمان جوانان جمعیت هلال احمر» شکل گرفت. حوزه فعالیت این سازمان بسیار گسترده است و در روز اهدای خون، روز پزشک، روز جهانی صلح، حمایت از بیماران کلیوی، تلاش برای کاهش آثار بلایای طبیعی، روز جهانی حمایت از معلولان و روز هوای پاک نمود عینی پیدا می‌کند.
اهم وظایف جمعیت هلال احمر ارائه خدمات امدادی و کمک‌های اولیه به آسیب‌دیدگان، برنامه‌ریزی برای مقابله با حوادث غیرمترقبه، اعزام عوامل امدادی و درمانی به دیگر کشورها، توانبخشی و خدمات اجتماعی به آوارگان و معلولان، کمک به سلامت و ایجاد صلح پایدار، سازماندهی جوانان آمادگی برای خدمات امدادی، تهیه دارو و تجهیزات پزشکی جهت مراکز بهداشتی ـ درمانی است که این امور با موافقت وزارت بهداشت و با همکاری صلیب سرخ جهانی صورت می‌گیرد.
نخستین فعالیت جمعیت هلال احمر، امدادرسانی به زلزله‌زدگان تربت حیدریه و شیروان در سال 1308 بود و از آن زمان به بعد در همه حوادث غیرمترقبه از قبیل سیل و زلزله و حوادث طبیعی به یاری هموطنان ایرانی و آسیب‌دیدگان در خارج از کشور فارغ از هرگونه تعلقات سیاسی پرداخته است.
در دهه‌های اخیر خدمات ارزنده این جمعیت در کمک‌رسانی به مصدومان زلزله گیلان و زنجان (سال 1369)، آوارگان عراقی (سال 1370) و آوارگان افغانی (سال 1380) در کارنامه آنها به ثبت رسیده است و البته یکی از پربارترین خدمات این جمعیت ارائه خدمات امدادی ـ درمانی به رزمندگان اسلام و هموطنان جنگ‌زده در دوران جنگ تحمیلی بوده است.
دوران معاصر که عصر تکنولوژی است، حوادث گوناگونی مردم را تهدید می‌کند. جمعیت هلال احمر به‌عنوان موسسه‌ای غیردولتی (NGO) برای مقابله با هرگونه حوادث احتمالی به تربیت کادر انسانی در حوزه‌های مختلف اقدام کرده و در همین خصوص علاوه بر ارائه خدمات سابق در حوزه‌های خدمات‌رسانی در موارد ذیل نیز تخصص یافته است: امداد و نجات کوهستان، امداد و نجات ساحلی، امداد و نجات انبارهای دریایی، امداد هوایی، برپایی اکیپ‌های امداد زمستانی و نوروزی و برپایی درمانگاه‌های صحرایی هم‌اکنون در زمره اقدامات نیروهای هلال احمر است.
صغری عامری