شاید یادآوری زمانی که شبکه های اجتماعی مثل توئیتر، یوتیوب و فیس بوک وجود نداشت تا هر دم زیر گوشمان زمزمه کند و ما را به بقیه دنیا وصل کند، مشکل باشد. اما واقعیت این است که از عمر این شبکه ها کمتر از ده سال می گذرد؛ و سن ابزارهایی مثل تلفن همراه از آن هم کمتر است.
اما در مدتی بسیار کوتاه، گروه های شورشی و پیکارجو، سازمان های سیاسی، و دولت ها، برای اعلام موضع، به اشتباه انداختن مخالفان، جلب توجه جهان، و برتری یافتن بر دشمنان، به این ابزارها رو آورده اند.
هم اکنون از جنگ در عراق گرفته تا اوکراین، و از مناقشه های دریای جنوبی چین تا تظاهرات صلح آمیز در ونزوئلا، همه جا شبکه های اجتماعی ابزار کارآمدی برای تأمین مالی، جلب نیرو، جلب عقیده و بالقوه عاملی برای پیروزی شده است.
هرجای دنیا که مناقشه جدیدی درمی گیرد، مردم تجربه های جدیدی از امکانات شبکه های اجتماعی و بهترین شیوه استفاده از آن می آموزند. شبکه های اجتماعی همچون هر ابزار دیگری مزایا و معایب خود را دارد. شماری از تحلیل گرانی که صدای آمریکا به تازگی با آنان گفت وگو کرده، می گویند به نظر می رسد که دست کم در زمان حال، گروه های افراطی در استفاده از ابزارهای دیجیتالی تازه یاب، دست بالا را دارند.
پیچیده تر از همیشه
تصاویر اخیر از عراق به همان اندازه که چشم آشناست، دل آزار است. گروه پیکارجوی «دولت اسلامی عراق و شام» – داعش – از شروع جنگ برای تصرف مناطقی از سوریه و عراق، کارزاری هم برای انتشار تازه ترین خبرها از «جهان گشایی» هایش روی شبکه های اجتماعی به راه انداخته که تحلیل گران از پیچیدگی و کارآیی آن شگفت زده شده اند.
در اوایل سال جاری، در حالی که پیکارجویان داعش مناطقی از غرب عراق را به تصرف درمی آوردند، تصاویری که روی شبکه های اجتماعی منتشر می کردند بازتاب سبعیت آنها در جنگ بود. داعش در توئیت ها، با تصاویر خون آلود و تکان دهنده روی اینستاگرم و منتشر کردن ویدیوهایی با صحنه های فجیع از وحشی گری هایشان روی شبکه های اجتماعی دیگر، گروه را به صورت دشمنی بی رحم تصویر کرد که هدفش معدوم کردن شمار هرچه بیشتر مخالفان به هر وسیله ممکن – از کشتن به ضرب گلوله تا گردن زدن و ... – بود.
و همین، تعجب ما را از جدیدترین ویدیوهای داعش بیشتر می کند:
در یک ویدیو، فروشنده یک خواروبار فروشی که پر از اجناس خوراکی و مشتری است، لبخندزنان و با خوشحالی می گوید «همه چیز خوب پیش می رود.»
در ویدیوی دیگری چند کودک خوشحال و خندان دور مردان مسلح داعش جمع شده اند و داعشی ها پشمک و بستنی بین آنان تقسیم می کنند و بچه ها را سر کولشان می گذارند. بعضی تصاویر دیگر که موقتاً از روی اینترنت جمع شده، داعشی ها را در حال برف بازی نشان می دهد.
کوری دابر، استاد ارتباطات در دانشگاه نورت کارولینا در چپل هیل می گوید: «پیامی که این تصاویر می دهد این است: ببینید ما اصلاً موجودات خطرناکی نیستیم! فقط داریم برف بازی می کنیم، شما هم بیایید بازی!» پروفسور دابر که ویدیوهای دیگر داعش را هم نگاه کرده می گوید: «به نظر ما آنها به مراتب پیچیده تر از هر گروهی هستند که تا به حال تشکیل شده.»
خانم دابر درباره کاربرد تصاویر از سوی گروه های افراط گرا در تبلیغات پژوهش می کند، و به تازگی کتابی منتشر کرده به نام «جنگ های یوتیوبی». وی به تازگی در برنامه «رو در رو» ی بخش انگلیسی صدای آمریکا گفت تروریست ها همیشه اولین گروه های استفاده کننده از تکنولوژی جدید بوده اند:
«آنها به نحوی بسیار خلاقانه از تکنولوژی هایی مثل یوتیوب، توئیتر، اینستاگرام و بقیه استفاده می کنند، مخصوصاً برای سربازگیری، جمع آوری اعانه و انتشار پیام.»
نگاهی به شبکه خبری داعش به نام «مرکز رسانه ای الحیات» گفته های پروفسور دابر را تأیید می کند. فیلم ها و تصاویر این شبکه با کیفیت بالا تهیه و تولید شده، مخصوصاً فیلم های تبلیغاتی با محتوای تبلیغ برای جلب نیرو. نکته مهم و قابل توجه دیگر این که تصاویر اخیر دیگر مثل سابق حاوی صحنه های تکان دهنده از وحشی گری های گروه نیست؛ و این شاید نشان دهنده تغییر پیام های مبلغ آدم کشی به پیام های زیرکانه تری باشد.
یک دلیلش می تواند این باشد که حال که این گروه نام خود را به «دولت اسلامی» تغییر داده، احساس می کند که نیاز دارد مثل دولت هایی که با آنها در جنگ است، عمل کند.
آندرو بورین، افسر پیشین اطلاعاتی نیروی دریایی آمریکا می گوید: «نکته جالب در مورد داعش این است که نمی تواند آنچه را که روی اینترنت گذاشته، از اذهان پاک کند. اگر داعش امیدوار است که زمانی جامعه بین المللی آن را به رسمیت بشناسد، این ویدیوها به ضررش خواهد بود. و تغییر چهره دادن از گروه تروریستی به بازیگر عرصه سیاسی و دولتی سازمان یافته کاری بسیار دشوار است.»
آقای بورین و دیگر تحلیل گرانی که با صدای آمریکا گفت وگو کردند تصدیق می کنند که استفاده داعش از شبکه های اجتماعی تاکنون نه تنها بسیار بیش تر از گروه های جهادی رقیب، بلکه از بسیاری از دولت ها و نهادهای منطقه خاورمیانه هم بیش تر بوده است.
اما به گفته آقای بورین، استفاده از شبکه های اجتماعی همیشه هم به نفع گروه های شورشی نیست: « شبکه های اجتماعی آنها را مطرح می کند. چهره آنها را روی اینترنت نشان می دهد و آنها را قابل شناسایی می کند. موقعیت و محل تمرین های آموزشی آنها را مشخص می کند. بنابراین فعالیت زیاد این گروه ها روی اینترنت هم جنبه های مثبت دارد و هم منفی.»
تأثیر گذاشتن روی قلب یا مغز مخاطب؟
آنچه که تا به حال به عنوان پیروزی داعش روی صحنه جنگ توئیتری نمایش داده شده، از لحاظ استراتژی های پیشرفته آنها مهم است؛ اما گروه های شورشی کم مهارت تر هم پیش تر توانسته اند برتری های تاکتیکی مشابهی بر دولت ها بیابند. برای مثال، جدایی طلبان اوکراین، مخالفان آقای اردوغان در ترکیه، و مخالفان آقای مادورو در ونزوئلا، و دولت ها نتوانسته اند جلوی سازمان دهی مخالفان در شبکه های اجتماعی را بگیرند.
به نظر پروفسور دابر و آقای بورین، در مورد استفاده از شبکه های اجتماعی، احتمالاً شورشیان از مزیتی تمام و کمال در مقابل دولت برخوردارند – و آن این که بسیاری از تأثیرگذارترین پیام هایشان آنهایی است که احساسات و شهامت مخاطب را هدف می گیرد، نه شعور او را.
تازه ترین نمونه این بود که شورشیان داعش در موصل با پتک به جان مقبره یونس پیامبر افتادند و آن را تخریب کردند. و سپس ویدیویی از آن را روی اینترنت قرار دادند. کاری که به گفته خانم دابر «دولت ها نمی کنند. نه این که دولت ها به احساسات مردم متشبث نشوند؛ این کار به خصوص را نمی کنند چون با قوانین و کنوانسیون های داخلی منافات دارد.»
آقای بورین می گوید در استفاده از شبکه های اجتماعی، دولت ها معمولاً از شورشیان «یک قدم عقب هستند.»
هرچند اکنون وزنه شبکه های اجتماعی به نفع گروه‌های بیرون از حوزه قدرت و معترض به دارندگان قدرت سنگینی می‌کند، خانم دابر می گویند سرعت تحول و تکامل تکنولوژی چنان بالاست که نمی توان گفت حتی در آینده نزدیک چه وضعی خواهد داشت: «هنوز آن را به طور کامل درنیافته ایم، چون خیلی جدید است و باید در کاربرد آن سرعت و فکر زیادی به کار ببندیم. فکر می کنم برای واکنش به این گونه پیام ها باید فکری بکنیم و مخصوصاَ باید این کار را در اولویت بگذاریم.»