دیانا فتحی کارگردان جوان تئاتر است که در رشته ادبیات نمایشی تحصیل کرده و با برخی گروه‌های تئاتری به عنوان مدیر روابط بین‌الملل همکاری داشته است. وی اولین تجربه کارگردانی تئاتر خود را در خارج از ایران در قالب اثری مشترک با یک کمپانی تئاتر کشور گرجستان سپری کرد و شرایط برای اجرای اثر او با نام «فصل مه‌آلود» در خارج از ایران فراهم شد.
نورالدین حیدری‌ماهر نیز که از با سابقه‌ترین دستیاران کارگردان تئاتر ایران است و طی یک سال گذشته در عرصه تهیه‌کنندگی تئاتر نیز فعالیت کرده، کار تهیه کنندگی اولین تجربه کارگردانی دیانا فتحی را در کشور گرجستان بر عهده داشت.
نورالدین حیدری ماهر تهیه کننده و دیانا فتحی کارگردان نمایش «فصل مه‌آلود»
این 2 فعال عرصه تئاتر با حضور در خبرگزاری مهر درباره تجربه این فعالیت تئاتری و تولید مشترک، نوع نگاهی که در تئاتر ایران و خارج از تئاتر ایران به هنرمندان جوان وجود دارد، سخن گفتند.
*چطور شد که برای تولید کاری مشترک به گرجستان دعوت شدید؟
دیانا فتحی: سال گذشته قرار بود هفته تئاتری در کشور گرجستان برگزار شود و من به عنوان مسئول روابط بین‌الملل با این برنامه همکاری داشتم. همزمان با سفر ما به گرجستان٬ جشنواره بین‌المللی تئاتر گرجستان در حال برگزاری بود و من به مدت یک هفته در بخش showcase جشنواره حضور داشتم. در آنجا با کمپانی تئاتر «ایلیاونی» آشنا شدم و پیشنهاد کار مشترک با تئاتر ایران از سوی این کمپانی مطرح شد.
در ابتدا نمی خواستم که کارگردانی این کار مشترک را خودم انجام دهم و به همین دلیل با برخی از هنرمندان ایرانی صحبت کردم، اما در نهایت به دلایلی خودم کارگردانی این کار را بر عهده گرفتم.
* این کار اولین تجربه کارگردانی شما بود؟
فتحی: بله و اصرار کمپانی «ایلیاونی» این بود که کاری درباره آقامحمدخان قاجار اجرا کنیم.
* چرا؟
فتحی: آقامحمدخان قاجار شخصیت به شدت تلخ٬ شناخته‌شده و ترسناکی در تاریخ گرجستان است. من شروع به نوشتن کردم و علاوه بر اینکه کمپانی راضی بود، وزارت فرهنگ گرجستان هم پیشنهاد داد که همه هزینه‌های کار را تأمین کند، اما کمی که جلوتر رفتم٬ دیدم دراین مقطع زمانی ٬امکان اجرای نمایشی درباره آقامحمدخان قاجار با توجه به پیش‌زمینه ذهنی که از این شخصیت با دیدن نمایش «شکار روباه» دکتر رفیعی پیدا کرده بودم، ندارم. در نتیجه به کمپانی «ایلیاونی» پیشنهاد دادم که تئاتری درباره جنگ تولید کنیم، چون جنگ همیشه دغدغه شخصی ام بوده است. این بود که قصه واقعی ۵ زن را در جنگ ایران و عراق، انفجار برجهای دوقلوی آمریکا، جنگ کردستان عراق، جنگ افغانستان و جنگ گرجستان با نام «فصل مه‌آلود» نوشتم که در ابتدا نمایشنامه به شکل مونولوگ‌هایی طولانی نوشته شد.
* شما سابقه فعالیت در حوزه نمایشنامه‌نویسی داشتید؟
فتحی: بله، با رادیو همکاری داشتم و رشته‌ام در دانشگاه ادبیات نمایشی بود. متن را همزمان به ۲ زبان انگلیسی و فارسی می نوشتم. کمپانی «ایلیاونی» بعد از اتمام اولیه متن از من دعوت کرد تا دوباره سفری به گرجستان داشته باشم.
زمستان سال ۹۲ سفری به گرجستان داشتم. اعضای کمپانی «ایلیاونی» بدون اینکه به من بگویند جلسه‌ای را با وزیر فرهنگ گرجستان تدارک دیدند٬ و من وقتی متوجه شدم قرارست با چه کسی صحبت کنم که در دفتر وزیر فرهنگ در ساختمان وزارت فرهنگ گرجستان بودم و البته گفتگوی خوبی شکل گرفت. طی گفتگو، وزیر فرهنگ گرجستان از من پرسید که آیا با قرار دادن یک زن آمریکایی در نمایشنامه ام، قصد مظلوم جلوه دادن آمریکا را دارم در حالیکه در تمامی جنگهای دیگر این کشور دخیل بوده که باعث کشته شدن انسانهای زیادی شده است؟
پاسخ من به وزیر فرهنگ گرجستان این بود که این ۵ زن فرای ملیت‌شان انسان هستند. این پاسخ باعث شد که وزیر فرهنگ گرجستان اعلام کند که از تولید و اجرای نمایش مشترک «فصل مه‌آلود» حمایت می‌کند.
* تا حالا با وزیر فرهنگ و ارشاد ایران به این راحتی ملاقات داشتید؟
فتحی: خیر.
* روند انتخاب بازیگرها چگونه بود؟
فتحی: فروردین ماه امسال سفر دیگری به گرجستان داشتم تا بازیگران گرجی را برای کار انتخاب کنم.
* قرار بود که همه بازیگران گرجی باشند؟
فتحی: نه از ابتدا قرار بر این بود که تعدادی از بازیگران نمایش گرجی و تعدادی ایرانی باشند که کمپانی نیز با این موضوع مخالف نبود. بازیگرانی که در گرجستان برای معرفی و انتخاب آمده بودند به 3 دسته حرفه ای، نیمه حرفه‌ای و آماتور تقسیم شدند. مایل نبودم با بازیگران حرفه‌ای گرجستان همکاری کنم چون با توجه به اینکه تجربه اول من در کارگردانی بود امکان این وجود داشت که روند تمرین کمی با سختی پیش برود ضمن اینکه به نظر من بازیگران حرفه‌ای تئاتر گرجستان زیاد منعطف نیستند.
به همین دلیل سراغ بازیگران نیمه حرفه‌ای و آماتور تئاتر گرجستان رفتم و توانستم بازیگری را که فارغ التحصیل کنسرواتوآر گرجستان بود و به زنان کرد شباهت داشت، برای ایفای نقش زن کرد نمایشنامه انتخاب کنم. بازیگر مورد نظر برای شخصیت زن آمریکایی نمایش را هم انتخاب کردم ولی مشکل این بود که تسلطی به زبان انگلیسی نداشت. کمپانی به من قول داد که قبل از شروع تمرینات این مشکل برطرف می‌شود و این بازیگر بلافاصله به کلاس زبان رفت و با شروع تمرین‌ها هیچ مشکلی به لحاظ گفتن دیالوگها به زبان انگلیسی نداشتیم.
بازیگر سوم باید نقش زن گرجی را ایفا می کرد. در گرجستان وقتی به تماشای نمایش «آنتیگونه» رفتم، بازیگر نقش آنتیگونه نظرم را جلب کرد و به دلیل اینکه از اعضای کمپانی «ایلیاونی» نبود به من معرفی نشده بود. با اعضای کمپانی این موضوع را مطرح کردم و بعد از گفتگویی که شکل گرفت این بازیگر هم پذیرفت و بازیگران گرجی انتخاب شدند. بعد از انتخاب بازیگرهای گرجی به ایران آمدم و از نورالدین حیدری‌ماهر درخواست کردم که برای تولید این کار با من همکاری کند.
* بازیگران ایرانی را چگونه انتخاب کردید؟
فتحی: لیستی از بازیگران تئاتر ایران تهیه کردیم که بتوانند ۴۰ تا ۴۵ روز با گروه٬ خارج از ایران زندگی کنند.
* حرفه‌ای بودن بازیگران مد نظرتان بود یا خیر؟
فتحی: من ترجیحم این بود که بازیگران نیمه حرفه‌ای باشند.
نورالدین حیدری ماهر: نکته مهم این بود که بازیگرانی انتخاب شوند که بتوانند وقت بیشتری را برای تمرین اختصاص دهند، اما برای بازیگران حرفه‌ای به دلیل مشغله کاری، اختصاص این وقت و زمان میسر نبود. به همین دلیل در گفتگوهای اولیه با دیانا فتحی به این نتیجه رسیدم که تمرکزمان را روی بازیگران نیمه حرفه‌ای بگذاریم.
ویژگی‌های سن و سال و تسلط به زبان انگلیسی مدنظرمان بود که در نهایت به مینا درودیان و دنیا نصر رسیدیم.
* چرا خودتان در کار بازی نکردید؟
فتحی: نویسندگی و کارگردانی برایم کافی بود و البته سخت.
* با حضور نورالدین حیدری ماهر می توانستید هماهنگی لازم را انجام دهید تا به عنوان دستیار کارگردان کار را هدایت کند.
حیدری ماهر: استرس کار در خارج از ایران بسیار بالا است و اگر قرار بود دیانا فتحی بازیگر نمایش هم باشد کار بسیار سخت تر می شد.
* بقیه عوامل چطور انتخاب شدند؟
فتحی: طی گفتگوهایی که با نورالدین حیدری ماهر داشتیم قرار بر این شد که طراح صحنه و لباس ٬ آهنگساز و طراح پوستر و بروشور هم از ایران انتخاب شوند. در نهایت آقای احمد کچه چیان به عنوان طراح صحنه و لباس٬ آقای آنکیدو دارش به عنوان آهنگسازو نوازنده ویولون سل٬ گروه را در گرجستان همراهی کردند. محمد صادق زرجویان نیز طراحی پوستر و بروشور را انجام داد.
* ترجمه نمایشنامه به زبان انگلیسی حال و هوای اثر را تغییر نداد؟
فتحی: من نمایشنامه را همزمان به زبان فارسی و انگلیسی می نوشتم و نمایش به ۵ زبان کردی، افغانی، انگلیسی، گرجی و ایرانی اجرا شد. اصرار من از ابتدا این بود که نمایشنامه به ۵ زبان اجرا شود. این ۵ زن بدون اینکه در جنگ حضور فعالی داشته باشند و در کشتن انسانی دخیل شوند، کشته شده بودند و در فضایی برزخ‌گونه به دنبال فهمیدن چرایی این موضوع بودند. شخصیت های نمایش با اینکه به ۵ زبان مختلف با یکدیگر دیالوگ برقرار می کردند٬ یکدیگر را می‌فهمیدند٬ چون زبان مشترک همه آنها جنگ بود.
* چند اجرا در گرجستان داشتید؟
فتحی: ما ۳ اجرا در سالن تئاتر کمپانی «ایلیاونی» در شهر تفلیس داشتیم و نمی‌شد تعداد اجراها را بیشتر کرد٬ چون در سیستم تئاتر گرجستان تنها روزهای پنجشنبه، جمعه، شنبه و یکشنبه تئاتر اجرا می‌شود. بعد از این ۳ اجرا٬ کمپانی پیشنهاد اجرای مستمر نمایش را در فصل های آتی به گروه ارائه داد.
* بازخورد چگونه بود؟
فتحی: تا۲۰ دقیقه قبل از اجرا نمی‌دانستم که چه اتفاقی رخ خواهد داد اما وقتی اجرا تمام شد غافلگیر شدم زیرا مخاطبان بازخورد خوبی داشتند و وقتی فردای آن روز نقد سختگیرترین منتقد تئاتر گرجستان را خواندم، بیشتر غافلگیر شدم. این منتقد کوچکترین نکته منفی درباره نمایش بیان نکرده بود.
* آیا در گرجستان اجرای مجددی خواهید داشت؟
فتحی: بله، ۱۶ مهرماه یعنی ۸ اکتبر در قالب جشنواره بین‌المللی تئاتر تفلیس گرجستان، اجرا خواهیم داشت.
* اگر قرار بود اولین تجربه کارگردانی شما در ایران باشد، آیا فکر می‌کنید چنین شرایطی برایتان فراهم می‌شد؟
فتحی: من را در ایران در مقطعی از زمان به عنوان مدیر روابط بین‌الملل می‌شناختند. بعد از جشنواره تئاتر فجر سی ام به عنوان تنها بازیگر زن ایرانی برای حضور در پروژه ای مشترک با انگلستان به انگلستان رفتم. بعد هم در چند نمایش در ایران به عنوان بازیگر روی صحنه رفتم اما کارگردانی نکرده بودم و بیشتر تجربه بازیگری داشتم.
به طور حتم اگر در ایران قرار بود اولین تجربه کارگردانی‌ام را داشته باشم چنین شرایط مناسبی برایم فراهم نمی‌شد. من در دورهای از جشنواره بین‌المللی تئاتر دانشگاهی نمایشی را ارائه دادم که متن آن را خودم نوشته بودم اما کار در مرحله بازبینی رد شد٬ به این دلیل: این کار خیلی سکون دارد. اما وقتی از همین سکون در اجرای «فصل مه آلود» استفاده کردم، منتقدان گرجی من را مورد تشویق قرار دادند.
همین جا از حمیدرضا آذرنگ هم تشکر می‌کنم چون وقتی چند ماه پیش نمایشنامه «فصل مه آلود» را خواند به من گفت این نمایشنامه با داشتن فضای ایستا و ساکن در موضوع جنگ٬ تأثیرگذار خواهد بود.
* آقای حیدری ماهر به عنوان با سابقه ترین دستیار کارگردان تئاتر ایران و فردی که چند تجربه تهیه کنندگی نظیر تهیه کنندگی نمایش های «در انتظار گودو» و «ملکه زیبایی لینین» را در کارنامه خود دارید، حضور به عنوان تهیه کننده در نمایشی مشترک چگونه بود؟ نگاهی که در تئاتر گرجستان به روند تولید یک اثر نمایشی وجود دارد در چه حد و جایگاهی است؟
حیدری ماهر: دوست ندارم مقایسه کنم چون تئاتر برای من تئاتر است و همیشه کار خودم را می‌کنم. همیشه برای کار استرس دارم و وقتی به تولید مشترک می رسیم، استرس بیشتر است چون همزبانی و آشنایی وجود ندارد و دست انسان به جایی بند نیست. ولی احترام به تئاتر و هنرمند در آنجا بسیار بالاست.
* دقیقا این موضوعی که به آن اشاره کردید خیلی مهم است. در ایران شاید وقتی یک کارگردان جوان تئاتر ایران قرار باشد کار اول خود را تولید کند با کمترین امکانات و حمایت مواجه می‌شود. حال اگر قرار باشد یک کارگردان جوان کار اولی بخواهد اثری مشترک تولید کند که مشخص نیست چه سرانجامی خواهد داشت. ولی خانم فتحی به عنوان کارگردانی جوان و کار اولی کاملا مورد حمایت تئاتر گرجستان و وزیر فرهنگ آن کشور قرار می‌گیرد.
حیدری ماهر: در آنجا فقط برایشان تئاتر مهم است. مقوله تئاتر وقتی مهم باشد دیگر فرد مهم نیست. وقتی در کار تفکر وجود داشته باشد دیگر نام مهم نیست. برای من نیز به عنوان یک دستیار کارگردان که با بسیاری از چهره‌های تئاتری کار کرده‌ام، دیگر نام از اهمیت خاصی برخوردار نیست. نکته مهم برای من این است که کارگردان اثر٬ انسانی مستعد باشد و تئاتر برایش مهم باشد. اگر کارگردان جوان باشد بهتر است چون انگیزه هنرمندان جوان بالاتر است و بازیگران جوان نیز وقت بیشتری را برای کار اختصاص می‌دهند.
معتقدم باید بدانیم در تئاتر قصد داریم چه کاری را انجام دهیم. روز اول به دیانا فتحی گفتم که کارمان سخت است اما در یک سال اخیر تلاش زیادی کرده بود، انگیزه و پتانسیل بالایی هم داشت و برایم مشخص شد که قرار است اتفاق خوبی برای کار بیفتد. این امر به من هم انگیزه داد که پیشنهاد همکاری در این نمایش را بپذیرم.
* تهیه کنندگی در خارج از ایران چه اندازه با تهیه کنندگی در تئاتر ایران متفاوت است؟ در ایران گمان می شود در تئاتر تهیه کننده یعنی کسی که پول می آورد و هزینه های نمایش را تأمین می کند.
حیدری ماهر: ما به لحاظ سرمایه در این کار حمایت شدیم و من تولید و مدیریت کار را بر عهده گرفتم. تعریف تهیه کنندگی متفاوت از آن چیزی است که در ایران وجود دارد. اما در خارج از ایران اثر متعلق به تهیه کننده است نه مانند ایران. در اصل٬ کار سرمایه گذار داشت و من تهیه کنندگی و تولید کار را بر عهده داشتم.
امیدوارم روز به روز این سمت ها در تئاتر ایران مشخص تر شود. من در سال های اخیر برنامه ریز و تهیه کننده کارها بودم و در برخی از کارها هم سرمایه گذاری کردم اما در تئاتر گرجستان همه چیز مشخص تر بود.
* آیا برنامه ای برای اجرای نمایش «فصل مه آلود» در ایران دارید؟
فتحی: نمی دانم، هنوز برنامه خاصی نداریم. نمی دانم اگر در ایران کار می کردم چه بازخوردی برایم وجود داشت. در آنجا به من گفتند که سرمایه می گذارند و کار را تهیه می کنند و کار نیز متعلق به آن ها خواهد شد. ولی من نپذیرفتم و از حیدری ماهر خواستم که تهیه کنندگی کار را عهده دار شود.
خوشحالم که کار اولم را در خارج از ایران تولید کردم ولی خیلی دوست دارم که در داخل ایران هم این نمایش را اجرا کنم.
حیدری ماهر: اگر شرایط ایده آل محیا شود خیلی خوشحال می شویم که «فصل مه آلود» را در ایران هم اجرا کنیم. اتفاقا این نمایش ویژگی های خوبی برای اجرا در ایران دارد و در عین حال برای مخاطب ایرانی هم جذاب خواهد بود. ضمن اینکه به لحاظ نظارت و ارزشیابی هم هیچ مشکلی نخواهد داشت زیرا ما هنرمندان ایرانی خودمان تمام نکات و ممیزی ها را می شناسیم.
* آیا برای جشنواره بین المللی تئاتر فجر نمایش را پیشنهاد می دهید؟
حیدری ماهر: جشنواره تئاتر فجر! مگر امسال برگزار می شود؟ (با خنده)
* احتمالا باید برگزار شود، البته هنوز دبیر جشنواره مشخص نشده و از فراخوان هم خبری نیست.
حیدری ماهر: اگر شرایط مشخص شود ما برای حضور «فصل مه آلود» در جشنواره تئاتر فجر امسال اقدام خواهیم کرد.