خلافکاران همیشه از خود رفتارهای ضداجتماع بروز می‌دهند و این سوال را موجب می‌شوند که آیا براستی می‌توان مجرمی را به‌گونه‌ای که زندگی درستی در پیش گیرد تربیت و اصلاح کرد؟
افزایش روبه رشد جمعیت زندانیان و این‌که بیشتر این افراد پای ثابت زندان‌ها هستند و نحوه زندگی بدشان را تغییر نمی‌دهند و مدام با قانون درگیر می‌شوند و هزینه‌های اضافی و جبران‌ناپذیری بر دولت تحمیل می‌کنند، کارشناسان و مددکاران اجتماعی را واداشته است که برنامه‌های اصلاحی مناسبی برای این افراد ترتیب دهند. آنها دنبال راه‌حل‌هایی هستند که بتوانند زندانیان را به‌گونه‌ای تربیت و اصلاح کنند که از رفتارهای نامناسب خود پشیمان شده و همچون شهروندی خوب به جامعه بازگردند و زندگی پاکی در پیش بگیرند. چند مورد زیر برنامه‌هایی است که برای این منظور به کار گرفته شده است.
برنامه «بدون جرم» در نیوزیلند
برنامه «بدون جرم» نوعی برنامه است که در نیوزیلند ایجاد شده و در زندان بزرگسالان و همچنین نوجوانان اجرا می‌شود. این برنامه چنان موفق عمل کرده است که ایالات متحده در کنار برنامه‌های دیگر خود از این برنامه نیز استفاده می‌کند. از دیگر کشورهایی که از برنامه بدون جرم استفاده می‌کنند می‌توان به ایتالیا، بریتانیا، آفریقای جنوبی، فرانسه، آلمان، اندونزی، مجارستان، کانادا، کلمبیا، ونزوئلا، اسپانیا و روسیه اشاره کرد.
در این برنامه برای زندانیان برنامه‌های آموزشی رفتاری ـ شناختی ترتیب داده می‌شود تا به آنها کمک کنند که به‌گونه‌ای تازه بیندیشند و نگرش‌شان را نسبت به اهداف و روش رسیدن به آنها تغییر داده و به سمت متعالی شدن پیش بروند. همچنین مهارت‌های تصمیم‌گیری صحیح‌شان را افزایش دهند.
این برنامه زندانیان را تشویق می‌کند تا در مورد خود و زندگی‌شان، روابط‌شان با دیگران و این‌که چگونه در زندگی از خودشان مراقبت کنند، فکر کرده و به راه‌حل‌های مناسبی برسند. برنامه بدون جرم حتی به آن دسته از مجرمانی که به رفتار نامناسب خود عادت کرده‌اند، کمک می‌کند دست از عادات غلط خود بردارند.
در این برنامه سعی شده است تا رفتار زندانی از جامعه‌ستیزی به جامعه دوستی پیش رود و مهارت‌هایی بیاموزد که بتواند عضو مفید و موثری برای جامعه‌اش باشد. به او می‌آموزد که چگونه با انجام دادن کارهای مثبت به موفقیت و اهدافی که در سر دارد، برسد. این برنامه با تک‌تک زندانیان کار می‌کند. در واقع زندانیان یاد می‌گیرند به خودشان احترام بگذارند و خود را فردی باارزش ببینند. البته احترام به خود با غرور کاذب کاملا فرق دارد.
وقتی فردی بی‌دلیل احساس مهم بودن کند، ممکن است دست به رفتارهای مجرمانه بزند. در واقع زندانی باید بیاموزد که یک انسان با نیات پاک و عالی، می‌تواند ارزشمند باشد. برنامه بدون جرم برای اصلاح زندانیان مراحل زیر را به کار می‌بندد:
1 ـ ابزارهای ارتباطی
با ارائه برنامه‌های آموزشی و تمرین‌های مداوم، توانایی و مهارت زندانیان را در برقراری ارتباط مناسب با دیگران بالا می‌برند. مشخص شده وقتی فردی از مهارت‌های ارتباطی مطلوبی برخوردار است، اعتماد به نفس او نیز بالا می‌رود و وقتی به توانایی‌اش در روبه‌رو شدن با ارتباط‌های کلامی آزاردهنده مطمئن شود، می‌تواند از پس مشکلات دیگر زندگی‌اش نیز برآید.
2ـ مهارت‌های خواندن و یادگیری
در این بخش از برنامه «بدون جرم» به زندانیان مهارت‌های خواندن و شیوه‌های یادگیری صحیح، آموزش داده می‌شود. در واقع زندانیان با روش‌های مناسب اطلاعات مناسبی کسب می‌کنند که می‌توانند در زندگی به کار بندند. مهارت‌های خواندن به آنها کمک می‌کند از اطلاعات بسیاری بهره‌مند شوند و به مرور می‌آموزند که چگونه مهارت‌های جدید دیگری را که مناسب زندگی‌شان است، کسب کنند. معمولا زندانیانی که این نوع آموزش را دیده‌اند به خود اعتماد بیشتری پیدا کرده و توانسته‌اند کاری جدید و مناسب توانایی‌هایشان بیاموزند و به کار بندند.
3ـ راهی به سوی شادمانی
عوامل بسیاری وجود دارد که باعث می‌شود برخی از مردم دست به اعمال خلاف بزنند. عواملی مانند فقر، بی‌سوادی و ناآگاهی، بیکاری و ندانستن مهارتی مناسب، نبود دسترسی به فرصت‌های اقتصادی، خانواده‌های از هم پاشیده، وجود باندهای خلافکار و مواد مخدر. این عوامل فقط بخشی از دلایلی است که فردی را به سمت بزهکاری هدایت می‌کند تا به آن حد که نمی‌تواند سبک زندگی بدون جرمی را اتخاذ کند و معمولا هم پس از گذراندن دوران محکومیت خود و آزادی، پس از مدتی دوباره به زندان بازمی‌گردد.
اما در برنامه «بدون جرم» روش‌هایی اتخاذ شده است تا زندانیان بیاموزند تا زمانی که تحت هر شرایطی خود را محترم و با شخصیت ببینند، هرگز دست به عمل خلاف نمی‌زنند. با برنامه‌های متنوع کارشناسان سعی می‌کنند به زندانیان بیاموزند که می‌توان تحت هر شرایط نامطلوبی رفتار محترمانه‌ای داشت و به آنها می‌آموزند تا به ارزش‌های اخلاقی اهمیت بدهند .
4ـ تشخیص و غلبه بر رفتار جامعه‌ستیزی
بزهکاران به بروز رفتارهای ضداجتماع عادت داشته و پس از آزادی هم معمولا با کسانی سر و کار دارند که رفتارشان جامعه‌ستیز است. این‌گونه رفتارها اجازه نمی‌دهد مجرمی پس از گذراندن سال‌های محکومیت خود عضوی از جامعه شود و همین مساله موجب می‌شود که دوباره دست به خلاف زده و به زندان بازگردد. اما اگر بیاموزد چه رفتارهایی از نظر دیگران مذموم است و چه عملی مجرمانه و چه عواقبی دارد، ممکن است سعی کند از این نوع اعمال دوری گزیده و به‌طور کلی دست به خلاف نزند، حتی اگر تحت‌فشار باندهای خلافکار قرار گیرد.
5ـ درک و غلبه بر اعتیاد
موادمخدر و الکل روی ذهن، جسم و زندگی اثری بسیار منفی دارد. در واقع با برنامه‌های دقیق و مشاوره‌های تخصصی به زندانیان یاد داده می‌شود که چگونه خود را از این مواد دور نگه دارند و زندگی بدون اعتیادی را در پیش بگیرند. این برنامه معمولا برای دانش‌آموزان در مدارس نیز اجرا می‌شود.
علاوه بر آموزش‌های بسیار دقیق «برنامه بدون جرم»، روش‌های دیگری نیز برای آموزش مجرمان و آماده کردن آنها برای داشتن زندگی تازه و آبرومند به کار برده می‌شود که به برخی از آنها در ادامه اشاره شده است:
میانجیگری بین مجرم و قربانی
این بحث در واقع به جلساتی اشاره دارد که قربانی در برابر کسی که او را آزار داده رودررو و در حضور یک میانجی قرار می‌گیرند. قربانی از احساس خود نسبت به جرمی که علیه او انجام شده است می‌گوید سپس مجرم شنیده‌هایش را تکرار می‌کند.
معمولا این روش نیازمند یک میانجی ماهر است که آن احساسات و نیازهای فرد قربانی را به مجرم کاملا تفهیم و روشن کند و از او بخواهد همین جملات را تکرار کند. سپس مجرم از احساس خود نسبت به خلافی که مرتکب شده است، می‌گوید. در پایان جلسه معمولا هر دو طرف با کمک میانجی به راه‌حل‌های خوبی دست پیدا می‌کنند.
کمک به زندانیان آزاد شده
متاسفانه نگاه اجتماع به افراد سابقه‌دار و زندان رفته مطلوب نیست و معمولا به این افراد اعتماد نمی‌کنند. به همین دلیل این افراد برای به‌دست آوردن شغلی مناسب و مکان زندگی آبرومند با مشکل مواجه شده و معمولا به همان محیط زندگی مسموم خود بازمی‌گردند و دنبال همان عادات غلط و افکار جامعه‌ستیز خود می‌روند.
آنها این بار خشمگین از طرد شدن دست به خلاف می‌زنند. بنابراین بسیاری از دولت‌ها برنامه‌های حمایتی از این افراد ترتیب داده‌اند. مثلا دولت نروژ به این‌گونه افراد حتی قبل از آزادی‌شان حرفه و مهارت‌های لازم مربوط به آن را آموزش می‌دهد و فرد پس از آزادی می‌تواند از آن برای امرار معاش استفاده کند و کمتر به رویه زندگی پیش از زندانی شدن خود بازگردد.
منبع: جام جم