گروه گزارش ویژه مشرق-  کشور ترکیه پس از مرگ آتاتورک،‌ دومین جهش خود برای خروج از ویرانه‌های امپراتوری عثمانی را با روی‌کارآمدن نجم‌الدین اربکان و شاگردانش آغاز کرد؛ آنچه اکنون به حزب عدالت و توسعه معروف است. شاگردان اربکان توانستند تحولی در جایگاه اقتصادی و سیاسی ترکیه ایجاد کنند که در نوع خود بی‌نظیر بود و ترکیه را از کشوری با میلیاردها بدهی به اقتصاد شانزدهم دنیا رساندند. این رخداد،‌ تصادفی نبود بلکه نتیجه یک برنامه‌ریزی هوشمندانه در سیاست داخلی و خارجی بود.

قطعاً ترکیه سرزمین آمال نیست، از برخی سیاست‌های منحرف داخلی که تنها هدفش افزایش سود و جذب سرمایه گردشگران است، و از ضعف‌های متعدد سیاسی که به ویژه در سال‌های اخیر و پس از کاهش مقبولیت اردوغان آشکارتر شده است، آگاهیم و در گزارش‌های قبلی ابعاد آن را بررسی کرده‌ایم. همچنین به صراحت تأکید می‌کنیم که سیاست‌ خارجی این کشور به ویژه در ارتباط با آمریکا، اتحادیه اروپا و رژیم صهیونیستی،‌ و در سال‌های اخیر در مورد بحران سوریه، به شدت با منافع ما و صلح منطقه در تضاد است. علاوه بر این می‌دانیم که تسهیل فعالیت‌های مختلف ترکیه در منطقه نه فقط نتیجه مدیریت صحیح،‌ بلکه نتیجه همراهی این کشور با برخی قدرت‌های جهانی است. با این حال کشور ترکیه به عنوان نمونه‌ای از برنامه‌ریزی بلندنظرانه و هماهنگ برای افزایش نفوذ در منطقه، یک مورد قابل مطالعه است. از این رو در این مجال کوتاه، نگاهی اختصاری به فعالیت‌های خارجی آن در منطقه می‌اندازیم تا به چشم‌اندازی از برنامه دولت ترکیه برای گسترش نفوذ در منطقه برسیم. علاوه بر این مطالعه،‌ در نظر داریم بدانیم با وجود همه این شرایط، مواجهه ما با ترکیه باید چگونه باشد؟‌ به عنوان یک دوست،‌ یک رقیب یا یک دشمن؟

فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی ترکیه

رسانه‌های ترک‌زبان یکی از ابزارهای نفوذ ترکیه در منطقه است زیرا اقلیت‌های ترک در عمده این کشورها وجود دارد با این حال ترکیه از زبان‌های دیگر نیز برای نفوذ در سایر مرمان این منطقه بهره می‌گیرد. آخرین مورد آن، خبر تأسیس شبکه اوراسیا لایف بود که خبرگزاری آناتولی اعلام کرد. «خالد ضیاء آلپتکین» مجری اصلی طرح این شبکه سه زبانه (ترکی،‌ انگلیسی و روسی) گفته است: کشورهای ترک زبان منطقه از اشتراکات فراوان تاریخی، فرهنگی، سنتی و جغرافیایی برخوردار هستند که شبکه جدید تلویزیون ترک زبان نیز قرار است ملت‌های ترک زبان را بیش از پیش به همدیگر نزدیک کند و تعاملات فرهنگی و هنری و رسانه‌ای را گسترش دهند. (گزارش مشرق از نقش رسانه‌های ترکیه در تحقق اهداف این کشور)

ترکیه حتی دست از افغانستان هم بر نمی‌دارد. «احمد ارشاد خطیبی» استاد دانشگاه کابل گفت: ترکیه با استفاده از ابزار ناسیونالیسم ترکی قصد افزایش نفوذ فرهنگی و سیاسی در افغانستان دارد. این به معنای حمایت ترکیه از ترک‌تباران این کشور است. اما در تاجیکستان نیز که اقلیت ترک به طور گسترده وجود ندارد سریال‌ها و فیلم‌های ترک جای خود را به خوبی هم در فروشگاه‌ها و هم در شبکه‌های تلویزیونی تاجیک باز کرده است.

سال 1993 میلادی شاهد تأسیس دانشگاه قفقاز از سوی بازرگانان ترک در شهر باکو بودیم. این بدان معنا است که تنها اندکی پس از استقلال جمهوری‌های شوروی، ترکیه به فکر نفوذ در آسیای مرکزی افتاده است.

مدتی است سرمایه‌گذاران ترکیه همکاری‌هایی را در بخش آموزش و پرورش با افغانستان آغازکرده‌اند و چندین آموزشگاه از جمله در ولایت‌های بلخ، جوزجان، قندهار و کابل به نام «افغان ترک» تحت پوشش کامل مالی و آموزشی قرارداده‌اند. شاید مهمترین آنها آموزشگاه آریانا افغان‌ترک باشد. این آموزشگاه در جنگ آسیب دید ولی دوباره توسط ترک‌ها تعمیر شد. در این آموزشگاه در کنار زبان‌های دری و پشتو، زبان‌های عربی و ترکی نیز آموزش داده می‌شود. عبدالفتاح صبار معاون آموزشی این آموزشگاه خبر ساخت خوابگاه 240‌نفره برای آن (مانند سایر آموزشگاه‌ها در شهرهای دیگر) را اعلام کرد و گفت این پروژه 700 هزار دلار هزینه داشته که توسط سرمایه‌گذاران ترکیه و نه دولت این کشور تأمین شده است. این خوابگاه شامل مسجد،‌ غذاخوری و سالن کنفرانس نیز هست.

وی همچنین سخنان دیگری را بیان کرد که جهت فهم میزان فعالیت‌های آموزشی ترکیه در افغانستان مفید است: «کتاب های درسی این آموزشگاه با محتوای وکیفیت خوب در ترکیه چاپ می گردد... از سال 2003 تا کنون شاگردان آموزشگاه عالی آریانا افغان ترک در مسابقات وکنکورهای بین المللی موفق به دریافت بیش از چهل مدال طلا، نقره وبرنز شده‌اند... شاگردان ما از کمپیوتر فوق العاده استفاده می کنند غیراز نرم افزار درمسایل سخت افزار هم به آنها درس داده می شود، درمورد اینترنت هم آموزش داده می شود، ما سه نوع لابراتوار داریم. لابراتوار رایانه، فیزیک، شیمی و زیست‌شناسی ازطریق ویدیوپروژکتور هم به شکل عینی شاگردان ما می آموزند.»

این اتفاق تنها در افغانستان نیافتاده است بلکه در همه کشورهای آسیای میانه و قفقاز، داستان بر همین منوال است. مثلاً در تاجیکستان دست‌کم شش آموزشگاه در شهرهایی چون دوشنبه، قرغان تپه، کولاب و ... فعالیت می‌کنند. چندصد دانش‌آموز در این آموزشگاه‌ها فعالیت می‌کنند. از حدود 230 نفر آموزگار در این مؤسسات، 166 نفر تاجیک و باقی آموزگاران ترک هستند. ضمن اینکه دست‌کم 50 نفر دانشجوی تاجیک نیز در دانشگاه‌های ترکیه تحصیل می‌کند. در اینجا نیز مانند افغانستان علاوه بر زبان‌هایی مثل روسی و انگلیسی، زبان ترکی نیز آموزش داده می‌شود تا جایی که گفته می‌شود سطح دانش و زبان‌دانی آنها از دانشجویان دانشگاه‌های تاجیکستان بهتر بوده است. بسیاری از دانش‌آموزان این مدارس فرزندان خانواده‌های تحصیل‌کرده و ثروتمند تاجیکستان هستند و در آینده این کشور نقش مؤثری ایفا خواهند کرد. در این مدارس از دانش‌آموزان خواسته می‌شود در ایام تعطیل در خانه با زبان‌های انگلیسی و ترکی صحبت کنند و این به معنای افزایش نفوذ این زبان در خانواده‌های تاجیک است.


فعالیت‌های سیاسی ترکیه

حتما میانجیگری ترکیه و برزیل در قضیه تهیه اورانیوم 20 درصدی برای ایران و بیانیه مشترکی که صادر شد را به خاطر دارید. ترکیه در منازعات دیگر نیز ورود می‌کند و از این طریق قصد دارد جایگاه خود را در منطقه ارتقا دهد. در این مورد می‌توان به میانجیگری میان افغانستان و پاکستان اشاره کرد که در مسائل ارضی و بحث گروه‌های تروریستی با یکدیگر اختلاف دارند.

چشم‌انداز 2023 به ویژه در حوزه سیاسی، چشم به دستان داوداغلو دوخته است. اگر چه او برخلاف آن‌گونه که خود می‌اندیشد «مغز متفکر خاورمیانه جدید» نیست اما همین‌که چنین همتی را در سر می‌پروراند و برای آن برنامه‌ریزی و فعالیت می‌کند، قابل توجه است

رجب طیب اردوغان حدود سال گذشته پیش در دیدار با پوتین که برای انعقاد قرارداد گازی به آنکارا رفته بود،‌ گفت ما از دیدگاه مسائل انسانی به سوریه نگاه می‌کنیم و تا زمانی که بشار اسد رئیس‌جمهور سوریه باشد باعث رنج ملتش است و راه‌حلی برای سوریه وجود ندارد. وی اضافه کرد با برکناری اسد اجازه سوءاستفاده به داعش را نمی‌دهد. علاوه بر سوریه،‌ اوکراین نیز محل اختلاف دو کشور است با این حال داوداوغلو از پوتین خواست به آموزش زبان مادری اقوام تاتار در شبه‌جزیره کریمه پایبند باشد.

رجب طیب اردوغان دیروز بار دیگر اتهامات خود در قبال سوریه را تکرار کرد و ادعا کرد: ما از دیدگاه انسانی به مسئله سوریه نگاه می‌کنیم. «بشار اسد» رئیس‌جمهور سوریه باعث رنج ملتش است و تا زمانی که این نظام در سوریه پابرجاست، راه‌حلی برای سوریه وجود ندارد. وی انتخابات سوریه را نیز غیر دموکراتیک خواند و به عدم نگرانی برای آینده سوریه پس از برکناری اسد فرا خواند و گفت که داعش نمی‌تواند از آن وضعیت سوءاستفاده کند. - See more at: http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930911000820#sthash.yTJrqySS.dpuf

رجب طیب اردوغان دیروز بار دیگر اتهامات خود در قبال سوریه را تکرار کرد و ادعا کرد: ما از دیدگاه انسانی به مسئله سوریه نگاه می‌کنیم. «بشار اسد» رئیس‌جمهور سوریه باعث رنج ملتش است و تا زمانی که این نظام در سوریه پابرجاست، راه‌حلی برای سوریه وجود ندارد. وی انتخابات سوریه را نیز غیر دموکراتیک خواند و به عدم نگرانی برای آینده سوریه پس از برکناری اسد فرا خواند و گفت که داعش نمی‌تواند از آن وضعیت سوءاستفاده کند. - See more at: http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930911000820#sthash.yTJrqySS.dpuf

 

وقتی مهرماه همان سال اردوغان به کابل رفت، احمدزی در مورد تلاش‌های صلح ترکیه در جهت ایجاد صلح و ثبات در منطقه گفت و اینکه این مسأله از نقاط مورد توافق میان رؤسای جمهور دو کشور بوده است. در حال حاضر حدود چهار صد سرباز ترک در چهارچوب نیروهای ناتو در افغانستان حضور دارند و وظویفه اصلی آنها آموزش نیروهای امنیتی افغان است. قطعاً همکاری ترکیه با ناتو در اشغال افغانستان، راه را برای فعالیت‌های سیاسی و نظامی این کشور در افغانستان باز کرده است اما برنامه‌ریزی ترکیه و استفاده خوب از فرصت‌ها با سرمایه‌گذاری مناسب، اهمیت بیشتری در این مسأله دارد.

پروسه استانبول یکی از جدیدترین ابتکارات سیاسی آنکارا است تا بتواند نقش محوری‌تری در تحولات منطقه با تمرکز بر حل مسائل افغانستان بازی کند. این برنامه در نوامبر 2011 میلادی در استانبول کلید خورد و از آن پس نشست‌های دیگری در کابل و پکن برگزار شد. اعضای این گروه موسوم یه کشورهای «قلب آسیا» عبارت اند از: جمهوری اسلامی افغانستان، جمهوری آذربایجان، جمهوری خلق چین، جمهوری هند، جمهوری اسلامی ایران، جمهوری قزاقستان، جمهوری قرقیزستان، جمهوری اسلامی پاکستان، فدراسیون روسیه، کشور شاهی عربستان سعودی، جمهوری تاجیکستان، جمهوری ترکیه، ترکمنستان، امارات متحدة عربی و ازبکستان. هدف از این برنامه، اعتمادسازی میان کشورهای منطقه،‌ ایجاد هماهنگی میان فعالیت‌های آنها و سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای افزایش امنیت و ثبات از سویی و افزایش همکاری میان کشورها برای حل معضلات منطقه‌ای از جمله تروریسم، قاچاق مواد مخدر و حوادث طبیعی از سوی دیگر است. همکاری در زمینه تجارت و آموزش نیز دو محور جنبی این برنامه است.

ترکیه: دوست، رقیب یا دشمن ایران؟

کشور ترکیه فارغ از اینکه واقعاً همان‌گونه که ادعا دارد،‌ اسلام‌گرا است یا نه،‌ برای ما در وهله اول، یک همسایه قدرتمند است. جدا از خیل عظیم مسلمانان در این کشور،‌ همین همسایگی کافی است تا ترکیه را به یک دشمن تبدیل نکنیم و حتی اگر دولت آن کشور در چنین جهتی حرکت کرد،‌ تا می‌توانیم این همسایه قدرتمند را بازداریم. همچنانکه در اتفاقات اخیر میان ایران و ترکیه و اظهارات ضدایرانی اردوغان شاهد بودیم مسؤولان نظام با صعه صدر با این رفتار تند رئیس‌جمهور ترکیه برخورد کردند و در سفر وی به ایران، در بالاترین سطح استقبال از وی به عمل‌ آمد.

دوستی با یک کشور نیز فارغ از تعارفات دیپلماتیک که همه را «کشور دوست و برادر» می‌خواند،‌ نیازمند مقدماتی است. مثلاً‌ دو کشور باید در سیاست خارجی خود متحد عمل کنند و حداکثرِ حقوق را برای اتباع طرف مقابل در کشور خود قائل شوند. دو دولت باید مانعی در روابط میان خود نداشته باشند و پیوندی میان سیاست دولتی و افکار عمومی در هر کشور برای اتحاد با کشور مقابل صورت گرفته باشد. ترکیه در سال‌هایی چنین جایگاهی را برای ایران داشت، ولی مدتی است فاصله گرفته است. سیاست خارجی ترکیه، به ویژه محدودیت‌هایی که این کشور برای خود قائل شده تا به اتحادیه اروپا راه یابد،‌ در کنار همکاری‌های مختلف با اسرائیل و این اواخر نیز قضیه سوریه، موجب اختلافاتی شده که لحن مقامات دو کشور را نیز نسبت به هم عوض کرده است. ما ترکیه را تلویحاً‌ «مسلمان لیبرال» می‌خوانیم و ترکیه نیز ما را «حامی تروریسم». بنابر این در وضعیت فعلی،‌ این گزینه نیز چندان کاربرد ندارد گر چه باید در حد امکان به آن نزدیک شویم. این بدان معنا است که ما در وضعیت فعلی، سیاست تبدیل ترکیه به «دشمن» را به هر بهانه‌ای باشد،‌ تأیید نمی‌کنیم.

نقاط اختلافی تهران و آنکارا که هر روز با تشدید مواضع اردوغان در سیاست‌ خارجی‌اش عمیق‌تر می‌شود، اوضاع او در داخل ترکیه را هم از شرایط مطلوب دور کرده است. آیا اردوغان پیش از حذف تدریجی از صفحه سیاست، به مسیر صحیح بازمی‌گردد؟

اما آنچه به نظر برای توصیف روابط کنونی دو کشور مناسب است، «رقابت» است. رقابت،‌ یعنی دو کشور باور دارند که با وجود اختلاف نظر ر مسائل مختلف،‌ منافع مشترکی در منطقه و تقویت روابط دارند. قطعاً ترکیه نمی‌‌خواهد روابط خود را آنچنان با ایران تضعیف کند که پای ایرانیان از خاک ترکیه بریده شود و سرمایه عظیمی که از طریق آنان به این کشور وارد می‌شود، کاهش یابد. ترکیه هم مانند ایران خواستار تضعیف قدرت اعراب در منطقه است. از طرف دیگر،‌ ایران نیز روی‌کارآمدن حزب توسعه و عدالت را بر یک حکومت صرفاً غرب‌گرا ترجیح می‌دهد و تلاش می‌کند از خاک این کشور به اروپا گاز صادر کند. توافقات دیگری نیز میان دو دولت وجود دارد که محرمانه است.

رقابت یعنی دو کشور تلاش می‌کنند در یک بازی با حاصل‌جمع مثبت،‌ برای افزایش نفوذ خود در منطقه فعالیت کنند. روی‌کارآمدن دولت اعتدال که سیاست‌هایش بیش از دولت گذشته به ترکیه شبیه است،‌ فرصت‌های بیشتری برای رقابت سازنده ایجاد می‌کند، گر چه مسائل اختلاف‌برانگیزی در چند سال اخیر میان دو کشور به وجود آمده است. سکوت نسبی ایران در ماجرای برکناری مرسی از ریاست‌جمهوری مصر،‌ مخالفت ترکیه را در پی داشت اما مسأله‌ای نبود که دوامی داشته باشد. با این حال قضیه سوریه نخستین جایی بود که بازی به حاصل‌جمع صفر تبدیل شد یعنی تحقق خواست هر کشور، دقیقاً به معنای نفی درخواست‌های کشور دیگر بود. این قضیه می‌تواند با مدیریت مناسب حل شود و توافقی برای گذر از آن صورت گیرد، کمااینکه ممکن است دامنه خود را به سایر مسائل نیز باز کند و موجب اختلافات بیشتر در مسائل دیگر شود. اینکه کدام یک از این دو مسیر مختلف در پیشِ ماست، فقط به زمان بستگی ندارد. به ما نیز مربوط است.

جمع‌بندی

قطعاً اردوغان و دولت او سیاست‌های انحرافی متعددی در داخل و خارج پی گرفته‌اند،‌ اما با این حال هنوز هم یک رقیب منطقه‌ای برای ایران است نه یک دشمن. ایران می‌تواند از فرصت اختلاف نظر با ترکیه استفاده کند و با یک رقابت سالم برای اثرگذاری در منطقه، در مجموع بر پویایی و رشد منطقه بیافزاید.

دولت ترکیه اشتباهات زیادی دارد اما یک نکته در سیاست‌های آن وجود دارد که برای ما قابل توجه است:‌ برنامه‌ریزی و تحرک بالا برای نفوذ در منطقه در همه حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و آموزشی. درست است که مخالفت رسمی ایران با قدرت‌گیری آمریکا و اسرائیل در منطقه، محدودیت‌هایی را برای فعالیت منطقه‌ای ایران ایجاد می‌کند،‌ اما ایران می‌تواند راه‌هایی را برای دورزدن این موانع پیدا کند.

ایران مزایایی را حتی در حال حاضر نسبت به ترکیه دارد و در برخی حوزه‌های منطقه‌ای هم از سابقه بیشتر و هم از وسعت بیشتری در فعالیت‌های خود برخوردار است. با این حال می‌تواند نقاط ضعف خود را نیز در رقابت با کشورهایی مانند ترکیه برطرف کند. یکی از مهمترین راه‌های این مسأله،‌ همت سرمایه‌گذاران ایرانی برای افزایش نفوذ کشورشان در منطقه است که باید حمایت دلسوزانه دولت همراه شود. متاسفانه تجربیاتی چون تأسیس آموزشگاه‌های ایرانی خصوصی در خارج از ایران توسط سرمایه‌گذاران ایرانی یا وجود ندارد یا نادر است. عمده سرمایه‌داران ایرانی پول خود را برای فعالیت‌های سودآورتر به مراکز اقتصادی در خارج از کشور مانند ترکیه و امارات منتقل می‌کنند در حالی که می‌توانند با مدیریت دولت و حمایت سیاسی و حقوقی آن در سایر کشورها به سرمایه‌گذاری فرهنگی و آموزشی بپردازند.




منابع