به گزارش مشرق، مصاحبه ای با جناب سرهنگ نیک نفس از متخصصین ارشد پلیس فتا در زمینه کلاهبرداری های پیامکی و سایر جرائم فضای مجازی ترتیب داده ایم، که قسمت اول این مصاحبه تفصیلی به استحضار شما خوانندگان عزیز سایت ایران هشدار رسانده می شود.
سؤال: پلیس فتا از چه زمانی و با چه هدفی آغاز به کار کرد؟ اگر امکان دارد توضیح مختصری نیز راجع به چگونگی شکل‌گیری پلیس فتا ارائه نمایید؟
تقریباً از سال 1380 به بعد جرائم رایانهای در کشور توسعه پیدا کرد. این جرائم ابتدا محدود به یک سری جرائم می‌شد که ما اصطلاحاً به آن جرائم تکامل‌یافته می‌گوییم. جرائمی که عمدتاً شکل سنتی، شکل جرائم قدیمی یا جرائم فضای فیزیکی را داشتند. مجرمین به مرور زمان شروع به سوءاستفاده از ابزارهای جدید مثل رایانه و دیگر وسایل ارتباطی نوین را نمودند. اولین جرم نیز جعل رایانهای بود که مربوط به جعل کارت‌های پایان خدمت و گواهینامه بود. این جرائم بین سال‌های 1376 و 1377 به ثبت رسیده است. با افزایش این جرائم ناجا به این نتیجه رسید که یک واحد تخصصی برای رسیدگی فنی به این جرائم نیاز دارد. به‌هرحال این جرائم شکل جدیدی داشتند. کارآگاهان قدیمی امکان رسیدگی به این جرائم را نداشتند. درواقع درک دنیای جدید، ابزارهای جدید، تکنولوژی‌های جدید به ویژه فناوری‌های دیجیتال برای پلیس سنتی، خیلی سخت بود. از سال 1380، ادارۀ کل جرائم رایانهای در پلیس آگاهی ناجا شروع به کار کرد. به‌صورت خاص پرونده‌هایی که البته تعدادشان زیاد هم نبود به‌طور ویژه در این واحد رسیدگی می‌شد.
این روند ادامه پیدا کرد تا سال 1387 که سند افتا (سند امنیتی فضای تبادل اطلاعات) دولت در شرف ابلاغ بود. یکی از وظایفی که در این سند برای پلیس در نظر گرفته شده بود، ایجاد پلیس تخصصی رسیدگی به جرائم سایبر و همین‌طور مرکز تشخیص جرائم سایبری بود. قبل از اینکه این سند ابلاغ شود ناجا اقداماتش را شروع کرده بود. دبیرخانه‌ای تحت عنوان دبیرخانه پلیس افتا تأسیس شد. وظایف این دبیرخانه انجام مطالعات تطبیقی و انجام کارهای مطالعاتی با مشارکت دانشگاه‌های معتبر کشور بود. مطالعه در زمینه فعالیت پلیس‌های کشورهای مختلف دنیا، بازدید از کشورهای پیشرفته در این زمینه از کارهایی بود که در آن زمان انجام‌شد. در نهایت این بررسی‌ها منجر به این شد که در سال 1388 سندی، تحت عنوان سند پیشنهادی تأسیس پلیس فتا، خدمت فرماندهی محترم ناجا ارائه شد. این سند به‌صورت مفصل تقریباً در 500 صفحه تنظیم‌شده بود که نتایج تحقیقات و مطالعات تطبیقی و به میزانی که در سایر کشورها انجام‌شده بود در آن لحاظ شده بود. این سند شامل ساختار پلیس‌های سایبری کشورهای مختلف، اهداف آنان و وظایفشان می‌شد.
جرائم به استناد فصول مندرج در قانون جرائم رایانهای دسته‌بندی شده‌اند. برابر با مادۀ 23 قانون جرائم رایانهای کمیسیون تعیین مصادیق محتواهای مجرمانه در دادستانی کل کشور نیز تشکیل شده است. این کمیسیون مصداق مجرمانه را دقیقاً بند به بند تعریف کرده است که البته این فهرست برای اطلاع همگان در سایت پلیس فتا هم قرار داده شده است. این جرائم در یک گسترۀ نسبتاً وسیع تعریف شده است، حتی جرائمی که در واقع جنبه‌های سایبری آن نیز کم است را در برمی‌گیرد. طبق مادۀ 54 قانون جرائم رایانهای تصریح شده است که اگر جرائمی با وسیله یا ابزارهای دیجیتال یا در بستر‌های سایبری اتفاق افتاد که عنوان آن در قانون جرائم رایانهای بیان نشده باشد نیز جزو جرائم رایانهای محسوب می‌شود. این موضوع باعث می‌شود که جرائمی که مثلاً در قانون مجازات اسلامی، قانون مطبوعات یا در قوانین دیگری که در کشور جرم انگاشته شده اگر در فضای سایبر اتفاق افتد و قابلیت رسیدگی و برخورد قانونی وجود داشته باشد در حوزه‌ی جرائم سایبری قرار خواهند گرفت؛ بنابراین حوزه‌ی این جرائم حوزه‌ی بسیار گسترده‌ای است و شامل فهرست متنوع و بازی خواهد شد؛ اما به‌صورت عملیاتی و بر اساس حجم پرونده‌هایی که در حال حاضر ارجاع می‌شود جرائم اصلی شامل این موارد می‌شود:
برداشت غیرمجاز از حساب‌ها که عمدتاً به‌صورت اینترنتی انجام می‌شود. این کار به‌صورت سرقت هویت دیجیتالی افراد، سرقت اطلاعات مربوط به کارت مثل رمز دوم، مثل کد cvv2 و شماره کارت منجر به برداشت غیرمجاز از حساب می‌شود؛ کلاهبرداری‌های اینترنتی است که اتفاق می‌افتد؛ هتک حیثیت و حرمت افراد که معمولاً با سرقت، دسترسی غیرمجاز به اطلاعات خصوصی افراد.
سؤال: این جرائم در کدام یک از مناطق کشور بیشتر رخ داده است؟
یکی از این ویژگی‌های فضای سایبری این است که در واقع مرز و محدوده‌ی جغرافیایی در آن تعریف نمی‌شود. به‌عنوان‌مثال جرم فیشینگ که اقدام به سرقت اطلاعات و رمز دوم کارت‌بانکی و پرداخت‌های اینترنتی می‌نماید. امکان دارد مجرم در یک نقطه‌ای از کشور و یا حتی دنیا ساکن باشد اما قربانیان این جرم از هر جای کشور یا هر جای دنیا باشند. کافی است قربانیان فریب‌خورده و در دام بیفتند و اطلاعاتشان را در صفحۀ جعلی وارد نمایند درنتیجه امکان تعریف محدوده‌ی جغرافیایی برای جرائم سایبری مشکل است؛ اما بر اساس حجم پرونده‌هایی که مورد رسیدگی قرارگرفته است بیشترین شکایات مربوط به شهرهای پرجمعیت مثل تهران، مشهد، شیراز و دیگر شهرها می‌شود.
در حوزه‌ی پیشگیری اجتماعی که حوزه‌ی اطلاع‌رسانی، آگاه‌سازی و هشدار دهی به هموطنان است نیز اقداماتی انجام شده است. اصلاً رویکرد سایت پلیس فتا اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی عمومی است. تولید انیمیشن‌ها، فیلم‌های آموزشی مختلف، مولتی مدیا‌ها و نمایشگاه‌های مجازی پلیس فتا تماماً با رویکرد پیشگیری و هشدار دهی انجام شده است. حضور در نمایشگاه‌های دیجیتال که البته گزارش‌های آن روی سایت پلیس فتا است، انجام مصاحبه‌های رادیویی و تلویزیونی در مواردی که نیاز به اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی عمومی بوده است، انجام شده است. در همین راستا همکاران بنده در سازمانهای مختلف، دانشگاه‌ها و آموزش و پرورش برای سخنرانی حضور پیدا می‌کنند.
سؤال: رایج‌ترین شیوه‌های کلاهبرداری پیامکی کدامها هستند؟
حدود 80 درصد کلاهبرداری‌های صورت گرفته باانگیزه مالی انجام می‌شود. بخش قابل توجهی از این موارد کلاهبرداری پیامکی هستند. معمولاً این کلاهبرداری‌ها با دو یا سه شیوه‌ی رایج انجام می‌شود. مثلاً در یک شیوه به فرد اعلام می‌نمایند که شما در یک قرعه‌کشی برنده شده‌اید، یا برنده جایزه شده‌اید. البته این اعلام تقلبی به نیابت یکی از سازمان‌ها، بانکها، یا اپراتورها صورت می‌گیرد. درواقع با این عناوین رسمی سوژه مورد نظر را راحت‌تر فریب خواهند داد. در حقیقت حرص و طمع فرد را تحریک خواهند کرد. این اولین گامی است که مجرم برای فریب انجام می‌دهد. البته شخص مجرم ممکن است ابتدا تقاضای وجهی نکند. در پی کسب اطلاعات شخصی از قبیل شماره ملی و شماره‌حساب بانکی افراد هستند. گاهی از اوقات ممکن است شماره‌های ثابتی را اعلام کنند که شما برای اطلاعات بیشتر با این شماره‌ها تماس بگیرید. نتیجه این موضوع این است که فرد دچار حرص و طمع شده و بعد وارد چرخه فریب مهندسی اجتماعی می‌شود. درنهایت این موضوع ختم به چند مسئله می‌شود: اول آنکه از شخص تقاضای واریز مبلغی به‌حساب مشخصی می‌کنند، یا اینکه از او می‌خواهند برای ارسال جایزه باید هزینه پست یا مواردی از این قبیل را پرداخت نمایند. این واریز کردن وجه وقتی متعدد شود یک کلاهبرداری در سطح وسیع رخ خواهد داد. در صورت دیگر از شخص می‌خواهند پای دستگاه ATM حاضر شود. به او خواهند گفت ما امکان واریز جایزه را نداریم باید به دستگاه‌های ATM مراجعه کرده و کدهایی که ما می‌گوییم وارد نمایید تا امکان واریز وجه به حساب شما به وجود آید. امکان دارد از او بخواهند دستگاه را در وضعیت منوی انگلیسی قرار دهند. طبیعتاً بعضی از افراد به علت عدم آگاهی به زبان انگلیسی مبالغی از حساب خود به حساب شخص کلاهبردار واریز می‌نمایند و درنهایت امکان دارد کلاهبرداران یک سایت جعلی ایجاد نمایند و از فرد بخواهند که به آن سایت مراجعه کرده و اطلاعات شخصی بانکی خود را وارد کرده تا جایزه خود را دریافت نماید.
سؤال: لطفاً توضیحاتی راجع به وظایف ذاتی شرکت مخابرات و اپراتورها در این زمینه ارائه نمایید.
دستگاه‌هایی که وظیفه قانونی دارند مثل وزارت ارتباطات به ویژه سازمان تنظیم مقررات رادیویی، اپراتورهای تلفن همراه، شرکت زیرساخت و ارائه‌دهندگان خدمات اینترنتی می‌توانند نقش مؤثری داشته باشند. هرچقدر این مراجع بتواند ارتباطات خود را با بانک مرکزی و دیگر بانکها قوی‌تر نمایند در حوزه پیشگیری نقش مؤثرتری ایفا می‌نمایند.