گروه سیاسی مشرق - روند مذاکرات هسته ای ایران و 5+1 حاکی از تلاش ایران جهت اقناع طرف مقابل جهت صلح آمیز بودن فعالیت هسته ای خود است اما این روند امروز به شکل جالب توجهی در حال پیگیری است و در روزها اخیر تحرکات خاصی دیده می شود و جریانی در پس پرده سعی دارد به شکلی معادله حاکم بر مذاکرات را بر هم و توافقی زودهنگام اما ناقصی را رقم بزند که از یک سو منافع آمریکا و کشورهای غربی را تامین می کند و از سوی دیگر این جریان خاص در این زمینه به طور کوتاه مدت متنفع شود. از این رو برخی برای رسیدن به منافع کوتاه مدت خود، سعی دارند منافع بلند مدت ملت ایران را قربانی کنند. برای شرح کامل این مساله بخشی از وقایعی که در مذاکرات هسته ای ایران و 5+1 طی مدت زمان شروع به کار دولت یازدهم گذشته است را مرور می کنیم و در ادامه به توضیح این ماجرا می پردازیم.

مذاکرات آغازین نیویورک

اولین دور مذاکرات هسته ای ایران و 1+5 در شهر نیویورک آمریکا در اول مهرماه سال 92 برگزار شد. در این مذاکرات کاترین اشتون و محمدجواد ظریف دیداری داشتند که دو طرف آمادگی خود را برای ادامه مذاکرات در چارچوب زمانی مشخص اعلام داشتند و مقرر شد در ژنو 6 مذاکرات ادامه یابد. در این دیدار به نظر می رسید فضای مثبتی برای مذاکرات آینده بوجود آمده است. در این مذاکرات دو طرف لحن مذاکرات را مثبت و متفاوت ارزیابی کردند.

دیدار جان کری و محمد جواد ظریف در حاشیه این مذاکرات از جمله موارد جالب توجه مذاکرات نیویورک بود که با حضور اشتون برگزار شد و همه چیز برای ادامه مذاکرات در ژنو مهیا گردید.

مذاکرات ژنو 5

مذاکرات ژنو 5 با رویدادهای مهمی در اثنای گفتگوها میان طرفین همراه بود. این مذاکرات با حضور جان کری که سفر خاورمیانه خود را به دعوت کاترین اشتون نیمه کاره رها کرد، حساسیت بسزایی یافت. حضور وزرای خارجه دیگر کشورهای 5+1 نیز بر اهمیت این مذاکرات افزود.در شب اول حضور جان کری در ژنو مذاکرات سه جانبه ای بین محمد جواد ظریف و جان کری و کاترین اشتون برگزار شد که ۵ ساعت به طول انجامید.

این مذاکره اولین جلسه بعد از انقلاب ایران بود که بین وزیران خارجه دو کشور ایالات متحده و ایران برگزار شد. همه چیز تا این موقع بسیار امیدوار کننده بود و همه چیز برای توافق اولیه فراهم بود تا اینکه در صبج روز ۱۷ ابان وزیر خارجه فرانسه بین خبرنگارها آمد و اظهار داشت که اختلافات جدی هنوز پابرجاست و ایران باید امنیت اسراییل را نیز در توافق نامه پیشنهادی اش لحاظ کند!

ایران در این مذاکرات طرح پیشنهادی به طرف مقابل ارائه کرد که به گفته کارشناسان می توانست به همه نگرانی های غرب پاسخ دهد. اما با وجود اینکه طرفین به توافق نزدیک بودند، کارشکنی فرانسوی ها سبب شد تا مذاکرات به نتیجه مشخصی نیانجامد.

المانیتور هم به نقل از یک دیپلمات غربی حاضر در مذاکرات هسته‌یی با ایران گفت که ایران و شش قدرت جهانی قرار بود صبح روز شنبه گفت‌وگوها در سطح وزیران را از سر بگیرند ولی قدرت‌های غربی گروه 1+5 با یکدیگر اختلاف‌نظر دارند و در حال برگزاری مذاکرات با یکدیگر هستند. در واقع فرانسوی‌ها در زمینه یک توافق‌نامه بیش‌تر از همه ناراحتند.

مذاکرات ژنو 6 (ژنو 3)

10 روز بعد، طبق قرار قبلی، نشست هسته ای، پیرو مذاکرات پیشین از تاریخ ۲۹ آبان تا ۳ آذر ۱۳۹۲ در هتل اینترکنتیننتال ژنو برگزار گردید. در نهایت ایران بعد از گفتگوهای فشرده و پشت درهای بسته، با ۵ کشور دیگر گروه ۵+۱ به توافق نهایی رسیدند. باراک اوباما رئیس جمهور آمریکا این توافق تاریخی را آغازی مهم خواند.

مذاکرات وین 1

زمان اولین دور از مذکرات جدید گام پایانی 29 بهمن تعیین شد با این تفاوت که این‌بار مذاکره‌کنندگان برای این دور از مذاکرات تازه، وین اتریش را به عنوان محل دیدارها و ملاقات‌ها بر گزیده بودند؛ دیپلماسی وین نیز با ورود هیات‌های مذاکره‌کننده و به ریاست اشتون و ظریف آغاز شد و در نهایت، در شرایطی که کسی انتظار نداشت گام پایانی مذاکرات در وین 1 به اتمام برسد، بدون نتیجه مشخصی به پایان رسید.

مذاکرات سه‌روزه وین با توافق بر چارچوب ادامه مذاکرات پایان یافت و قرار شد طی چهار ماه آینده هر یک ماه یک بار مذاکراتی در سطح ظریف و اشتون برگزار شود تا بحث‌ها به صورت مقدماتی دنبال شود.

مذاکرات وین 2

مذاکرات هسته ای در اولین روز نشست وین 2 در هتل کوبرگ با گفت و گو های دوجانبه هیات های مذاکره کننده هسته ای برای نزدیک تر کردن دیدگاه ها به یکدیگر ادامه یافت.

بحث اصلی مذاکرات دو طرف در این مذاکرات رفع تحریم ها، ابعاد غنی سازی اورانیوم در ایران و همکاری های بین المللی در زمینه فعالیت های هسته ای صلح آمیز بوده است. رآکتور اب سنگین اراک محور اصلی گفتگوهای وین 2 بود. ایران قبل از مذاکرات مطرح کرده بود که تهران به دنبال توقف راکتور آب سنگین اراک و این موضوج جزو خط قرمز کشورمان است اما به رخی نگرانی ها در این مورد پاسخ خواهد داد. وین 2 نیز پس از دو روز به پایان رسی، طرفین ارزیابی مثبتی از مذاکرات داشتند اما در عمل هیچ نتیجه خاصی از این مذاکرات به عمل نیامد.

مذاکرات وین 3

مذاکرات سه‌روزه کارشناسی ایران با همتایان 1+5 که از روز 14فروردین امسال آغاز شد، پیش‌درآمدی بود براینکه مشخص شود از 19 فروردین نوبت مذاکره‌کنندگان ارشد است تا ادامه کار را به‌دست بگیرند. در دو روز دیپلماسی فروردین بین هیات ایرانی و هیات‌های 1+5، در وین 3 نیز مباحثی درخصوص توافق جامع مورد بحث و تبادل نظر طرفین قرار گرفت.

مذاکرات وین 4

طبق معمول، پیش‌مقدمه رایزنی‌های مذاکره‌کنندگان ارشد نشست‌های کارشناسی با سرپرستی بعیدی‌نژاد بود که در 16 اردیبهشت به مدت دو روز برای اولین‌بار در نیویورک آمریکا انجام شد و وین 4 در تاریخ 24 اردیبهشت در سطوح مختلف به صورت دوجانبه، چندجانبه و در سطح کارشناسان فنی و سیاسی، معاونان و در سطح آقای ظریف و خانم اشتون آغاز و در 26 اردیبهشت به پایان رسید. با عدم حضور وزرای خارجه 6 کشور معلوم شد که همچنان مذاکرات باید ادامه پیدا کند هر چند زمان بسیار محدود شده بود و مذاکره‌کنندگان تنها دو ماه دیگر بر اساس توافق‌نامه موقت، زمان برای دستیابی به توافق جامع داشتند. مذاکرات وین به مذاکره استانبول و تعیین 26 خرداد برای برگزاری مذاکرات بعدی ختم شد.

رکورد مذاکرات هسته‌ای 18 روزه در وین

اما بدون تردید ماراتن مذاکرات هسته‌ای مربوط به مذاکرات روزهای پایانی تیرماه بود که از یازدهم تیر در وین آغاز شد. این دور از مذاکرات نه تنها طولانی‌رین مذاکرات پیوسته برای حل بحران هسته‌ای بود بلکه یکی از طولانی و فشرده‌ترین مذاکرات در تاریخ دیپلماسی بود؛ مذاکراتی که به علت فرارسیدن پایان موعد و زمان قانونی توافق موقت به نظر کارشناسان آخرین فرصت برای دستیابی به توافق جامع هسته‌ای بود. این مذاکرات نیز نتوانست گره هسته ای کشورمان را باز کند و ادامه مذاکرات به چهار ماه بعد و تمدید چهارماه توافق ژنو منتهی شد.

مهم ترین اختلاف در زمینه ظرفیت غنی سازی بود؛ ایران عقیده داشت باید بتواند تا 5 سال آینده 190 هزار SWU غنی سازی کند ولی آمریکا صرفا با یک ظرفیت غنی سازی بسیار کوچک که زمان Break out را تا بالای یک سال افزایش دهد موافق است.

نیویورک 2

دور هفتم مذاکرات هسته ای در نیویورک و مقر سازمان ملل برگزار شد. این دور از مذاکرات به منظور دستیابی به توافق جامع پس از وقفه ای دو ماه از 27 شهریور در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل با دیدار دوجانبه ایران و آمریکا آغاز شد و در طول نزدیک به یک هفته دیدارهای دو جانبه ایران با اعضای 1+5 ، نشست رسمی ایران اعضای 1+5 ،مذاکرات سه جانبه ظریف،کری و اشتون به مدت بیش از دو ساعت برگزار شد.

ظرفیت غنی سازی ایران، راکتور آب سنگین اراک،‌ فردو، لغو تحریم‌ها و بازه زمانی اجرای توافقنامه جامع هسته‌ای از جمله موارد مورد اختلاف ایران و گروه 1+5 در دستیابی به توافق جامع هسته‌ای در این دور از مذاکرات بود.

مذاکرات مسقط

مسقط پایتخت عمان محل دیگری برای انجام مذاکرات هسته‌ای قبل از پایان فرصت چهارماهه بود. چهارمین نشست سه جانبه، با چهار دور مذاکرات فشرده بین ظریف ،کری و اشتون در هتل بوستان مسقط در دو نوبت صبح و عصر در روزهای یکشنبه و دوشنبه (19 و 20 آبان) برگزار شد.به نظر می رسید که یوسف بن علوی وزیرخارجه عمان تلاش می کرد نقش واسطه را در مذاکرات به عهده بگیرد.

میزان و ظرفیت غنی سازی و تحریم ها در حال حاضر از مهمترین موارد اختلافی بین ایران و 1+5 است.بحث راکتور اراک و فردو نیز از دیگر موضوعات مورد بحث بود. با همه این تلاش ها مذاکرات مسقط نیز نتیجه چندانی در بر نداشت. کارشناسان در این زمینه بر این باورند که دیدگاه آمریکا در باره زمان گریز هسته ای ایران به مدت یکسال مانع از دستیابی توافق جامع شد. این بدان معناست که تعداد ماشین های ایران حداکثر نمی تواند از 5000 عدد فراتر برود. این در حالی است که ایران خواهان حفظ تمام 10200 ماشین فعال خود در طول گام نهایی است.

آمریکا در این مذاکرات مساله موشک های ایرانی را مطرح کرد که با واکنش مقامات ایرانی مواجه شد. این مذاکرات نیز با بیان اینکه هنوز اختلافات باقی است، به پایان رسید.

آغاز دهمین دور مذاکرات در وین

وین دوباره میزبان دیپلمات های کشورهای ایران و 1+5 بود تا دهمین دور از مذاکرات در پایتخت اتریش برگزار شود. گفت و گوهای سه جانبه بین ایران آمریکا و اروپا،نشست های کارشناسی بین ایران و کشورهای 1+5، دیدارهای دوجانبه بین ایران و اعضای گروه 1+5 و حتی دیدارهایی بین وزاری خارجه این6 کشور قدرتمند از جمله برنامه های این دور از مذاکرات بود.

حساسیت این مذاکرات به جهت اینکه سرنوشت ده دور مذاکرت وین، نیویورک و مسقط در آن مشخص می شد، بسیار بالا بود.

این مذاکرات بدانجا انجامید که طرفین طرفین توافقنامه ژنو را برای ۱۰ تیر ماه سال آینده تمدید کردند.

مذاکرات وزرای ایران و آمریکا در ژنو

مذاکرات هسته ای در ژنو در سطح سیاسی میان وزرای خارجه ایران و آمریکا به طور مستقیم برگزار شد. قدم زنی جان کری و ظریف در خیابان های ژنو از جمله حواشی مهم این مذاکرات بود که به شدت از سوی محافل داخلی کشورمان مورد انتقاد قرار گرفت. جان کری برگزاری این جلسات را عاملی برای جهت دهی و هماهنگی تیم های مذاکره کننده و همچنین تسریع روند دستیابی به توافق جامع هسته ای مطرح کرد.

ادامه مذاکرات در حاشیه اجلاس امنیتی مونیخ

مذاکرات هسته ای در حاشیه اجلاس امنیتی مونیخ در سطح وزرای خارجه ایران و آمریکا ادامه یافت و برخی از اخبار از تسریع روند دستیابی به توافق جامع خبر می دهد که حتی برخی آنرا قبل از اتمام سال شمسی 1393 حکایت دارند.

24 مارس و نوروز هسته ای

برخی از جریانات سیاسی بیان می دارند که 24 مارس به عنوان یک روز طلایی در روند مذاکرات هسته ای ایران به شمار می آید و مذاکرات مونیخ می‌تواند راه دستیابی به توافق جامع را تسهیل کند.[1] رسانه‌های مختلف خارجی از جمله آسوشیتد پرس از قول دو دیپلمات آمریکایی که نخواستند نامشان فاش شود، نوشتند که ایران و آمریکا در آستانه دستیابی به یک توافق در مورد تکنولوژی غنی‌سازی اورانیوم در ایران هستند .[2]

در همین زمینه موضوع دو مرحله شدن توافق جامعه مطرح شد. توافقی که در دو مرحله کلیات و جزئیات شکل می گیرد و یا در زمینه سیاسی و فنی می توان آن را تقسیم کرد. در این رابطه روزنامه های جناح اصلاحات و برخی از محافل خبری بیگانه و ضدانقلاب در این زمینه مانور دادند. [3]

در همین روند توافق دو مرحله که یکی از مراحل آن توافق سیاسی است، مورد اعتراض برخی از کارشناسان و اصحاب رسانه قرار گرفت.

حسین شریعتمداری، مدیر مسئول روزنامه کیهان در این باره در مراسم جشن انقلاب در مسجد چهار مردان قم گفت: « این روزها آمریکا از یک طرح دو مرحله‌ای برای مذاکرات آینده سخن می‌گوید و متأسفانه این زمزمه در اظهارات برخی از مسئولان هسته‌ای کشورمان نیز شنیده می‌شود. و در توضیح گفت؛ براساس این طرح، مرحله اول توافق روی کلیات است و مرحله دوم، توافق روی جزئیات. شریعتمداری گفت؛ توافق روی کلیات و ادامه چالش درباره جزئیات، دقیقا همان کلاه‌گشادی است که در توافق ژنو برای فعالیت هسته‌ای‌مان تدارک دیده و به اجرا درآوردند. چرا که چالش اصلی درباره جزئیات است و بحث درباره کلیات معنی ندارد توافق روی کلیات که در ژنو صورت پذیرفته بود.»

موضوع بحث روی کلیات و ادامه روند مذاکرات بر روی جزئیات، مساله ای است که از زمان توافق ژنو مطرح شده است.[4] این بدیهی است که جزئیات مهمتر از کلیات در چنین تفاهم نامه هایی هستند، چراکه به قول آمریکایی ها « شیطان در جزئیات است» و سبقه تاریخی ایران در عهدنامه های گذشته نیز به خوبی نشان داده که همین جزئیات سبب شده که ایران به کشوری وابسته به غرب بدل شود و روند شکوفایی کشورمان برای سالهای متمادی عقب بیفتند.

کارشناسان در این زمینه مطرح می کنند که تاکید بر توافق کلی و جزئی یا سیاسی و فنی نمی تواند منافع کشورمان را تامین کند، از سوی دیگر این مساله باعث اطناب روند مذاکرات و هر چه پیچیده تر شدن آن می شود. [5]

کارشناسان از این موضوع به عنوان یک دام یاد می کنند و با اشاره به هیاهویی که در برخی از رسانه های داخلی و خارجی برای رسیدن به توافق کلی یا سیاسی راه اندازی شده است، بیان می دارند که در چنین توافقی باید سودای لغو تحریم ها را با تعلیق آن جایگزین کرد. [6]

رهبر معظم انقلاب نیز در دیدار سالانه با کارکنان و فرماندهان نیروی هوایی ارتش صریحا بیان داشتند که « اگر توافقی انجام شود، باید در یک مرحله و در بردارنده کلیات و جزئیات، با یکدیگر باشد.» [7]

سخنان رهبری حاکی از اصول هر توافقی است که باید صریح و جامع باشد و جلوی منافذی که سبب می شود دشمن در آن خدعه کرده و آنرا زیر پا بگذارد، بگیرد. این درحالی است که توافق ژنو بنابر گفته رئیس جمهور و محمد جواد ظریف، وزیر خارجه کشورمان توافق بر کلیات بود.[8] و ادامه این روند بازگشت به توافق ژنو و افتادن روند مذاکرات در یک دور تسلسل بی نتیجه است.

درواقع توافق ژنو یک طرح کلی برای رسیدن به توافق نهایی و جزئی بود و رئیس جمهور در نامه ای که به رهبر معظم انقلاب نوشت، توافقنامه ژنو را موفقیتی ابراز داشت که توفیق نهایی در عمل به رهنمودهای رهبر معظم انقلاب حاصل خواهد شد. [9]

این درحالی است که بسیاری از جزئیاتی که تا به امروز در جریان مذاکرات از توافق ژنو تا به امروز مورد بررسی قرار گرفته، هنوز به طور علنی اطلاع رسانی نشده است. به عنوان مثال مذاکرات هسته ای در مسقط که آمریکایی ها به نوعی به زیر میز مذاکرات زدند هنوز به طور مشخص اطلاع رسانی نشده است. [10] این درحالی است که برخی از رسانه ها بخش هایی از ماجرای مسقط را رسانه ای کرده و با گمانه زنی های رسانه ای خود همراه ساخته اند.

نرمش های مکرر در غیاب برخورد قهرمانانه

مذاکرات هسته ای ایران با نرمش هایی از سوی مذاکره کنندگان توامان شد. در این روند آمریکایی ها نیز با استفاده از سلاح های مختلف خارج از میز مذاکرات سعی کردند علاوه بر تحریم ها اهرم فشار و آلترناتیو دیگری برای تحت فشار قرار دادن ایران مهیا سازند. از این جهت بود که جنگ نفتی عربستان و آمریکا علیه کشورمان و روسیه آغاز شد.

در این روند همواره افرادی چون دیوید کوهن مطرح کردند که ابزار تحریم ها باعث شده که ایران از خواسته های خود کوتاه بیاید و آمریکا هیچگاه از تحریم ها دست برنخواهد داشت. [11] این درحالی است که تاکید دولت بر روی تحریم ها و موضوع اقتصاد بر رفتار مبالغه آمیز آمریکایی ها در رسانه ها صحه می گذاشت.

کارشناسان در این روند بیان می دارند که بایستی ابزار تحریم ها را از آمریکا گرفت تا در مذاکرات پیروز شد. درواقع بیش از اینکه موضوع هسته ای ایران با چانه زنی سیاسی حل و فصل شود بیرون از میز مذاکرات بایستی اقداماتی انجام شود. از این رو در مذاکرات هسته ای نباید به تیم مذاکره کننده دیپلماتیک دل بست و بایستی تیم مذاکره کننده را کارگروه های اقتصادی و رسانه ای و ... به طور عملیاتی همراهی کنند. [12]

از این جهت به نظر می رسد با توجه به ابزار تحریم، آمریکایی ها مساله هسته ای ایران را به نوعی گروگان گرفته اند و تا زمانی که آنان بنابر بر سخنان اوباما و دیوید کوهن که بیان می دارند« تحریم ها ایران را پای میز مذاکره کشاند» ابزار تحریم را کار آمد تلقی کنند، نمی توان به حل مساله هسته ای ایران امیدوار بود.

از سوی دیگر، ایران در مذاکرات تنها و تنها بر روی نرمش ها تاکید کرده است، در حالی که آمریکایی ها چنانچه اشاره شد حتی در خارج از میز مذاکرات نیز بر روی اعمال فشار بیشتر بر کشورمان برنامه ریزی می کنند و همواره در مذاکرات لحن تهدید آمیزی از خود نشان می دهند که فضای مذاکرات را به هم می ریزد و سعی دارد طرف ایرانی از مواضع و خط قرمزهایی خود پایین آورد.

ایران امتیازاتی در این زمینه به طرف مقابل داده که تهدید به بازگشت به گذشته و برداشتن این امتیاز از روی میز می تواند، به عنوان یک نیروی بازدارنده جهت جلوگیری از زیاده خواهی، طرف آمریکایی از مسیر اصلی مذاکرات به کار گرفته شود.

توافق کلی در این زمینه به نوعی بازگشت به توافق ژنو است که با تبلیغات فراوانی همراه شد و رئیس جمهور در این زمینه بیان داشت که سد تحریم ها با توافق ژنو شکسته خواهد شد [13] اما برخلاف پیش بینی ها ساختار کلی تحریم ها به همان شکل گذشته هنوز باقی ماند.

از این جهت سهل انگاری و تأکید بر کلیات بیهوده ممکن است، منجر به وقوع یک فاجعه ملی شود. چه اینکه برخی از گروه های سیاسی با توجه به منفعت کوتاه مدت سعی دارند، منافع کلی ملت ایران را قربانی منافع خود کنند. به نظر می رسد خلاف شعار برد - برد در مذاکرات هسته ای، این موضوع به یک باخت در سیاست خارجی برای این گروه های سیاسی تبدیل شود و جریانی که حامی چنین رویکردی است، عمر سیاسی خود را بر سر این راه بگذارد و خدایی نکرده با قبول توافق بد، نه تنها به خیانت متهم شوند بلکه سبب سلب اعتماد مردم و سران عالی رتبه نظام شود؛ چه اینکه در گذشته نیز عدم شکل گیری تغییرات دلخواه بعد از توافق ژنو سبب شد تا آنچه مواهب توافق ژنو خوانده می شد پس از فروکش کردن هیجانات ناشی از انعقاد توافقی کلی به سرعت از یاد و خاطره ها رخت بربندد و نارضایتی عمومی با توجه به عدم عمل به وعده های داده شده، جای این هیجانات کاذب را بگیرد.