گروه بین‌الملل مشرق- اخیراً "احمد شهید" گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل درباره ایران از مقامات کشورمان خواست اجرای حکم اعدام را متوقف کنند. وی با بیان این‌که شمار اعدام‌ها در ایران افزایش یافته، خواستار توقف اجرای این حکم برای کسانی شد که اغلب آن‌ها به دلیل قاچاق مواد مخدر یا قتل به این مجازات محکوم شده‌اند. این درخواست، یعنی اجرای حکم شریعت اسلامی در یک کشور اسلامی متوقف شود. گزارش پیش‌رو در پی بررسی این است که آیا درخواست توقف اجرای حکم اعدام در ایران به خاطر نگرانی از وضعیت حقوق بشر در این کشور است یا دست‌آویزی برای تکرار ادعاهای قدیمی علیه جمهوری اسلامی.

احکام قضایی در کشورها برگرفته از منابع مختلفی است که تفاوت در نظام‌های قضایی کشورها را به وجود می‌آورند. برخی کشورها، دستورات دینی را مبنای تعیین قانون قرار می‌دهند و برخی دیگر، عقل یا تجربه‌های قبلی را. حکم اعدام از آن‌جا که با گرفتن جان انسان‌ها سر و کار دارد، همواره یکی از جنجالی‌ترین احکام دادگاهی در نظام‌های مختلف قضایی بوده است. گفته می‌شود "هیچ‌یک‌ از دغدغه‌های حقوق بشری تاکنون مانند مسأله ابقا یا الغای اعدام بحث‌برانگیز نبوده است.[1]"

حکم اعدام، اولین و بحث‌برانگیزترین نوع مجازات در جامعه بشری بوده است

در حالی که اولین نوع مجازات در جامعه بشری، حکم اعدام بوده، امروزه برخی کشورها این نوع مجازات را حتی برای شدیدترین‌ جرایم مانند نسل‌کشی و جنایات جنگی جایز نمی‌دانند و برخی دیگر با تأکید بر ضرورت و مشروعیت اعدام، اجرای آن را در راستای تحقق عدالت، حفظ نظم و امنیت و پیشگیری از جرایم‌ لازم می‌دانند[2]. ایران تنها یکی از این دسته دوم کشورهاست.

بررسی انواع، تاریخچه و منشأ روش‌های اعدام در تاریخ بشر نشان می‌دهد کشورهای غربی که همواره اعدام در ایران را دست‌آویزی برای انتقاد از وضعیت به اصطلاح حقوق بشر در این کشور قرار داده‌اند، سابقه بسیار وحشتناکی در اعدام شهروندان خود دارند. در ایران، اعدام اغلب به روش آویزان کردن و یا در موارد خاص، مانند جرائم جنسی، سنگسار کردن صورت می‌گیرد. روش سنگسار کردن که برای درس عبرت گرفتن بقیه مردم باید در انظار عمومی صورت بگیرد، انتقاد بسیاری از کشورهای غربی را در پی داشته است. این در حالی است که روش‌های گاهاً وحشیانه‌ای برای اعدام مردم در همین کشورها به کار گرفته شده است.

در ایتالیا، محکومین به مرگ را وارونه زنده به گور می‌کردند

در قرون وسطا در اروپا معمولاً برای اعدام جادوگران، آن‌ها را در آتش می‌سوزانیدند. همچنین کلیسا برای اعدام مخالفین خود، از این روش استفاده می کرد. این قانون و اعدام به این روش حتی تا قرن 18 نیز مرسوم بود[3]. زنده به گور کردن در میان بسیاری از ملل از جمله در آلمان، فرانسه، هلند و انگلستان اعمال می‌شد. در ایتالیا، شکل عجیبی از زنده به گور کردن وجود داشت: محکوم را وارونه در گودالی فرو می‌کردند و رویش خاک می‌ریختند، طوری که پاهایش از خاک بیرون بماند[4].

گیوتین یکی از روش‌های رایج اعدام در کشورهای اروپایی بود. شهرت این دستگاه بیشتر به خاطر استفاده گسترده از آن در فرانسه و بالاخص در زمان انقلاب فرانسه است[5]. استفاده از این دستگاه تا سال 1981 ادامه داشت. پیشینه استفاده از دستگاه‌های مکانیکی شبیه به گیوتین برای جدا کردن سر از بدن به قرون وسطی بازمی گردد و در ایتالیا، آلمان و انگلستان نمونه‌های گوناگونی از این روش وجود داشته است. نام گیوتین از نام خانوادگی پزشک فرانسوی "ژوزف گیوتین" گرفته شده است، اما نخستین گیوتین "مدرن" را پیانوساز آلمانی "توبیاس اشمیت" در سال 1792 ساخت. وی کارایی این نمونه‌ها را که تیغه‌ای منحنی شکل داشتند، روی گوسفندان و جسد انسان‌ها آزمایش کرد و نتیجه گرفت که تیغه منحنی، گردن را کاملاً جدا نمی‌کند. اولین اعدام رسمی به وسیله دستگاه ثبت اختراع شده اشمیت، 25 آوریل 1792 اجرا شد و دکتر گیوتین بابت حق‌الزحمه، اجرت هنگفتی معادل 960 لیور به اشمیت پرداخت[6].

یکی از وحشیانه‌ترین روش‌های اعدام در انگلیس، "آویختن، کشیدن و چهارتا کردن" بود

یکی از وحشیانه‌ترین روش‌های اعدام، به "آویختن، کشیدن و چهارتا کردن[7]" معروف بود. استفاده از این شیوه برای اولین بار در زمان هنری سوم گزارش شده، اما رسماً از سال 1351 در انگلیس به شکل قانون در آمد. طبق این قانون که به شکل‌های مختلف تا سال 1870 اجرا می‌شد، فردی که به خیانت به کشور متهم و به اعدام محکوم بود، باید در حالی که به یک چارچوب چوبی بسته شده بود، با اسب به محل اعدام کشیده می‌شد، آن‌جا تا آستانه مرگ به حالت آویزان باقی می‌ماند و سپس او را اخته می‌کردند، شکمش را پاره می‌کردند و اعضای داخلی‌اش را بیرون می‌ریختند، سر از تنش جدا می‌کردند و بدنش را چهار قسمت می‌کردند. رسم بود که باقی‌مانده بدن فرد را در نقاط بلند در سراسر کشور، مانند پل لندن، به نمایش می‌گذاشتند.

دولت آمریکا از دولت‌هایی است که بارها و بارها کشورهای مختلف را به خاطر اعدام مجرمین، سرزنش و به تخطی از حقوق بشر متهم کرده است. این در حالی است که ایالت‌های مختلف آمریکا هر کدام قانون متفاوتی درباره مجازات اعدام دارند. به نظر می‌رسد آماری که از تعداد اعدام‌ها در کشورهای مختلف عرضه می‌شود و واشنگتن به آن‌ها استناد می‌کند، پایه و اساس خاصی ندارد. به عنوان مثال، سازمان عفو بین‌الملل در آماری که سال 2013 منتشر کرد، ایران را با "بیش از 369 نفر"، بعد از چین و کره شمالی، سومین کشور در تعداد اعدام‌ها معرفی نمود[8]. در این لیست، آمریکا با تنها 39 نفر، ششمین کشور بود. از طرف دیگر، اگر به آمار رسمی دولت آمریکا مراجعه کنیم، متوجه می‌شویم در ابتدای اکتبر سال 2013، تعداد 3088 نفر در آمریکا "در صف اعدام" بوده‌اند[9].

هر 28 ساعت، در این کشور یک سیاه‌پوست به دست پلیس یا افراد متعصب کشته می‌شود

برای آن‌که آمار واقعی اعدام در آمریکا را بهتر درک کنیم، باید به این نکته توجه کنیم که هر 28 ساعت، در این کشور یک سیاه‌پوست به دست نیروهای پلیس یا افراد متعصب کشته می‌شود[10]؛ نه محاکمه‌ای، نه دادگاهی، نه بازداشتی و نه قانونی. به این آمار باید حدود 100 نفر را اضافه کرد که از آگوست سال 2002 تا کنون، در عراق و افغانستان و در بازداشت ارتش آمریکا کشته شده‌اند[11]. این آمار در داخل آمریکا مسلماً بسیار بالاتر است. تاریخ آمریکا با شکنجه عجین بوده و یکی از اهداف اصلی پلیس در این کشور به جای مبارزه با جرم، کنترل اجتماعی طبقاتی است که دولت، آن‌ها را "خطرناک" می‌داند[12]، بنابراین تعجبی ندارد که حتی یک افسر پلیس هم در آمریکا به خاطر مرگ 500 سیاه‌پوست و تبعه آسیایی در بازداشتگاه‌های این کشور، محکوم نشده است. این در حالی است که تقریباً 1000 نفر از سال 1999 تا کنون در بازداشت پلیس آمریکا جان خود را از دست داده‌اند[13].

این‌ها نشان می‌دهد آمریکا اگر بیش‌ترین آمار را در اعدام یا کشتن شهروندان خود به روش‌های دیگر نداشته باشد، مسلماً وضعیت خوبی هم در این رابطه ندارد. طبق آمارهای اعلام شده، آمریکا تنها کشور عضو گروه 8 بوده که در سال 2011 اقدام به اعدام شهروندان خود کرده است. این کشور در کنار چین و عربستان، تنها کشورهای عضو گروه 20 بوده‌اند که در همین سال، اعدام داشته‌اند. آمریکا همچنین در کنار بلاروس، تنها کشورهای عضو گروه 56 کشور سازمان امنیت و همکاری اروپا بوده‌اند که سال 2011 دست به اعدام مردم خود زده‌اند[14].

آمریکا در زمره کشورهای پیشرو در حوزه روش‌های مدرن اعدام است

سرزمین فرصت‌ها اتفاقاً در زمره کشورهای پیشرو در حوزه مجازات‌های سنگین برای شهروندان خود است. آمریکا تنها کشور دنیاست که افراد نوجوان و نابالغ را به حبس ابد بدون امکان عفو مشروط محکوم می‌کند[15]. این کشور که دست‌کم 73 نفر را به خاطر ارتکاب جرم در سن 13 یا 14 سالگی به حبس ابد محکوم کرده است، سال 2006 در مقابل 185 کشور ایستاد و به تنهایی به قطعنامه سازمان ملل برای پایان دادن به این نوع مجازات، رأی منفی داد[16]. شاید این‌گونه تصور شود که حبس ابد، به عنوان جایگزینی برای اعدام در آمریکا در نظر گرفته می‌شود، اما واقعیت این است که آمریکایی‌ها تا کنون مبدع چندین و چند روش "مدرن" برای اعدام افراد نیز بوده‌اند.

اعدام به وسیله برق که منشأ آن آمریکاست[17]، معمولاً با استفاده از یک "صندلی الکتریکی" انجام می‌شود. در این روش اعدام، فردی که قرار است اعدام شود را به یک صندلی مخصوص می‌بندند و جریان برق را به وسیله یک الکترود که روی بدن فرد قرار دارد از بدنش عبور می‌دهند. این روش اعدام که توسط کارمندان "توماس ادیسون" ایجاد شده است تنها در آمریکا، و به مدت چندین دهه در فیلیپین (اولین بار در سال 1924 تحت اشغال آمریکا و آخرین بار در سال 1976) استفاده می‌شد[18]. این روش هنوز هم در برخی ایالت‌های آمریکا مورد استفاده است. در روش اعدام به وسیله برق، اولین اثر جریان الکتریکی، بی‌هوشی فوری و مرگ مغزی است. پس از آن، جریان برق منجر به مرگ اعضای حیاتی بدن می‌شود. مرگ به این روش، اغلب به علت تحریک بیش از حد قلب به وسیله برق صورت می‌گیرد.

"اتاق گاز" به مکانی گفته می‌شود که برای اعدام انسان یا حیوان، وی را در آن قرار می‌دهند و به کمک گازهای سمی یا گازهای خفه‌کننده، او را می‌کشند[19]. اتاق‌های گاز در سال‌های 1920 در آمریکا روشی برای اجرای حکم محکومین به مرگ بود. تنها طی سال 1976، یازده اجرای حکم مرگ با اتاق گاز در 4 ایالت آمریکا یعنی آریزونا، کالیفرنیا، مری‌لند و میسوری، صورت گرفت. در این پرونده‌ها، محکومین بین آمپول هوا و اتاق گاز، حق انتخاب داشتند. "جی جان" اولین آمریکایی بود که سال 1924 به مرگ با اتاق گاز محکوم شد. آخرین نفر هم "والتر لاگراند" بود که سال 1999 به این روش اعدام شد. نکته قابل ذکر این‌که در آلمان نازی هم برای پاک‌سازی نژادی از اتاق‌های گاز استفاده می‌شد. نازی‌ها در دهه 1930 افرادی را که دارای مشکلات فیزیکی و عقب‌ماندگی‌های ذهنی بودند با این روش از جامعه حذف می‌کردند. گفته می‌شود نسل‌کشی یهودی‌ها و کولی‌ها و کشتارجمعی همجنسگراها نیز به همین روش انجام می‌شده است.

اعدام با تزریق کشنده، گاهی تا بیش از یک ساعت به طول می‌انجامد

با وجود آن‌چه گفته شد، محبوب‌ترین روش اعدام در میان ایالت‌های آمریکا، "تزریق کشنده" است. 37 ایالت آمریکا امروزه از این روش برای اعدام استفاده می‌کنند، در حالی که اعدام با برق در 9 ایالت، اتاق گاز و آویزان کردن، هر کدام در 3 ایالت و "جوخه آتش" در 2 ایالت آمریکا کاربرد دارد[20]. در حالی که هر کدام از این روش‌ها، توضیحات اجرای نسبتاً مفصلی دارند، تزریق کشنده اغلب به عنوان جدیدترین و "انسانی‌ترین" روش اعدام به کار گرفته می‌شود و بررسی‌های زیادی هم درباره آن انجام می‌گیرد. با این حال، موادی که برای اعدام به فرد تزریق می‌شود سال‌هاست مورد اختلاف میان مقامات مختلف دخیل در این ماجراست. معمولاً سدیم ساپیونتال برای مرحله اول یعنی بیهوشی، پانکرودیم برمید برای مرحله دوم یعنی فلج کردن و توقف تنفس و سپس پتاسیم کلرید برای مرحله آخر یعنی توقف فعالیت و ضربان قلب، به فرد اعدامی تزریق می‌شود[21].

ترکیب، میزان و حتی ماهیت مواد مورد استفاده بارها موجب شده تا فرد اعدامی به روشی کشته شود که ب سیار دردناک‌تر از روش‌های دیگر اعدام است. "کلایتون لاکت" سیاه‌پوست آمریکایی که در ایالت اوکلاهما به روشی وحشیانه اعدام (از این‌جا بخوانید) و پرونده‌اش موجب آغاز دوباره بحث‌های جنجالی درباره انسانی بودن یا نبودن این روش اعدام در آمریکا شد، تنها یکی از این موارد بود. در برخی موارد، مدت زمان اعدام به این روش از 20 دقیقه تا بیش از یک ساعت طول کشیده و مشاهده شده که فرد محکوم به اعدام، به سختی نفس می‌کشد، حالت چهره‌اش از درد تغییر می‌کند و دچار تشنج می‌شود. همچنین کالبدشکافی‌های بعد از اعدام نشان داده که پوست فرد، دچار سوختگی‌های شیمیایی شدید گاهاً به طول 30 سانتی‌متر شده و یا سوزن در بافت‌های نرم بدن او پیدا شده است[22].

در میان ایالت‌های آمریکا، تگزاس را به دلایل مختلف حقوقی و فرهنگی، مرکز اعدام[23] کشور و دارای شلوغ‌ترین اتاق‌های مرگ[24] می‌دانند. در این ایالت، پرونده‌های قتل عمد با سرعتی منتهی به حکم اعدام می‌شوند که در هیچ کجای دیگر آمریکا قابل تصور هم نیست. دست‌کم سه دلیل برای این مسئله بیان می‌شود[25]. اولاً این‌که قاضی‌های استیناف در این ایالت توسط مردم انتخاب می‌شوند و بنابراین طبق درخواست مردم رأی می‌دهند، یعنی تا جایی که می‌توانند علیه مجرمین سخت‌گیرانه‌ترین مجازات‌ها را اعمال می‌کنند تا در دوره‌های بعدی نیز مقام خود را از دست ندهند. دوماً این‌که تگزاس بر خلاف ایالت‌های دیگر، نظام وکالت تسخیری برای افراد فقیر ندارد و به جای آن، از وکلای تعیین شده توسط دادگاه استفاده می‌کند که عمدتاً تجربه‌ای در زمینه پرونده‌های اعدام ندارند. سوماً این‌که در این ایالت، تا اوایل دهه 1990، اعضای هیأت منصفه، هنگام صدور حکم مجازات، اجازه دسترسی به شواهدی را نداشتند که ممکن بود در تصمیم آن‌ها مبنی بر کاهش مجازات تأثیر بگذارد. از جمله این شواهد، مدارک مربوط به سن محکوم و احتمال رنج بردن وی از مشکلات ذهنی بود.

دلایل دیگری نیز آورده می‌شود[26]، از جمله این‌که قانون در ایالت تگزاس، روند محکومیت تا اجرای حکم اعدام را تسریع می‌کند. ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیز در آمار بالای اعدام در تگزاس، دخیل شمرده می‌شوند. گفته می‌شود تجربه سال‌ها و دهه‌ها برده‌داری و بردگی در تگزاس و کلاً ایالت‌های جنوبی آمریکا، فرهنگ اخراج و دفع افراد از جامعه و در نتیجه افزایش نرخ اعدام را به دنبال داشته است. اما آیا تگزاس که به پایتخت اعدام آمریکا تبدیل شده، تنها ایالتی است که دست به اعدام شمار زیادی از شهروندان این کشور می‌زند؟ سال 1998، ایالت ویرجینیا نیز آماری معادل 13 اعدام را داشت که نسبت به 20 اعدام تگزاس، آمار خیلی کمی به حساب نمی‌آید. همچنین تگزاس نسبت به چند ایالت دیگر، "تعداد" بیش‌تری مجرم را اعدام نمی‌کند، بلکه "درصد" بیش‌تری را اعدام می‌کند[27] که این هم به خاطر آن است که ایالت‌های دیگر، در بسیاری از موارد، از روش‌های آزمایش نشده و تأییدنشده یا به عبارت دیگر، غیر رسمی برای اعدام افراد استفاده می‌کنند.

"گری آلورد" 39 سال در انتظار اعدام در زندان به سر برد و همان‌جا جان باخت

همان‌طور که گفته شد، برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد تا اکتبر سال 2013، تعداد 3088 محکوم به اعدام در آمریکا منتظر اجرای حکم خود بودند، اما اجرای این احکام به دلایل مختلف به تعویق می‌افتد. باید اشاره کرد که صحت این آمار به هیچ عنوان قابل اثبات نیست[28]. شمار این افراد هر روز ممکن است بیش‌تر یا کم‌تر شود. اما آن‌چه مسلم است این‌که هر فرد محکوم به اعدام در آمریکا به طور متوسط باید 7.4 سال برای اجرای حکم، صبر کند. بیش‌ترین مدتی که یک نفر در لیست انتظار اعدام قرار داشته به "گری آلورد" برمی‌گردد که 39 سال، از سال 1973 تا سال 2013، در زندان به سر برد و نهایتاً همان‌جا جان باخت[29].

آمارهای تعجب‌برانگیز دیگری هم در این‌باره وجود دارد. مثلاً این‌که هزینه یک پرونده اعدام در آمریکا معادل سه برابر هزینه نگهداری یک زندانی در زندانی با نهایت امنیت به مدت 40 سال است[30]. در حالی که 12 درصد از جمعیت تگزاس سیاه‌پوست هستند، بیش از 40 درصد از افراد لیست اعدام این ایالت[31] را سیاه‌پوست‌ها تشکیل می‌دهند. تگزاس که بین سال‌‌های 1982 تا 2014 تعداد 522 نفر را اعدام کرده بود، سال 2014 تنها 10 نفر را اعدام کرد که این آمار، از سال 1996 تا آن سال، بی‌سابقه بود. در میان شهرهای این ایالت، "هاریس" با 122 اعدام آمار بی‌نظیری دارد؛ بیش از هر "ایالت" دیگری، به جز تگزاس[32].

به نظر می‌رسد اعدام کردن یا نکردن افراد در آمریکا انگیزه‌ای فراتر از ادعای حقوق بشر داشته باشد. این مسئله را می‌توان از محکومیت اشتباه 150 نفر از سال 1973 تا کنون به اعدام و همین‌طور وجود شواهد متقن درباره اعدام افراد بی‌گناه به خصوص در ایالت تگزاس، از جمله "کارلوس دی‌لونا"، "روبن کانتو" و "کامرون تاد ویلینگهام"[33]، به خوبی درک کرد. چه بسا هزینه‌های زیاد پیگیری پرونده‌های اعدام، دلیل بی‌رغبتی برخی ایالت‌ها به اجرای این حکم و از سویی، تلاش برای قاطع نشان دادن دادگاه‌ها در مقابل مجرمین، انگیزه‌ای برای سیاست "اعدام حداکثری" در ایالت‌های دیگر آمریکا باشد.