به گزارش مشرق، طی روزهای گذشته فیلمی در فضای مجازی منتشر شد که در آن افرادی به بهانه پاکسازی محیط زیست ضمن جمع آوری سگ های بی صاحب آنها را به طرز دردناکی با اسید از بین می برند و حتی این عمل را در خصوص توله های آنها را نیز از این اقدام زجرآور را انجام می دهند که با عکس العمل های گسترده ای نیز مواجه شد؛ اما فارغ از بحث انسانی این گونه اقدامات که نظایر آن بسیار اتفاق می افتد، دیدگاه اسلام به عنوان آخرین دین الهی و دین رحمت در این زمینه چیست؟
برای پاسخ به این سوال می توان از دو وجه به آن پرداخت، اول نظر پیشوایان اسلام در خصوص حقوق حیوانات و دوم دیدگاه های فقهی در این خصوص.
لعنت خداوند بر کسی که حیوانات را زجرکش می کند
در ابتدا به این سوال پاسخ می دهیم که آیا کشتن حیوانات به صورت مطلق آزاد است؟ متقی هندی، از علمای مشهور حدیث در روایتی که در کتاب کنزالعمال نقل کرده است چنین می گوید: نَهى [رسول اللّه صلى الله علیه و آله ] عن قَتلِ کُلِ ذی رُوحٍ إلّا أنْ یُؤذی؛ : [رسول اللّه صلى الله علیه و آله ] از کشتن هر جاندارى نهى فرمود، مگر آن که آزار و آسیب برساند (کنزالعمال/39981)
همو در حدیثی دیگری از حضرت محمد(ص)، آورده است که پیامبر رحمت فرمود: لَو غُفِرَ لَکُم ما تَأتونَ إلى البَهائِم لَغُفِرَلَکُم کَثیرا ؛ اگر ستمى که به حیوانات مى کنید بر شما بخشیده شود، بسیارى از گناهان شما بخشوده شده است . (کنز العمّال/ 24973)
در حدیثی تکان دهند و تامل برانگیز از رسول خدا، ایشان کسی که حیوانات را مثله (زجرکش) کند لعنت فرمودند: لَعنَ اللّه ُ مَن مَثَّلَ بالحَیوانِ؛ لعنت خدا بر کسى که حیوانى را مُثْله کند. (کنز العمّال/ 24971)
مشابه این حدیث از امیرالمومنین(ع)، نقل شده است: سمعت رسول الله(ص) یقول: ایاکم والمثله ولو بالکلب العقور؛ پیامبر(ص) مى فرمود: مبادا چیزى را ـ گرچه سگ هار باشد ـ مثله کنید. (نهج البلاغه، باب رسائل امیرالمؤمنین(ع)/422)
به صورت حیوانات هم سیلی نزنید
رحمت للعالمین در حدیثی دیگر که محدثین معروف شیعه نظیر مرحوم کلینی در کافی و مرحوم شیخ صدوق در خصال، آن را نقل کرده اند ضمن نهی از سیلی زدن به حیوانات فرمودند: لا تَـضْـرِبـوا الدَّوابَّ على وُجوهِها ؛ فإنَّها تُسَبِّحُ بحَمْدِ اللّه؛ به صورت حیوانات نزنید؛ زیرا آنها حمد و تسبیح خدا مىگویند .(الکافی : 6 / 538 / 4، الخصال: 618 / 10 منتخب میزان الحکمة : 170)
حیوانی که سبب بخشش گناهان یک بدکاره شد
در روایاتی از سوی رسول خدا(ص) نقل شده است: غُـفِرَ لامْرأةٍ مُومِسَةٍ مرَّتْ بکلبٍ على رأسِ رَکِیٍّ یَلْهَثُ کادَ یَقْتُلُهُ العَطَشُ، فنَزَعَتْ خُفَّها فأوْثَقَتْهُ بخِمارِها فنَزَعَتْ لَهُ مِن الماءِ ، فغُفِرَ لَها بذلکَ؛ زنى بدکاره سگى را دید که بر سرچاهى لهله مىزند و کم مانده است از تشنگى بمیرد. او کفش خود را در آورد و آن را به روسرى خود بست و براى آن سگ از چاه آب کشید؛ پس خداوند گناهان او را به سبب این کار آمرزید.(کنز العمّال: 43116 منتخب میزان الحکمة: 170)
مشابه این حدیث در خصوص کسی که حیوانات را آزار داده است از امام ششم نیز نقل شده است.
امام صادق(ع) فرمود: إنّ امـرأة عُـذِّبَتْ فی هِرّةٍ رَبَطتْها حتّى ماتَتْ عَطَشا ؛ زنى به سبب آن که گربه اى را بسته بود، تا از تشنگى مُرد، به عذاب گرفتار آمد.
پیامبری که به حیوانات هم سلام می کرد
راوندى از امام صادق(ع) نقل کرده است: أتى رجل النبى(ص) فسلّم علیه، فقال النبى(ص): وعلیکم السلام. فقال الرجل: یا رسول الله! انما انا وحدى! فقال(ص): علیک وعلى فرسک؛ مردى خدمت پیامبر(ص) رسید به حضرت سلام کرد. پیامبر(ص) [به صیغه جمع] فرمود: وعلیکم السلام. آن مرد عرض کرد: اى رسول خدا! من یک نفر بیش نیستم! حضرت فرمود: بر تو و اسبت سلام کردم. (النوادر/ 41-42)
حیواناتی که از انسان به خدا شکایت می کنند
پیامبر اکرم(ص)، طی حدیثی در خصوص قیامت فرمود: ما مِن دابَّةٍ طائرٍ ولا غَیرِهِ یُقتَلُ بغَیرِ الحقِّ إلاّ ستُخاصِمُهُ یَومَ القِیامَةِ؛ هر حیوانى - پرنده یا جز آن - کـه بـه ناحـقّ کشته شود در روز قیامت از قاتل خود شکایت خواهد کرد .(کنز العمّال : 39968 منتخب میزان الحکمة: 170)
هم ایشان ضمن نهی از کشتن بی دلیل حیوانات فرمودند: مَن قَتلَ عُصْفورا عَبَثا عَجَّ إلى اللّه یَومَ القِیامَةِ مِنهُ، یقولُ: یا رَبِّ، إنّ فُلانا قَتلَنی عَبَثا ولَم یَقتُلْنی لِمَنفَعَةٍ؛ هرکس گنجشکى را بى سبب بکشد آن گنجشک در روز قیامت از او به درگاه خدا بنالد و بگوید: پروردگار من ! فلانى مرا نه براى استفاده، که بىسبب کشت .(کنز العمّال/ 39971 منتخب میزان الحکمة/ 170)
حیوانات، واجب النفقه هستند
اما فقه اسلامی در زمینه حقوق حیوانات چه می گوید؟ به گفته فقیهان، اگر پیش شخصى، مقدارى آب براى نوشیدن باشد و او بترسد که اگر با آن وضو بگیرد، دچار تشنگى شود، بر او واجب است تیمم کند و آب را صرف وضو نکند.
صاحب جواهر، پس از نقل این فتوا، مى نویسد: وکذا الحیوان اذا کان کذلک وان کان کلبا؛ اگر به تشنگى حیوانى که خونش محترم است نیز بترسد، حکم همین است، گرچه آن حیوان، سگ باشد.
به نوشته صاحب جواهر، این فتواى فقیهان، مطلق است، به این معنى که مقید به زیان (زیان هلاک شدن حیوان) نیست. از این روى شمارى از فقیهان پسین، خرده گیرى کرده و گفته اند: مطلق از دست رفتن مال، رواکننده تیمم نیست، بلکه این امر، مقیّد به ضرر است و به همین سبب، هزینه کردن مال زیاد براى خریدنِ آب وضو، واجب شده است. ولى شمارى به این سخن پاسخ داده و گفته اند: افزون بر این که از بین رفتن حیوان به خاطر تشنگى، از نمونه ها و مصداقهاى تلف کردن و از بین بردن مال است، و در این مورد، میان کم یا زیاد مال، فرقى نیست. چارپایان از نفسهاى محترم و داراى جگرهاى گرم هستند و آزار آنها، به این صورت، حرام است، بلکه آنها واجب النفقه اند و آب دادن از موارد نفقه است.
صاحب مسالک، به روشنى گفته است: در این حکم فرق و ناسانى میان حیوان خود شخص و حیوان دیگرى نیست، گرچه او مى تواند قیمت آب را از صاحب حیوان دریافت کند.
صاحب شرایع در بحث دیات، مى نویسد: لوجنى على صائلة جان فان کان للدفع لم یضمن ولو کان لغیره ضمن؛ اگر شخصى بر حیوانى که به او هجوم کرده، جنایتى وارد کند، اگر براى دفاع از خود بوده، ضامن نیست و اگر براى غیر دفاع بوده، ضامن است.
محقق حلّى نیز در همین باره مى نویسد: لوقال المالک لاتعلفها او لاتسقطها لم یجز القبول بل یجب علیه سقیها وعلفها؛ اگر مالک حیوان بگوید: به آن آب و علف نده، بر امانت گیرنده، پذیرش سخن او، روا نیست، بلکه بر او واجب است حیوان را آب و علف دهد.
حقوق حیوانات در حدی مورد اهتمام اسلام است که صاحب مسالک یکی از وظایف حاکم را تامین غذای حیوانات دانسته و مى نویسد: کرم ابریشم، با برگ توت زندگى مى کند; بنابر این بر مالک آن است که در اندازه کافى، این خوراک را برآورد و نگذارد نابود شود. و اگر برگ توت نایاب شد و مالک در فراهم آورى آن کوتاهى ورزید، حاکم، چیزى از مال او را مى فروشد و با پول آن، برگ مورد نیاز کرم را مى خرد.
دستور ترحم به حیوانات
در محاسن برقى مى خوانیم: عن ابى عبدالله(ع) عن ابیه(ع) انه کره اخصاء الدواب والتحریش بینهم؛ امام صادق(ع) مى فرماید: پدرش امام باقر(ع) عقیم سازى چارپایان و به جان هم انداختن آنها را ناپسند مى دانست.
شیخ در نهایه مى نویسد: لایجوز ذَبح شىء من الحیوان صبرا وهو أن یذبح شیئا وینظر الیه حیوان اخر. ولایجوز سلخ الذبیحة الاّ بعد بردها. فان سُلِختْ قبل ان تَبرد او سلخ شىء منها لم یحل اکله؛ سر بریدن حیوان در حالى که حیوان دیگر به او نگاه مى کند، روا نیست و پوست کندن حیوان روا نیست، مگر پس از این که سرد شود. بنابراین، اگر همه حیوان یا بخشى از آن را پیش از سرد شدن، پوست بکند، خوردن آن حلال نیست.
رحمت و عطوفت در اسلام به قدری دارای اهمیت است که صاحب جواهر در احکام ذبح مى نویسد: یکره أن یذبح بیده ما ربّاه من النعم؛ ناپسند است که انسان حیوانى را که خود پروریده، سر ببرد.
مدرک وى در این حکم، روایت زیر است: عن محمد بن فضیل، عن ابى الحسن الرضا(ع) قال: قلت له: کان عندى کبش سمنته لاضحیّ به فلما اخذته فاضجعته نظر الیّ فرحمته ورفقت له ثم انى ذبحته. قال: فقال: ما کنت احبّ لک ان تفعل! لاتربیّن شیئا من هذا ثم تذبحه!؛ محمد بن فضیل مى گوید: به امام رضا(ع) عرض کردم: من براى قربانى روز عید اضحى، برّه اى را پرورش دادم. چون او را گرفتم و خوابانیدم، نگاهى به من کرد، دلم برایش سوخت و با آن مدارا کردم، سپس سرش را بریدم. حضرت فرمود: دوست نداشتم چنین مى کردى. این گونه نباشد که حیوانى را پرورش دهى، سپس سرش را ببرى.
رفق با مخلوقات، احترام به خالق
در پایان باید این نکته را بیان کرد که گر چه انسان به عنوان خلیفه الهی برگزیده شده و به اذن خداوند دارای قدرت تصرف در بسیاری از مخلوقات دیگر را دارد اما نباید فراموش کرد که همگی مخلوق خداوند هستیم و ذات باری تعالی همانقدر که نسبت به انسان ها رئوف و مهربان است نسبت به سایر مخلوقات نیز همین رحمت واسعه را دارد و بی رحمی و قساوت در مورد طبیعت و جانداران دیگر طبق روایات زمینه ساز دوری انسان از رحمت الهی و گرفتاری در غضب الرحمن خواهد شد.
برای پاسخ به این سوال می توان از دو وجه به آن پرداخت، اول نظر پیشوایان اسلام در خصوص حقوق حیوانات و دوم دیدگاه های فقهی در این خصوص.
لعنت خداوند بر کسی که حیوانات را زجرکش می کند
در ابتدا به این سوال پاسخ می دهیم که آیا کشتن حیوانات به صورت مطلق آزاد است؟ متقی هندی، از علمای مشهور حدیث در روایتی که در کتاب کنزالعمال نقل کرده است چنین می گوید: نَهى [رسول اللّه صلى الله علیه و آله ] عن قَتلِ کُلِ ذی رُوحٍ إلّا أنْ یُؤذی؛ : [رسول اللّه صلى الله علیه و آله ] از کشتن هر جاندارى نهى فرمود، مگر آن که آزار و آسیب برساند (کنزالعمال/39981)
همو در حدیثی دیگری از حضرت محمد(ص)، آورده است که پیامبر رحمت فرمود: لَو غُفِرَ لَکُم ما تَأتونَ إلى البَهائِم لَغُفِرَلَکُم کَثیرا ؛ اگر ستمى که به حیوانات مى کنید بر شما بخشیده شود، بسیارى از گناهان شما بخشوده شده است . (کنز العمّال/ 24973)
در حدیثی تکان دهند و تامل برانگیز از رسول خدا، ایشان کسی که حیوانات را مثله (زجرکش) کند لعنت فرمودند: لَعنَ اللّه ُ مَن مَثَّلَ بالحَیوانِ؛ لعنت خدا بر کسى که حیوانى را مُثْله کند. (کنز العمّال/ 24971)
مشابه این حدیث از امیرالمومنین(ع)، نقل شده است: سمعت رسول الله(ص) یقول: ایاکم والمثله ولو بالکلب العقور؛ پیامبر(ص) مى فرمود: مبادا چیزى را ـ گرچه سگ هار باشد ـ مثله کنید. (نهج البلاغه، باب رسائل امیرالمؤمنین(ع)/422)
به صورت حیوانات هم سیلی نزنید
رحمت للعالمین در حدیثی دیگر که محدثین معروف شیعه نظیر مرحوم کلینی در کافی و مرحوم شیخ صدوق در خصال، آن را نقل کرده اند ضمن نهی از سیلی زدن به حیوانات فرمودند: لا تَـضْـرِبـوا الدَّوابَّ على وُجوهِها ؛ فإنَّها تُسَبِّحُ بحَمْدِ اللّه؛ به صورت حیوانات نزنید؛ زیرا آنها حمد و تسبیح خدا مىگویند .(الکافی : 6 / 538 / 4، الخصال: 618 / 10 منتخب میزان الحکمة : 170)
حیوانی که سبب بخشش گناهان یک بدکاره شد
در روایاتی از سوی رسول خدا(ص) نقل شده است: غُـفِرَ لامْرأةٍ مُومِسَةٍ مرَّتْ بکلبٍ على رأسِ رَکِیٍّ یَلْهَثُ کادَ یَقْتُلُهُ العَطَشُ، فنَزَعَتْ خُفَّها فأوْثَقَتْهُ بخِمارِها فنَزَعَتْ لَهُ مِن الماءِ ، فغُفِرَ لَها بذلکَ؛ زنى بدکاره سگى را دید که بر سرچاهى لهله مىزند و کم مانده است از تشنگى بمیرد. او کفش خود را در آورد و آن را به روسرى خود بست و براى آن سگ از چاه آب کشید؛ پس خداوند گناهان او را به سبب این کار آمرزید.(کنز العمّال: 43116 منتخب میزان الحکمة: 170)
مشابه این حدیث در خصوص کسی که حیوانات را آزار داده است از امام ششم نیز نقل شده است.
امام صادق(ع) فرمود: إنّ امـرأة عُـذِّبَتْ فی هِرّةٍ رَبَطتْها حتّى ماتَتْ عَطَشا ؛ زنى به سبب آن که گربه اى را بسته بود، تا از تشنگى مُرد، به عذاب گرفتار آمد.
پیامبری که به حیوانات هم سلام می کرد
راوندى از امام صادق(ع) نقل کرده است: أتى رجل النبى(ص) فسلّم علیه، فقال النبى(ص): وعلیکم السلام. فقال الرجل: یا رسول الله! انما انا وحدى! فقال(ص): علیک وعلى فرسک؛ مردى خدمت پیامبر(ص) رسید به حضرت سلام کرد. پیامبر(ص) [به صیغه جمع] فرمود: وعلیکم السلام. آن مرد عرض کرد: اى رسول خدا! من یک نفر بیش نیستم! حضرت فرمود: بر تو و اسبت سلام کردم. (النوادر/ 41-42)
حیواناتی که از انسان به خدا شکایت می کنند
پیامبر اکرم(ص)، طی حدیثی در خصوص قیامت فرمود: ما مِن دابَّةٍ طائرٍ ولا غَیرِهِ یُقتَلُ بغَیرِ الحقِّ إلاّ ستُخاصِمُهُ یَومَ القِیامَةِ؛ هر حیوانى - پرنده یا جز آن - کـه بـه ناحـقّ کشته شود در روز قیامت از قاتل خود شکایت خواهد کرد .(کنز العمّال : 39968 منتخب میزان الحکمة: 170)
هم ایشان ضمن نهی از کشتن بی دلیل حیوانات فرمودند: مَن قَتلَ عُصْفورا عَبَثا عَجَّ إلى اللّه یَومَ القِیامَةِ مِنهُ، یقولُ: یا رَبِّ، إنّ فُلانا قَتلَنی عَبَثا ولَم یَقتُلْنی لِمَنفَعَةٍ؛ هرکس گنجشکى را بى سبب بکشد آن گنجشک در روز قیامت از او به درگاه خدا بنالد و بگوید: پروردگار من ! فلانى مرا نه براى استفاده، که بىسبب کشت .(کنز العمّال/ 39971 منتخب میزان الحکمة/ 170)
حیوانات، واجب النفقه هستند
اما فقه اسلامی در زمینه حقوق حیوانات چه می گوید؟ به گفته فقیهان، اگر پیش شخصى، مقدارى آب براى نوشیدن باشد و او بترسد که اگر با آن وضو بگیرد، دچار تشنگى شود، بر او واجب است تیمم کند و آب را صرف وضو نکند.
صاحب جواهر، پس از نقل این فتوا، مى نویسد: وکذا الحیوان اذا کان کذلک وان کان کلبا؛ اگر به تشنگى حیوانى که خونش محترم است نیز بترسد، حکم همین است، گرچه آن حیوان، سگ باشد.
به نوشته صاحب جواهر، این فتواى فقیهان، مطلق است، به این معنى که مقید به زیان (زیان هلاک شدن حیوان) نیست. از این روى شمارى از فقیهان پسین، خرده گیرى کرده و گفته اند: مطلق از دست رفتن مال، رواکننده تیمم نیست، بلکه این امر، مقیّد به ضرر است و به همین سبب، هزینه کردن مال زیاد براى خریدنِ آب وضو، واجب شده است. ولى شمارى به این سخن پاسخ داده و گفته اند: افزون بر این که از بین رفتن حیوان به خاطر تشنگى، از نمونه ها و مصداقهاى تلف کردن و از بین بردن مال است، و در این مورد، میان کم یا زیاد مال، فرقى نیست. چارپایان از نفسهاى محترم و داراى جگرهاى گرم هستند و آزار آنها، به این صورت، حرام است، بلکه آنها واجب النفقه اند و آب دادن از موارد نفقه است.
صاحب مسالک، به روشنى گفته است: در این حکم فرق و ناسانى میان حیوان خود شخص و حیوان دیگرى نیست، گرچه او مى تواند قیمت آب را از صاحب حیوان دریافت کند.
صاحب شرایع در بحث دیات، مى نویسد: لوجنى على صائلة جان فان کان للدفع لم یضمن ولو کان لغیره ضمن؛ اگر شخصى بر حیوانى که به او هجوم کرده، جنایتى وارد کند، اگر براى دفاع از خود بوده، ضامن نیست و اگر براى غیر دفاع بوده، ضامن است.
محقق حلّى نیز در همین باره مى نویسد: لوقال المالک لاتعلفها او لاتسقطها لم یجز القبول بل یجب علیه سقیها وعلفها؛ اگر مالک حیوان بگوید: به آن آب و علف نده، بر امانت گیرنده، پذیرش سخن او، روا نیست، بلکه بر او واجب است حیوان را آب و علف دهد.
حقوق حیوانات در حدی مورد اهتمام اسلام است که صاحب مسالک یکی از وظایف حاکم را تامین غذای حیوانات دانسته و مى نویسد: کرم ابریشم، با برگ توت زندگى مى کند; بنابر این بر مالک آن است که در اندازه کافى، این خوراک را برآورد و نگذارد نابود شود. و اگر برگ توت نایاب شد و مالک در فراهم آورى آن کوتاهى ورزید، حاکم، چیزى از مال او را مى فروشد و با پول آن، برگ مورد نیاز کرم را مى خرد.
دستور ترحم به حیوانات
در محاسن برقى مى خوانیم: عن ابى عبدالله(ع) عن ابیه(ع) انه کره اخصاء الدواب والتحریش بینهم؛ امام صادق(ع) مى فرماید: پدرش امام باقر(ع) عقیم سازى چارپایان و به جان هم انداختن آنها را ناپسند مى دانست.
شیخ در نهایه مى نویسد: لایجوز ذَبح شىء من الحیوان صبرا وهو أن یذبح شیئا وینظر الیه حیوان اخر. ولایجوز سلخ الذبیحة الاّ بعد بردها. فان سُلِختْ قبل ان تَبرد او سلخ شىء منها لم یحل اکله؛ سر بریدن حیوان در حالى که حیوان دیگر به او نگاه مى کند، روا نیست و پوست کندن حیوان روا نیست، مگر پس از این که سرد شود. بنابراین، اگر همه حیوان یا بخشى از آن را پیش از سرد شدن، پوست بکند، خوردن آن حلال نیست.
رحمت و عطوفت در اسلام به قدری دارای اهمیت است که صاحب جواهر در احکام ذبح مى نویسد: یکره أن یذبح بیده ما ربّاه من النعم؛ ناپسند است که انسان حیوانى را که خود پروریده، سر ببرد.
مدرک وى در این حکم، روایت زیر است: عن محمد بن فضیل، عن ابى الحسن الرضا(ع) قال: قلت له: کان عندى کبش سمنته لاضحیّ به فلما اخذته فاضجعته نظر الیّ فرحمته ورفقت له ثم انى ذبحته. قال: فقال: ما کنت احبّ لک ان تفعل! لاتربیّن شیئا من هذا ثم تذبحه!؛ محمد بن فضیل مى گوید: به امام رضا(ع) عرض کردم: من براى قربانى روز عید اضحى، برّه اى را پرورش دادم. چون او را گرفتم و خوابانیدم، نگاهى به من کرد، دلم برایش سوخت و با آن مدارا کردم، سپس سرش را بریدم. حضرت فرمود: دوست نداشتم چنین مى کردى. این گونه نباشد که حیوانى را پرورش دهى، سپس سرش را ببرى.
رفق با مخلوقات، احترام به خالق
در پایان باید این نکته را بیان کرد که گر چه انسان به عنوان خلیفه الهی برگزیده شده و به اذن خداوند دارای قدرت تصرف در بسیاری از مخلوقات دیگر را دارد اما نباید فراموش کرد که همگی مخلوق خداوند هستیم و ذات باری تعالی همانقدر که نسبت به انسان ها رئوف و مهربان است نسبت به سایر مخلوقات نیز همین رحمت واسعه را دارد و بی رحمی و قساوت در مورد طبیعت و جانداران دیگر طبق روایات زمینه ساز دوری انسان از رحمت الهی و گرفتاری در غضب الرحمن خواهد شد.