منطقه نجران از سه منظر با بقیه خاک عربستان متفاوت است و به عبارت دقیق تر می توان آن را گسل های غیرفعال زلزله ای خواند که در صورت تحریک آن می تواند زلزله ای مهیب را در داخل اراضی عربستان سعودی پدید آورد. پیشینه تاریخی این منطقه و پیوندهای قبیله ای و فرهنگی آن با یمن، اکثریت شیعه (اسماعیلی) این منطقه و مخالفت آنان با نظام وهابیت حاکم بر ریاض و بالاخره موقعیت جغرافیایی و ژئوپلتیک آن به نوعی است که شاید بتوان آن را یکی از حساس ترین و آسیب پذیرترین نقاط قلمرو حاکمیت آل سعود دانست. گروه بین الملل فردا در گزارشی ویژه، ضمن تشریح این نکات، کل منطقه نجران را به اجمال معرفی می کند.



1-    مقدمه

در تقسیم بندی سیاسی-جغرافیایی کشور عربستان سعودی، بزرگ ترین واحد تقسیم بندی «منطقه» می باشد که به نوعی معادل ایالت در کشورهای فدرال می باشد. والی هر منطقه از سوی پادشاه آل سعود تعیین می گردد و والی حق دارد علاوه بر قوانین کشوری، در چهارچوب معینی قوانینی را برای منطقه تحت قلمرو خود وضع کند. همچنین مالیات ها و قوانین اقتصادی در مناطق مختلف، متفاوت بوده و نوعی خودمختاری اقتصادی در مناطق مختلف برقرار است. از نظر اقتصادی، والیان مناطق موظفند سالانه مخارج معینی را تحت عنوان حق حاکمیت به دولت مرکزی در ریاض بپردازند و فراتر از آن هیچ محدودیتی ندارند و می توانند قوانین و مقررات را در کنار نظام های اقتصادی مد نظر خویش حاکم سازند. این مناطق از نظر انتظامی و امنیتی هیچ ساختاری ندارند و از این حیث، دولت مرکزی حرف اول و آخر را می زند. همچنین با وجود پذیرش حق وضع قوانین در هر منطقه، دادگاه های عربستان سعودی یکپارچه بوده و محاکم قضایی در مناطق مختلف به صورت مستقیم تحت مدیریت و نظارت دستگاه قضایی مرکزی ریاض می باشند. هر یک از مناطق در تقسیم بندی کوچک تر، به استان، شهرستان و شهرهای مختلف تقسیم می شوند.


منطقه نجران، یکی از مناطق (ایالت) 13گانه قلمرو آل سعود است که از نظر تاریخی آخرین منطقه ای بود که به قلمرو حاکمیتی عربستان ضمیمه شد. این منطقه حدود 360هزار کیلومتر مربع وسعت دارد و از این حیث، یکی از وسیع ترین مناطق شبه جزیره محسوب می شود. بافت کوهستانی آن به نوعی دروازه و مرز بیابان های داخلی حجاز به حساب می آمده و هم اکنون نیز بخش مهمی از آب شبه جزیره از این منطقه تأمین می شود. «سد وادی نجران» در این منطقه، چهارمین بزرگ ترین سد شبه جزیره حجاز است و علاوه بر تأمین آب منطقه نجران، نیروگاه برقی حاشیه سد را تغذیه می کند که برق تولیدی این نیروگاه علاوه بر نجران در شبکه برق دو منطقه مجاور نیز توزیع می شود. هم چنین گفتنی است که منطقه نجران، یگانه منطقه تاریخی-تمدنی شبه جزیره است که آثار تاریخی آن بیش از دو هزار سال قدمت دارد.


2-    پیشینه مذهبی

پیشینه این منطقه به حدود 3هزار سال قبل بازمی گردد که تحت سیطره پادشاه و ملکه سبأ (یمن فعلی) بوده است. حدود صد سال پیش از میلاد، اهالی نجران با قیام علیه حاکم سبأ از قلمرو وی خارج شده و حکومت خود را تشکیل می دهند. حکومت نجران بعد از تثبیت خود و دفع کامل خطر همسایه قدرتمند جنوبی، به سمت شرق لشکرکشی می کند و شهرهای "قطیف" و "احسا" (مناطق شیعه نشین کنونی) را به قلمرو خود ضمیمه می کند. در قرن سوم میلادی، نجرانیان با پذیرش رسمی دعوت مسیحیان، نخستین گروه مسیحیان را در شبه جزیره عربستان تشکیل می دهند. در قرن چهارم، نجران نخستین کشور آسیایی است که مسیحیت در آن دین رسمی اعلام می شود. در سال نهم و دهم هجری، نجرانی ها به اختیار خود و به دست حضرت علی علیه السلام مسلمان می شوند و به این ترتیب، اسلام در این منطقه بدون هیچ درگیری نظامی گسترش می یابد.


3-    نجران، جزئی از خاک یمن
 
در سال 1918، «یحیی حمید الدین متوکل» رهبر مذهبی شیعیان زیدی در یمن – با استفاده از فرصت شکست عثمانی در جنگ جهانی اول - علیه خلیفه عثمانی قیام می کند و به سرعت می تواند قلمرو حاکمیتی خود را در مناطق شیعه نشین تشکیل دهد. او نه تنها بر سراسر منطقه یمن کنونی حاکم می شود؛ بلکه دو منطقه "نجران" و "جازان" – که امروزه تحت حاکمیت دربار آل سعود هستند – در قلمرو حاکمیت وی قرار گرفتند. تنها یک سال بعد، دولت انگلستان با واهمه از قدرت حکومت شیعیان، به صورت مستقیم در این منطقه وارد عملیات می شود و نخستین جرقه تجزیه یمن به دو کشور جنوبی و شمالی را می زند. با این حال، نجران منطقه ای امن و کاملا وفادار به حاکم زیدی یمن بود. 

در سال 1922، حکومت آل سعود به تحریک مستقیم انگلستان به جنوب حمله می برد تا بتواند «منطقه عسیر» را در مجاورت نجران اشغال کند. بهانه آل سعود برای حمله به این منطقه، بافت مذهبی مختلط آن میان اهل سنت شافعی و شیعیان اسماعیلی بود و ریاض ادعا می کرد اهل سنت از این که تحت حاکمیت یک دولت شیعه (زیدی) باشند واهمه دارند. نیروهای نظامی وابسته به ملک عبدالعزیز (پادشاه آل سعود) با تسلیح و پشتیبانی بریتانیا نبرد سختی را به اهالی منطقه عسیر تحمیل کردند و نهایتا بعد از دو سال درگیری توانستند این منطقه را به صورت کامل اشغال کنند. آل سعود بعد از فتح کامل «عسیر» به تجاوزگری خود ادامه داد و نزدیک به 15 سال درگیری مرزی و تهاجم نظامی را به حکومت شیعی یمن تحمیل کرد. در نتیجه این تهاجم وسیع، جدایی رسمی دو منطقه «نجران» و «جازان» از سرزمین یمن و انضمام آن به قلمرو حاکمیتی آل سعود بود.

در سال 1934، حاکم وقت دولت یمن با حضور در طائف، معاهده ای را با ملک عبدالعزیز، دیکتاتور ریاض و مؤسس سلسله پادشاهی آل سعود امضا کرد که به موجب آن، «نجران» به صورت رسمی به قلمرو حکومت آل سعود ضمیمه می شد. از آن زمان، نجران جزئی از قلمرو حکومتی آل سعود به حساب می آید، اما هنوز هم بعد از گذشت بیش از 80 سال، گروه هایی در این منطقه وجود دارند که با برپایی سالگرد امضاء قرارداد طائف، منطقه خود را "اشغال شده" می خوانند و یاد مبارزان علیه آل سعود را گرامی می دارند.

4-    بافت اجتماعی و فرهنگی منطقه

از نظر اجتماعی، منطقه نجران دارای جامعه ای کاملا قبیله ای می باشد و هنوز هم امور محلی از طریق تصمیمات شیوخ قبائل اجرایی می شود. حدود 80 درصد اهالی نجران را اتباع قبیله «یام» تشکیل می دهند که مرکز آنان از گذشته دور همین منطقه نجران بوده است. دومین گروه قبیله ای بزرگ منطقه، قبیله «همدان» می باشد که مرکزیت آن در داخل کشور یمن کنونی می باشد و در حال حاضر نیز بیش ترین روحیه ملی یمنی ها در قبیله همدان حکمفرما است. از نظر نهادهای امنیتی آل سعود، فرزندان قبیله همدان به صورت بالقوه یک تهدید امنیتی برای تمامیت ارضی عربستان سعودی به حساب می آیند! سومین بزرگ ترین قبیله این منطقه، قبیله «عجمان» می باشد که در نقاط مختلف شبه جزیره به صورت پراکنده وجود دارند. این قبیله، تنها قبیله سنی منطقه به حساب می آید. چهارمین و بالاخره کوچک ترین قبیله این منطقه، قبیله «الوعلة» می باشد که کم تر از 5 درصد ساکنان نجران را شامل می شود. قبیله وعلة بافت تقریبا یکدست "شیعه دوازده امامی" دارد و حتی عده ای معتقدند قبیله الوعله، یکی از شاخه های قبیله بزرگ یام است که به علت مذهب متمایز آن (شیعه دوازده امامی) به مرور از قبیله مادر فاصله گرفته است.

از نظر مظاهر اجتماعی-فرهنگی نیز منطقه نجران نسبت به مناطق مرکزی شبه جزیره حجاز بافت متفاوتی دارد. لهجه «نجرانی» تفاوت های محسوسی با لهجه رسمی حجازی دارد و قرابت های آن با لهجه یمنی به اندازه ای است که حتی برای بسیاری از سکنان مناطق مرکزی و شمالی شبه جزیره، تشخیص بین یمنی و نجرانی مشکل است. در پوشش نیز سربند (چفیه و اقاله) نجرانی ها – مانند منطقه شرقیه – سفیدرنگ است و با فرهنگ سنتی مناطق مرکزی و شمالی (قرمزرنگ) تفاوت دارند. ضمن این که نجرانی ها به صورت سنتی، از دستار و خنجر بر روی لباس عربی خود استفاده می کنند که از این نظر نیز کاملا مشابه یمنی ها می باشند.

 
5-    مذهب متمایز نجران

بیش از 80 درصد اهالی نجران، پیرو فرقه «اسماعیلیه» می باشند که یکی از شاخه های تشیع به حساب می آید و از نظر تاریخی و سیاسی نیز قیام های متعددی علیه خلفاء و حاکمان سنی را در کارنامه دارد. 

بعد از اسماعیلیه، بیش ترین گرایش مذهبی به فرقه «زیدیه» است که باز هم شاخه ای از تشیع می باشد. زیدی های نجران، عمدتا فرزندان قبیله همدان هستند و با توجه به اشتراک مذهبی و قبیله ای با یمن، همبستگی زیادی با ملت یمن دارند.


علاوه بر این دو گروه بزرگ مذهبی، دو اقلیت مذهبی کوچک اهل سنت (عمدتا شافعی) و «شیعیان دوازده امامی» نیز در این منطقه سکونت دارند و از سوی دستگاه تبلیغاتی نفتی شیوخ وهابی، سرمایه گذاری بسیار گسترده ای برای گسترش وهابیت در میان این گروه انجام می شود.

6-    موقعیت زئوپلتیک

منطقه نجران از نظر جغرافیایی، یکی از مناطق کوهستانی جنوب شبه جزیره به حساب می آید که با توجه به ارتفاع بالای آن نسبت به مناطق شمالی، اشراف خوبی بر مناطق مرکزی شبه جزیره دارد.

هم چنین این منطقه، دروازه استان حضرموت به کشور یمن می باشد. استان حضرموت، یکی از اصلی ترین استان های تحت نفوذ القاعده در یمن می باشد. حضرموت، همچنین دروازه ارسال کمک های نظامی زمینی آل سعود به ضدانقلاب و مخالفان انصار الله به حساب می آید. در صورت تهدید امنیت نجران، ارسال تسلیحات و سربازان جنایی برای آل سعود بسیار مشکل خواهد شد.


جمع بندی
 
هنوز در مورد اهداف حمله موشکی انقلابیون یمن به نجران نمی توان قضاوت نهایی داشت؛ اما می توان احتمال بسیار بالایی داد که منطقه هدف برای موشک زنی، به صورت هوشمندانه برگزیده شده باشد. حتی اگر موشک های یمنی برد بالایی برای هدف قرار دادن مناطق مرکزی آل سعود را نداشته باشند، باز هم مناطقی مانند عسیر و جازان و شهرهایی مانند ابحا بیش تر در دسترس بودند و باید در مورد علت حمله به نجران ابعاد بیش تری را در نظر گرفت.