گروه بین‌الملل مشرق- رهبر انقلاب 30 اردیبهشت در سخنانی خطاب به دانشجویان و دانش‌آموختگان دانشگاه افسری و تربیت پاسداری امام حسین (ع) در اشاره به مذاکرات با 1+5 بر سر بازدید آژانس از سایت‌های نظامی و همچنین مصاحبه‌های احتمالی با دانشمندان هسته‌ای ایران، تأکید کردند که اجازه چنین اقداماتی نباید به آژانس داده شود. ایشان فرمودند: "گفتیم که اجازه نمی‌دهیم از هیچ‌یک از مراکز نظامی هیچ بازرسی‌ای از سوی بیگانگان صورت بگیرد. می‌گویند بایستی ما بیاییم با دانشمندان شما مصاحبه کنیم یعنی در واقع بازجویی کنیم. من اجازه نمی‌دهم بیگانگان بیایند با دانشمندان ما، با فرزندان برجسته و عزیز ملت ایران که این دانش گسترده را به این‌جا رسانده‌اند، بخواهند بنشینند حرف بزنند. در دنیا هیچ عاقلی اجازه نمی‌دهد، هیچ دولتی اجازه نمی‌دهد. این اجازه مطلقاً داده نخواهد شد. این را هم دشمنان بدانند، هم کسانی که منتظرند ببینند تصمیم نظام جمهوری اسلامی چه می‌شود."
"هانس بلیکس" دبیرکل سابق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی
خبرنگار بین‌الملل مشرق در خصوص حد و حدود و عرفی که قوانین بین‌المللی برای نظارت آژانس بر برنامه هسته‌ای کشورها تعیین کرده، با "هانس بلیکس" دبیرکل سابق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و بازرس سابق آژانس در عراق گفتگو نموده است. متن مصاحبه مشرق با این مقام سابق بین‌المللی به شرح زیر است.
سؤال:: آمریکایی‌ها و گروه 5+1 از ایران خواسته‌اند نظارت‌های سخت‌گیرانه‌ای را در قالب پروتکل الحاقی بپذیرند. لطفاً توضیح بدهید که چند نوع نظارت و بازرسی درباره برنامه هسته‌ای کشورها وجود دارد.
آژانس در دهه 1980 حق نظارت و بازرسی به صورت سنتی در عراق را داشت، اما مشخص شد که این نظارت‌ها برای کشف حقیقت کافی نبوده است. از آن پس بود که آژانس روی سندی کار کرد که بعدها پروتکل الحاقی نام گرفت. این پروتکل به آژانس اجازه می‌دهد تا درخواست‌های گسترده‌تری برای اطلاعات و توضیح دولت‌ها مطرح کند و همین‌طور اجازه دسترسی و بازدید از مکان‌ها را بگیرد.
نظارت بر برنامه هسته‌ای کشورها، تنبیه نیست، خدمت است
به نظر من آن‌چه باید درک شود این است که نظارت و بازرسی به معنای تنبیه نیست، بلکه خدمت به کشورهای تحت نظارت است. کشورها با استفاده از این نظارت‌ها می‌توانند اعتبار بسیار بیش‌تری را به دست بیاورند تا این‌که صرفاً خودشان اعلام کنند برنامه‌شان صلح‌آمیز است. این‌گونه نظارت‌ها تحت پروتکل الحاقی مقدور است.
اکنون بیش از 100 کشور عضو این پروتکل هستند و کشورهایی مانند ژاپن و کره جنوبی بارها مورد نظارت قرار گرفته‌اند. این بدین معنا نیست که پروتکل الحاقی یعنی دادن حق به آژانس برای نظارت از همه جا و همه وقت. اگر این‌گونه بود، قطعاً ژاپن و کره جنوبی هم این پروتکل را نمی‌پذیرفتند.
البته آن‌چه ما در عراق انجام دادیم، بر اساس قطعنامه‌های شورای امنیت اتفاق افتاد و از پروتکل الحاقی خیلی فراتر بود. ما توانستیم وارد سایت‌های نظامی و ساختمان‌های سرویس‌های مخفی عراق شویم و با هر کسی که می‌خواستیم در هر نقطه‌ای از عراق، مصاحبه کنیم. این شرایط تنها در کشوری تحت اشغال نظامی ممکن است صورت بگیرد. به عنوان مثال، در ژاپن و کره جنوبی این‌گونه نبوده است.
دسترسی مدیریت‌شده یکی از راه‌حل‌های احتمالی است که در پروتکل الحاقی تعبیه شده
ممکن است در این میان، کشور مورد نظارت اجازه دسترسی به یک نقطه خاص را به آژانس ندهد. برای همین هم هست که یک بخش به نام "دسترسی مدیریت‌شده" در چارچوب پروتکل الحاقی تعبیه شده است. دلیلش این است که این واقعیت به رسمیت شناخته شده که بعضی مکان‌ها لازم است برای رفع نگرانی آژانس مورد بازرسی قرار بگیرد، اما در عین حال، کشور مورد نظارت هم حق مشروع دارد که جزئیات نظامی خود را افشا نکند، حتی مقابل ناظران بین‌المللی.
دسترسی مدیریت‌شده یعنی پوشاندن بعضی دستگاه‌ها و بخش‌ها قبل از ورود ناظران آژانس
سؤال:: در مورد ایران این مسئله وجود دارد که ما قبلاً پروتکل الحاقی را پذیرفتیم و این باعث شد زندگی دانشمندان هسته‌ای کشورمان به خطر بیفتد و حتی چند نفر از آن‌ها ترور شدند. چه تضمینی وجود دارد که این اتفاق دوباره نیفتد و یا آژانس خواهان نظارت بیش‌تر و بیش‌تر نشود؟ مثلاً همان نظارت از هر کجا و هر زمان.
قطعاً نگرانی‌های ایران درباره احتمال وقوع دوباره ترورها و افشای اطلاعات محرمانه نظامی مشروع است و بر همین اساس باید راه‌حلی پیدا شود که این نگرانی‌ها برطرف گردد و در عین حال دسترسی کافی و منطقی به ناظران بین‌المللی داده شود. این کار را هم می‌توان از طریق دسترسی مدیریت‌شده و هم از طریق توافق‌نامه‌ای میان ایران و 5+1 در چارچوب بند 8 پروتکل الحاقی انجام داد.
برای حل مسئله نظارت‌ها لازم نیست از چارچوب پروتکل الحاقی فراتر رفت
حتی لازم نیست خارج از چارچوب پروتکل باشد. دسترسی به توافق میان دو طرف در قالب منشور آژانس هم ممکن است. چنین توافقی تحت بند "3 آ 5" (3A5) می‌تواند صورت بگیرد. به نظرم این مسئله را دو طرف می‌دانند، اما این مذاکرات بسیار دشوار است. درباره "روند" صحبت می‌کنند. مثلاً می‌گویند اگر درباره فلان مسئله به توافق رسیدیم، باید یک روند طی شود.
سؤال:: لطفاً درباره این بازرسی‌های مدیریت‌شده بیش‌تر توضیح بدهید. معنایش چیست و چگونه صورت می‌گیرد؟ آیا استانداردی در این خصوص وجود دارد یا این‌که باید درباره شرایط آن به توافق برسند؟
معنایش این است که مثلاً می‌توانید بخش‌هایی از تأسیسات را بپوشانید یا این‌که اجازه دسترسی به برخی بخش‌ها را که باید محرمانه بماند، به آژانس ندهید. همچنین می‌توانید از روش جدید "نمونه‌برداری محیطی" استفاده کنید، به این معنا که لازم نیست هیچ ماشین یا دستگاه خاصی را ببینند، بلکه بخشی از مثلاً خاک یا هوا یا علف را برمی‌دارند. فعالیت‌های هسته‌ای اثر انگشتی بسیار قوی روی محیط اطراف می‌گذارد و از طریق مطالعه این نمونه‌ها می‌توان اطلاعات بسیار زیادی به دست آورد. ممکن است تکنیک‌ها و روش‌های دیگری هم وجود داشته باشد.
سؤال:: آیا چیزی که آمریکایی‌ها به دنبال آن هستند، همین دسترسی مدیریت‌شده است، یا دسترسی هر کجا و هر زمان؟
من نمی‌دانم در مذاکرات چه مسئله‌ای را مطرح کرده‌اند، اما می‌دانم که نمی‌توانند و منطقی نیست که به دنبال شرایطی مانند شرایط قطعنامه 1441 شورای امنیت درباره عراق باشند. هیچ کشور آزادی چنین چیزی را قبول نخواهد کرد.
ناظران آژانس از جزئی‌ترین فعالیت‌های هسته‌ای عراق نیز بازدید کردند
سؤال:: اگر شما یک مقام ایرانی و مسئول مذاکرات هسته‌ای بودید، با توجه به تاریخچه مذاکرات هسته‌ای میان ایران و غرب و تجربه ترور دانشمندان هسته‌ای، آیا این‌گونه نظارت‌ها را می‌پذیرفتید؟
اگر منظورتان پروتکل الحاقی است، مطمئناً بله. این تصمیم را بیش از 100 کشور گرفته‌اند. هیچ‌کس هم نباید از ایران بخواهد از پروتکل الحاقی فراتر برود. این پروتکل آن‌قدر هم بسته نیست و همان‌طور که گفتم به کشورها اجازه می‌دهد تعیین کنند که چه کارهایی را حاضر هستند انجام بدهند. بنابراین این‌جا دیگر بحث مذاکرات است.
باید این را هم درک کرد که ایران حق مشروع دارد پرسنل، دانشمندان و اسرار نظامی خود را که هیچ ارتباطی با فعالیت‌های هسته‌ایش ندارند، محفوظ نگه دارد. فکر می‌کنم دولت آمریکا واقعاً اراده این را دارد که به راه‌حلی با ایران برسد و من از این اراده حمایت می‌کنم.