به گزارش مشرق، مشکلی که همیشه برنامه ریزان و مسئولان در زمینه آسیبها به آن اشاره می کنند نبود یک آمار درست از انواع آسیب ها از جمله اعتیاد برای استناد به آن و برنامه ریزی است. آخرین آمارها در حوزه اعتیاد مربوط به سال 86 است؛ درحالی‌که به گفته کارشناسان و آسیب شناسان، الگو و سن مصرف از آن زمان تغییر کرده و نیاز به بررسی جدید دارد تا بتوان یک برنامه پیشگیری و درمان مبتنی بر آن تدوین کرد. از این رو، سازمان بهزیستی و ستاد مبارزه با مواد مخدر یک کار پژوهشی برای تهیه آمار شیوع مصرف مواد انجام داده اند.
درباره جزییات این طرح با محسن روشن‌پژوه، معاون پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی گفتگو کردیم که در ادامه می‌خوانید:
چه ضرورتی برای تهیه آمار شیوع مصرف مواد از طریق الگوی پیماش ملی خانه به خانه بود؟
برای برنامه ریزی بهتر در حوزه پیشگیری و درمان هر مشکل اجتماعی و هر موضوع سلامت احتیاح داریم بدانیم چهره واقعی آن چگونه است و چه ابعادی دارد. به صورت مشخص در مورد پیشگیری و درمان اعتیاد هم نیاز داریم شیوع واقعی مصرف را در جمعیتهای مختلف بدانیم تا برنامه ریزی درستی برای پیشگیری ودرمان آن داشته باشیم. به نظر من داشتن یک نیم رخ واقعی در مورد مصرف مواد از الزامات اولیه در مورد پیشگیری و درمان مواد مخدر است.
برای اولین بار است که به این شیوه آمارگیری می شود؟
پیش از این سه بار، ارزیابی اعتیاد از طریق الگوی RFA یعنی یک ارزیابی از وضعیت به سرعت صد، توسط بهزیستی انجام شد که برای برنامه ریزی و کاهش آسیب انجام می شود اما قابل تعمیم به جمعیت عمومی کشور نیست چون مدل پژوهش به گونه ای است که جمعیت خاصی نمونه گیری می شود و بنابراین قابل تعمیم به همان جمعیت است. آخرین سال نمونه گیری آن سال 86 به روش گوله برفی بود که یک الگوی خاص پژوهش میدانی است و نیم رخی از اعتیاد را نشان می دهد که سالها استناد ما در برنامه ها به همین آمار بود. در سال 90 هم ستاد مبارزه با مواد مخدر یک سفارشی به جهاد دانشگاهی تهران داد که پیماشی انجام شود و آمار آن منتشر نشد اما مبنای برنامه ها بود که آخرین جمعیت معتاد را یک میلیون و 325 نفر اعلام کرد . الان 4 سال از این آمارگیری می گذرد و باید آمار به روز شود و از طرفی ما نیاز به شیوه ای داریم که قابل تعمیم به جمعیت عمومی کشور باشد بنابراین پیمایش را در سطح جمعیت عمومی انجام می دهیم.
آقای دکتر در کشورهای دیگر هم برای شناخت شیوع مصرف این شیوه را انجام می دهند؟
پیمایش ملی برای شیوع مصرف مواد در کشور به صورت دوره ای انجام می شود. برخی کشورها پنج ساله و برخی هم کمترو بیشتر یک مطالعه ملی در مورد شیوع مصرف مواد مخدر در کشورشان انجام می دهند. ما هم براساس ضرورتهایی که احساس شد به فکر یک پیماش ملی یعنی پژوهشی از جمعیت عمومی افتادیم و پیشنهاد آن را به ستاد مبارزه با مواد مخدر دادیم و بعد از تصویب کار ، ثبت و الان در حال اجرا شدن است.
جمعیت هدف شما در این طرح افراد چند ساله هستند؟
این کار در مورد مصرف مواد است نه در مورد اعتیاد و باید به این موضوع توجه کرد. هدف شیوع مصرف مواد در جامعه عمومی بین 15 تا 65 سال کشور است؛ بنابراین هر نوع مصرف موادی را اعتیاد نمی توان تلقی کرد و هدف ما رسیدن به انوع مصرف مواد ، الگوهای مصرف، گروههای سنی و جنسی است و مشاغل و بررسی ویژگی جمعیت شناختی آنها است تا به یک الگوی مصرف در کشور برسیم. این پژوهش در تمام کشور انجام می شود یعنی تمام روستاها و شهرها را شامل می شود و در انتهای کار به تفکیک استانها هم الگوی مصرف را استخراج می کنیم ، یعنی بعد از اجرای این پژوهش، گزارشهای استانها را به تفکیک داریم و یک گزارش جمع بندی و تحلیل از کل کشور داریم.
این پژوهش میدانی چگونه انجام می شود؟ یعنی پرسشگران شما به در خانه ها می روند و سوال می پرسند یا اینکه به صورت پرسشنامه است؟
این کار یک پژوهش میدانی خانه به خانه است برای استخراج اطلاعات هم از پرسشنامه استفاده می شود و اطلاعات آن تحلیل می شود. اما منظور ما از خانه به خانه سرشماری نیست بلکه براساس یک الگوی پژوهشی و تحلیل الگوی آماری ما تعدادی نمونه را انتخاب می کنیم که براساس شیوع مصرف در پژوهشهای سابق در استانها و براساس جمعیت شهری و روستایی هر استان انتخاب می شوند. ما این کار را براساس یک مرور منابع در کشورهای دنیا انجام دادیم و معیار انتخاب حجم نمونه پژوهش سال 90 بود که استانها را به سه گروه شیوع مصرف بالا، متوسط و پایین تقسیم کرده است. مبنای تحقیق ما این است که در فرمولهای آماری حجم نمونه را انتخاب کردیم که حدود 62 هزار نفرشد و براساس جمعیت شهر و روستاها آنها پخش شدند. بنابراین با هماهنگی سازمان آمار در شهرها و روستاها این جمعیت انتخاب می شوند و پرسشنامه را در اختیار مردم قرار می دهیم.
آقای دکتر همانطور که می دانید یک ترسی مردم از اینگونه طرحها دارند و دوست ندارند که اطلاعات خودشان را به راحتی در اختیار پرسشگران قرار دهند. به نظر شما چقدر می توان به این اطلاعاتی که داده می شود اطمینان کرد؟
همانطور که می دانید ما برای انجام پژوهشهای میدانی در حوزه آسیبها به ویژه اعتیاد چالش‌های اساسی داریم البته برای جمع آوری اطلاعات در میان مردم که بار ارزشی و مشکل قانونی ندارد و دچار انگ و قبح نیست بسیار راحتتر عمل می کنیم مثلا شما به راحتی می توانید گروه خونی افراد را بپرسید یا در مورد وزن و هرچیز دیگر؛ اما آسیبها در جامعه دارای بار ارزش است به ویژه که اعتیاد جرم هم محسوب می شود . برای همین همیشه این نگرانی در تمام کشورها وجود دارد که افراد اطلاعات درست به پرسشگران ندهند . برای اینکه بتوانیم این محدودیت را کنترل کنیم و بعدا اطلاعات نزدیکتر به واقعیت باشد کارهایی را انجام دادیم . اول اینکه کار مطالعاتی در مورد مسائل اجتماعی که مردم امکان مقاوت در مورد آنها را داشتند انجام دادیم و از تمام تجارب داخلی و بین المللی استفاده کردیم. در این بررسی به ما گفته شد چه کارهایی را برای اطمینان مردم انجام دهیم و چگونه پرسشنامه طراحی کنیم. بنابراین در مرحله طراحی از صاحبنظران حوزه پژوهش و اعتیاد کمک گرفتیم تا یک پرسشنامه ای تهیه کنیم که پاسخ دادن به آن آسان باشد و آنها درمورد اعتبار آن نظر بدهند چون باید این پرسشنامه علمی هم بود.همچنین باید یک پایلوتی داشتیم تا در میدان عمل این پرسشنامه چگونه خودش را نشان می دهد؛ پرسشنامه اولیه که با کمک صاحبنظران تهیه شده بود را در دو مرحله به صورت واقعی پایلوت کردیم. بار اول به پرسشگران آموزش دادیم که به درخانه افراد بروند تا مشکلات و محدودیتها مشخص شود و بعد اصلاحات را انجام دادیم. پایلوت دوم را هم به همین صورت انحام دادیم.
یعنی شما ابتدا به صورت آزمایشی طرح را اجرا کردید تا با نتایج آن بتوانید یک کار پژوهشی انجام دهید؟
بله و این خیلی به ما کمک کرد تا بتوانیم پژوهش واقعی را انجام دهیم. مثلا ما متوجه شدیم که مردم می ترسند اطلاعات خودشان را بدهند چون نگرانند که این اطلاعات پخش شود، برخی می گفتند که اطلاعات ما را برای یارانه و مالیات نیاز دارید. برخی هم می ترسیند که خانواده و دوستان از این اطلاعات آگاه شوند که ما سعی کردیم الگوی پژوهش را مبتنی بر این یافته ها تغییر دهیم.
این تغییرات به چه صورت بود؟
پرسشنامه ها را آسانتر کردیم و کدهایی گذاشتیم که فقط از آن طریق قابل پیگیری است یعنی هیچ نام و نشانی را در پرسشنامه نداریم. پژوهش را خوداظهاری کردیم چون مطالعات کشورهای مختلف به ما نشان داد که وقتی خوداظهاری می شود و افراد به تنهایی پرسشنامه را پر می کند احتمال درست پاسخ درست دادن بیشتر است. آنها را تک تک به اعضای خانواده می دهیم همراه با یک پاکت سفید که درون آن بگذارند و اصلا قابل ردیابی نیست، از این رو نگرانی آنها کمتر می شود. ما به پرسشگران یا دادیم که در مردم احساس امنیت و اطمینان به وجود آورند. ما کسانی را انتخاب کردیم که فعال اجتماعی باشند و بتوانند با مردم به راحتی ارتباط بگیرند، همچنین کارهای رسانه ای برای اطلاع رسانی کردیم . اما باز هم احتمال می دهیم که یک درصد از پرسشنامه ها مشکل داشته باشند برای همین تصمیم گفتیم با کمک فرمولهای پژوهشی این میزان خطا را هم استخراج کنیم، یعنی جوابها را ضربدر ضریب خطا کنیم و پاسخها را استخراج کنیم.
کار پژوهش از 62 هزار نفر به صورت یکجا امسال انجام می شود؟
همانطور که گفتم ما دو مرحله پایلوت در سطح استانها داشتیم بعد تصمیم گرفتیم 20 درصد کار را ابتدا در شهرها و روستاها انجام دهیم که الان آخرین روزهای مرحله فاز اول این طرح هستیم و تا ماه رمضان انجام می شود. داده ها را تحلیل می کنیم مشکلات و تجارب را در کمیته ای فنی بررسی می کنیم. فاز دوم بعد از ماه رمضان انجام می شود که سه ماه زمان می برد. حدود 120 پژوهشگر به ما کمک می کنند و امیدوارم در پنج ماه بعد طرح به اتمام برسد و گزارشهای استانی آماده تحلیل باشد. الگوی این کار منحصر به فرد است و از صاحبنظران ملی و کارهای پژوهشی دنیا استفاده کردیم تا دقیق باشد برای همین در تمام مراحل یک پروتکلهای مجزا نوشته شده است. مستند سازی در این پژوهش بسیار مورد توجه است و تمام اتفاقات در زمان کار ثبت می شود. نکته دیگر این است که در سه سطح ملی، استانی و منطقه ای کار نظارت می شود و ناظرانی را آموزش دادیم که تمام مراحل را پایش و ثبت می کنند.
در این کار چه نهادهایی درکنار شما هستند؟
سازمان بهزیستی مجری طرح و کل کار، مشترک با ستاد مبارزه با مواد مخدر است . ناظران و همکارانی در کار پژوهش هستند و دفتر تحقیقات ستاد مبارزه با مواد مخدر هم کمک کردند. دکتر ملک افضلی هم بسیار کمک و راهنمایی کردند. امیدوارم مردم هم به ما و پرسشگران کمک کنند تا یک طرح درست و جامع استخراج شود.
درباره جزییات این طرح با محسن روشن‌پژوه، معاون پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی گفتگو کردیم که در ادامه می‌خوانید:
چه ضرورتی برای تهیه آمار شیوع مصرف مواد از طریق الگوی پیماش ملی خانه به خانه بود؟
برای برنامه ریزی بهتر در حوزه پیشگیری و درمان هر مشکل اجتماعی و هر موضوع سلامت احتیاح داریم بدانیم چهره واقعی آن چگونه است و چه ابعادی دارد. به صورت مشخص در مورد پیشگیری و درمان اعتیاد هم نیاز داریم شیوع واقعی مصرف را در جمعیتهای مختلف بدانیم تا برنامه ریزی درستی برای پیشگیری ودرمان آن داشته باشیم. به نظر من داشتن یک نیم رخ واقعی در مورد مصرف مواد از الزامات اولیه در مورد پیشگیری و درمان مواد مخدر است.
برای اولین بار است که به این شیوه آمارگیری می شود؟
پیش از این سه بار، ارزیابی اعتیاد از طریق الگوی RFA یعنی یک ارزیابی از وضعیت به سرعت صد، توسط بهزیستی انجام شد که برای برنامه ریزی و کاهش آسیب انجام می شود اما قابل تعمیم به جمعیت عمومی کشور نیست چون مدل پژوهش به گونه ای است که جمعیت خاصی نمونه گیری می شود و بنابراین قابل تعمیم به همان جمعیت است. آخرین سال نمونه گیری آن سال 86 به روش گوله برفی بود که یک الگوی خاص پژوهش میدانی است و نیم رخی از اعتیاد را نشان می دهد که سالها استناد ما در برنامه ها به همین آمار بود. در سال 90 هم ستاد مبارزه با مواد مخدر یک سفارشی به جهاد دانشگاهی تهران داد که پیماشی انجام شود و آمار آن منتشر نشد اما مبنای برنامه ها بود که آخرین جمعیت معتاد را یک میلیون و 325 نفر اعلام کرد . الان 4 سال از این آمارگیری می گذرد و باید آمار به روز شود و از طرفی ما نیاز به شیوه ای داریم که قابل تعمیم به جمعیت عمومی کشور باشد بنابراین پیمایش را در سطح جمعیت عمومی انجام می دهیم.
آقای دکتر در کشورهای دیگر هم برای شناخت شیوع مصرف این شیوه را انجام می دهند؟
پیمایش ملی برای شیوع مصرف مواد در کشور به صورت دوره ای انجام می شود. برخی کشورها پنج ساله و برخی هم کمترو بیشتر یک مطالعه ملی در مورد شیوع مصرف مواد مخدر در کشورشان انجام می دهند. ما هم براساس ضرورتهایی که احساس شد به فکر یک پیماش ملی یعنی پژوهشی از جمعیت عمومی افتادیم و پیشنهاد آن را به ستاد مبارزه با مواد مخدر دادیم و بعد از تصویب کار ، ثبت و الان در حال اجرا شدن است.
جمعیت هدف شما در این طرح افراد چند ساله هستند؟
این کار در مورد مصرف مواد است نه در مورد اعتیاد و باید به این موضوع توجه کرد. هدف شیوع مصرف مواد در جامعه عمومی بین 15 تا 65 سال کشور است؛ بنابراین هر نوع مصرف موادی را اعتیاد نمی توان تلقی کرد و هدف ما رسیدن به انوع مصرف مواد ، الگوهای مصرف، گروههای سنی و جنسی است و مشاغل و بررسی ویژگی جمعیت شناختی آنها است تا به یک الگوی مصرف در کشور برسیم. این پژوهش در تمام کشور انجام می شود یعنی تمام روستاها و شهرها را شامل می شود و در انتهای کار به تفکیک استانها هم الگوی مصرف را استخراج می کنیم ، یعنی بعد از اجرای این پژوهش، گزارشهای استانها را به تفکیک داریم و یک گزارش جمع بندی و تحلیل از کل کشور داریم.
این پژوهش میدانی چگونه انجام می شود؟ یعنی پرسشگران شما به در خانه ها می روند و سوال می پرسند یا اینکه به صورت پرسشنامه است؟
این کار یک پژوهش میدانی خانه به خانه است برای استخراج اطلاعات هم از پرسشنامه استفاده می شود و اطلاعات آن تحلیل می شود. اما منظور ما از خانه به خانه سرشماری نیست بلکه براساس یک الگوی پژوهشی و تحلیل الگوی آماری ما تعدادی نمونه را انتخاب می کنیم که براساس شیوع مصرف در پژوهشهای سابق در استانها و براساس جمعیت شهری و روستایی هر استان انتخاب می شوند. ما این کار را براساس یک مرور منابع در کشورهای دنیا انجام دادیم و معیار انتخاب حجم نمونه پژوهش سال 90 بود که استانها را به سه گروه شیوع مصرف بالا، متوسط و پایین تقسیم کرده است. مبنای تحقیق ما این است که در فرمولهای آماری حجم نمونه را انتخاب کردیم که حدود 62 هزار نفرشد و براساس جمعیت شهر و روستاها آنها پخش شدند. بنابراین با هماهنگی سازمان آمار در شهرها و روستاها این جمعیت انتخاب می شوند و پرسشنامه را در اختیار مردم قرار می دهیم.
آقای دکتر همانطور که می دانید یک ترسی مردم از اینگونه طرحها دارند و دوست ندارند که اطلاعات خودشان را به راحتی در اختیار پرسشگران قرار دهند. به نظر شما چقدر می توان به این اطلاعاتی که داده می شود اطمینان کرد؟
همانطور که می دانید ما برای انجام پژوهشهای میدانی در حوزه آسیبها به ویژه اعتیاد چالش‌های اساسی داریم البته برای جمع آوری اطلاعات در میان مردم که بار ارزشی و مشکل قانونی ندارد و دچار انگ و قبح نیست بسیار راحتتر عمل می کنیم مثلا شما به راحتی می توانید گروه خونی افراد را بپرسید یا در مورد وزن و هرچیز دیگر؛ اما آسیبها در جامعه دارای بار ارزش است به ویژه که اعتیاد جرم هم محسوب می شود . برای همین همیشه این نگرانی در تمام کشورها وجود دارد که افراد اطلاعات درست به پرسشگران ندهند . برای اینکه بتوانیم این محدودیت را کنترل کنیم و بعدا اطلاعات نزدیکتر به واقعیت باشد کارهایی را انجام دادیم . اول اینکه کار مطالعاتی در مورد مسائل اجتماعی که مردم امکان مقاوت در مورد آنها را داشتند انجام دادیم و از تمام تجارب داخلی و بین المللی استفاده کردیم. در این بررسی به ما گفته شد چه کارهایی را برای اطمینان مردم انجام دهیم و چگونه پرسشنامه طراحی کنیم. بنابراین در مرحله طراحی از صاحبنظران حوزه پژوهش و اعتیاد کمک گرفتیم تا یک پرسشنامه ای تهیه کنیم که پاسخ دادن به آن آسان باشد و آنها درمورد اعتبار آن نظر بدهند چون باید این پرسشنامه علمی هم بود.همچنین باید یک پایلوتی داشتیم تا در میدان عمل این پرسشنامه چگونه خودش را نشان می دهد؛ پرسشنامه اولیه که با کمک صاحبنظران تهیه شده بود را در دو مرحله به صورت واقعی پایلوت کردیم. بار اول به پرسشگران آموزش دادیم که به درخانه افراد بروند تا مشکلات و محدودیتها مشخص شود و بعد اصلاحات را انجام دادیم. پایلوت دوم را هم به همین صورت انحام دادیم.
یعنی شما ابتدا به صورت آزمایشی طرح را اجرا کردید تا با نتایج آن بتوانید یک کار پژوهشی انجام دهید؟
بله و این خیلی به ما کمک کرد تا بتوانیم پژوهش واقعی را انجام دهیم. مثلا ما متوجه شدیم که مردم می ترسند اطلاعات خودشان را بدهند چون نگرانند که این اطلاعات پخش شود، برخی می گفتند که اطلاعات ما را برای یارانه و مالیات نیاز دارید. برخی هم می ترسیند که خانواده و دوستان از این اطلاعات آگاه شوند که ما سعی کردیم الگوی پژوهش را مبتنی بر این یافته ها تغییر دهیم.
این تغییرات به چه صورت بود؟
پرسشنامه ها را آسانتر کردیم و کدهایی گذاشتیم که فقط از آن طریق قابل پیگیری است یعنی هیچ نام و نشانی را در پرسشنامه نداریم. پژوهش را خوداظهاری کردیم چون مطالعات کشورهای مختلف به ما نشان داد که وقتی خوداظهاری می شود و افراد به تنهایی پرسشنامه را پر می کند احتمال درست پاسخ درست دادن بیشتر است. آنها را تک تک به اعضای خانواده می دهیم همراه با یک پاکت سفید که درون آن بگذارند و اصلا قابل ردیابی نیست، از این رو نگرانی آنها کمتر می شود. ما به پرسشگران یا دادیم که در مردم احساس امنیت و اطمینان به وجود آورند. ما کسانی را انتخاب کردیم که فعال اجتماعی باشند و بتوانند با مردم به راحتی ارتباط بگیرند، همچنین کارهای رسانه ای برای اطلاع رسانی کردیم . اما باز هم احتمال می دهیم که یک درصد از پرسشنامه ها مشکل داشته باشند برای همین تصمیم گفتیم با کمک فرمولهای پژوهشی این میزان خطا را هم استخراج کنیم، یعنی جوابها را ضربدر ضریب خطا کنیم و پاسخها را استخراج کنیم.
کار پژوهش از 62 هزار نفر به صورت یکجا امسال انجام می شود؟
همانطور که گفتم ما دو مرحله پایلوت در سطح استانها داشتیم بعد تصمیم گرفتیم 20 درصد کار را ابتدا در شهرها و روستاها انجام دهیم که الان آخرین روزهای مرحله فاز اول این طرح هستیم و تا ماه رمضان انجام می شود. داده ها را تحلیل می کنیم مشکلات و تجارب را در کمیته ای فنی بررسی می کنیم. فاز دوم بعد از ماه رمضان انجام می شود که سه ماه زمان می برد. حدود 120 پژوهشگر به ما کمک می کنند و امیدوارم در پنج ماه بعد طرح به اتمام برسد و گزارشهای استانی آماده تحلیل باشد. الگوی این کار منحصر به فرد است و از صاحبنظران ملی و کارهای پژوهشی دنیا استفاده کردیم تا دقیق باشد برای همین در تمام مراحل یک پروتکلهای مجزا نوشته شده است. مستند سازی در این پژوهش بسیار مورد توجه است و تمام اتفاقات در زمان کار ثبت می شود. نکته دیگر این است که در سه سطح ملی، استانی و منطقه ای کار نظارت می شود و ناظرانی را آموزش دادیم که تمام مراحل را پایش و ثبت می کنند.
در این کار چه نهادهایی درکنار شما هستند؟
سازمان بهزیستی مجری طرح و کل کار، مشترک با ستاد مبارزه با مواد مخدر است . ناظران و همکارانی در کار پژوهش هستند و دفتر تحقیقات ستاد مبارزه با مواد مخدر هم کمک کردند. دکتر ملک افضلی هم بسیار کمک و راهنمایی کردند. امیدوارم مردم هم به ما و پرسشگران کمک کنند تا یک طرح درست و جامع استخراج شود.