گروه فرهنگی مشرق ـ فیلم شیار 143 ساختۀ خانم نرگس آبیار از روز 21 آبان 93 به اکران عمومی رسید. فروش فیلم در مدت 80 روز، در 20 سینمای تهران مبلغ 9ر1 میلیارد تومان و در 58 سینمای شهرستان‌ها معادل 3ر2 میلیارد تومان بوده است. این فیلم در پایان دورۀ اکران در سینماهای کشور از مرز 4ر4 میلیارد تومان گذشت و از 9 اسفند 93 در شبکه نمایش خانگی توزیع شد که این نسخه، حاوی تصاویر پشت صحنه نیز هست.
شیار 143 به مناسبت تشییع پیکر شهدای گمنام، برای نخستین مرتبه دوشنبه شب 25 خرداد از شبکۀ افق و سه‌شنبه شب از شبکۀ اول سیما پخش شد. به همین مناسبت، نقد آن تقدیم خوانندگان می‌شود.
شیار 143 دومین ساختۀ نرگس آبیار است، فیلمی غافلگیرکننده که به پدیدۀ جشنواره سی‌ودوم فجر تبدیل شد و مخاطبان و منتقدان استقبال شایانی از آن به عمل آوردند. اما عجیب آن است که هیئت انتخاب جشنوارۀ فجر، آن را واجد شرکت در جشنواره تشخیص نداده بود. (ظاهراً مخالف‌ترین فرد این گروه «مازیار میری» بوده است که از سوی دیگر، حامی فیلم مزخرف «شیفتگی» شد، فیلمی که در این دولت نیز مجوز اکران دریافت نکرده است.) لکن حمایت آقای حاتمی‌کیا و برخی از اهالی رسانه و منتقدان که فیلم شیار را در نمایش‌های خصوصی دیده بودند باعث شد که جشنوارۀ 32 فیلم فجر لیاقت یابد تا شیار 143 در آن نمایش داده شود. به این ترتیب این فیلم توانست حائز بهترین فیلم جشنواره از نگاه مردم شود و سیمرغ این رشته را نصیب تهیه‌کنندگانش کند. همچنین خانم مریلا زارعی سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول زن را برای ایفای نقش یک مادر شهید دریافت کرد. سیمرغ بلورین سوم، نصیب چهره‌پرداز فیلم، خانم سودابه خسروی شد.
خلاصه داستان
الفت (مریلا زارعی) در روستای پاریز کرمان با مادرش آهی‌جان و دو فرزندش یونس (سامان صفاری) و فردوس (گلاره عباسی) زندگی می‌کند. یونس که در معدن کرمان مشغول به کار است مدتی بعد به جبهه می‌رود و در عملیات والفجر مقدماتی مفقودالاثر می‌شود.
سیدعلی بمان (مهران احمدی) برادر رضاعیِ الفت که پسرش به همراه یونس اعزام شده است، به دنبال آنها به فکه می‌رود اما چیزی نمی‌یابد. الفت برای خبر یافتن از یونس سال‌ها به کمرش رادیو می‌بندد تا شاید صدای اسرای ایرانی در عراق را بشنود. عاقبت جنازۀ یونس با امداد غیبی خود او، در تفحص شهدا پیدا می‌شود...
مختصری دربارۀ کارگردان
نرگس آبیار متولد 1349 در تهران است. او رشتۀ ادبیات را تا مقطع کارشناسی تحصیل کرد و به داستان نویسی روی آورد. اولین کتابش به نام عروس آسمان در سال 1379 منتشر شد و این شمار تاکنون به 30 عنوان کتاب خرد و کلان رسیده است.
مهم‌ترین کتاب‌های او عبارتند از: رمان چشم سوم، مجموعه داستان اختر و روزهاي تَلواسه (این دو کتاب مبنای فیلم شیار بوده‌اند)، کوه روي شانه‌هاي درخت، مجموعه داستان حکمت کوچک، به کي ميگن قهرمان؟، شکفتن در هامون. اغلب کتاب‌های خانم آبیار، در موضوعات کودک یا دفاع مقدس هستند.
گفتنی است که بخشی از توفیقات خانم آبیار مدیون ورود ایشان به گروه شاهد تلویزیون و قرابت یافتن با موضوع شهدای دفاع مقدس است. ایشان نخست زندگینامۀ شهدا و خانواده‌های آنها را در برخی کتب خود به داستان درآورد. از جمله زندگی خانم اختر نیازپور (مادر شهید محمدجعفر رضایی) که در داستانی از مجموعۀ «اختر و روزهای تلواسه» سال 1388 در نشر تکا منتشر شد. همین قصه مبنای فیلمنامۀ شیار 143 قرار گرفت.
خانم آبیار از سال 1384 به ساخت فیلم‌های مستند و کوتاه داستانی در حوزۀ دفاع مقدس روی آورد و آثار چندی ساخت که از جشنواره‌های داخل و خارج حائز جوایز متعددی شدند: یک روز پس از دهمین روز، روایت یک داستان باورکردنی، روز پایان، ناسور، شیرپوشان و غیره. نخستین فیلم بلند او، «اشیاء از آنچه در آینه می‌بینید به شما نزدیک‌ترند»، یک فیلم معمولی از زندگی روزمرۀ یک زن خانه‌دار بود که گرچه در سال 1391 در جشنواره فجر به نمایش درآمد اما هنوز به اکران عمومی نرسیده است.
فیلم شیار 143 (1392) دومین اثر سینمایی خانم آبیار، روز 16 بهمن 1392 در سئانس سوم در سالن برج میلاد به نمایش درآمد و قلب‌ها را تسخیر کرد و اشک‌ها را سرازیر ساخت. درست پس از نمایش فیلم رستاخیز ساختۀ احمدرضا درویش که با موضوع حضرت سیدالشهدا نتوانسته بود حتی یک نفر را بگریاند. طبق برخی اخبار رسیده، فیلم شیار با هزینه‌ای کمتر از دویست میلیون تومان تولید گشته و این کمتر از یک درصد از بودجۀ فیلم رستاخیز بوده است!
خانم آبیار هم‌اکنون در حال ساخت فیلم نفس، در یزد است. مهران احمدی، سیامک صفری و گلاره عباسی از بازیگران این فیلم هستند.
نقد و نظر
شیار 143 یکی از دلاویزترین فیلم‌های سینمای ایران است. فیلمی که علی‌رغم مضمون تراژیک آن، تماشایش با غم و افسردگی همراه نیست، همچون روضۀ سیدالشهداء(ع) که در عین اشک و ماتم، با بشارت فرشتگان توأم است و عزادار ناخواسته، فرحناک و شادخاطر از مجلس بیرون می‌آید. تا پیش از این، فقط آژانس شیشه‌ای (1376) را با این خصوصیات می‌شناختم و اکنون باید شیار 143 را نیز به آن بیافزایم؛ دو فیلمی که واجد خاص‌ترین و ناگفتنی‌ترین خصوصیات شیعیان هستند.
از محاسن فیلم، بسیار می‌توان گفت. از نام عجیب فیلم که در انتها معنا می‌شود و حسّی از وطن‌دوستی را القاء می‌کند، از تصویر نزدیک به واقع از شهیدان و مادران صبور آنها، از اینکه زندگی روستاییان در فیلم به خوبی منعکس شده است، از حماسۀ مادران شهدا و نمایش علقۀ عمیق مادر و فرزندی، از دلالت قرآن بر زنده بودن شهیدان، از معجزات این مقربان و دستگیری‌شان از نیازمندان، تا برسد به بازی‌های خوب و گریم تحسین‌برانگیز و حسّ غریبی که در این فیلم نهفته است.
برای بنده مسلّم است که سازندگان شیار 143 به توفیقی از خداوند نائل شده‌اند و این البته، بدون اذن او نبوده است. خیلی از فیلمسازان می خواسته اند که فیلمی تأثیرگذار بسازند اما موفق نبوده‌اند. قاعدتاً آنچه این توفیق را نصیب سازندگان شیار 143 کرده اخلاص سابق آنها برای خداوند تعالی است. علاوه بر خانم آبیار، آقای محمدحسین قاسمی تهیه‌کننده این فیلم نیز سال‌ها مستندساز دفاع مقدس بوده‌اند. حدیثی به این مضمون را به خاطر می‌آورم که اگر کسی خودش را برای خداوند خالص کند، حق تعالی نیز قلوب مردم را به سوی او متوجه خواهد کرد. مصداق بارز این حدیث در روزگار ما، حضرت امام خمینی(ره) بود که خداوند قلوب مردم را به سمت او متمایل کرد تا این انقلاب را برپا کند و دفاع مقدس را با آن بسیجیان مخلص هدایت نماید و سپس آن امانت را به یکی از شاگردان مخلص خود به ودیعت نهد.
در اینجا لازم است به مهم‌ترین ایراد فیلم نیز اشاره کنم. به نظر می‌رسد که انتخاب شیوۀ مصاحبه برای روایت داستان، چندان موجه نبوده است. خصوصاً که زمان و مکان مصاحبه چندان واضح نیست. اما از اشاراتی که در برخی مصاحبه‌ها وجود دارد می‌توان فهمید که این گروه مستندساز در مدت خلوت کردن الفت با جنازۀ یونس، از این خانواده و آن سرباز مصاحبه گرفته‌اند. قاعدتاً دیدار الفت نمی‌تواند تا یک ساعت و نیم به طول انجامیده باشد. به نظر می‌رسد که اگر فیلم از منظر دانای کل روایت می‌گشت انسجام قصه و اثرگذاری آن بیشتر می‌شد.
ایرادها و معایب
1. انتخاب شیوه مصاحبه برای روایت داستان
2. یونس و فردوس، مادرشان را «الفت» صدا می‌زنند!
3. تصویر حضرت امام(ره) در خانۀ الفت دیده نمی‌شود.
محاسن و تمجیدات
1. بازی‌های خوب و درخشان فیلم مخصوصاً مریلا زارعی، مهران احمدی و جواد عزتی
2. استفاده از تصاویر مستند زمان جنگ که بر غنای فیلم افزوده است.
3. معرفی شایستۀ عملیات والفجر مقدماتی و منطقۀ قتلگاه
4. بازنمایی صحیح فضای روستا و کارهای روستاییان
5. لهجه‌ها و جغرافیای باورپذیر روستای کرمانی
6. گریم هفت‌گانه و باورپذیر خانم زارعی
7. باورپذیری و اثرگذاری فوق العاده
و اما بعد...
شیار 143 بازگوکنندۀ حماسۀ مادران شهدا است، که ساخت آن فقط از عهدۀ یک زن برمی‌آمد.
فیلمی که شبیه به هیچ اثر دیگری نیست. به یاد آورید فیلم بوسیدن روی ماه (1390) ساختۀ همایون اسعدیان که موضوع مادران شهدای مفقود الاثر را به یک فیلم معمولی تبدیل کرده بود. جناب اسعدیان در آن فیلم حتی از نشان دادن لحظۀ مواجهۀ مادر شهید با جنازۀ فرزندش نیز ابا می‌کرد. اما همین مواجهه بود که نقطۀ اوج فیلم شیار را رقم زد. می‌خواهم بگویم به دلیل آنکه اغلب فیلمسازان زن به ورطۀ فمینیسم و دفاع از حقوق زن سقوط کرده‌اند چنانچه یک زن فیلمساز، موضوعات بر زمین‌مانده زنان و مادران را بشناسد و آنها را به درستی تصویر کند چه اثر شگرفی خواهد داشت. لهذا شیار 143 علاوه بر آنکه فیلمی مؤثر در وحدت ملی بود، سند رسوایی فیلمسازانی را صادر کرد که بر طبل پارۀ فمینیسم می‌کوبند و زوجین را به جان هم می‌اندازند.
*امیر اهوارکی