گروه سیاسی مشرق - در هر سه توافق ژنو، لوزان و وین تیم ایرانی و تیم آمریکایی اظهارات کاملاً متناقضی در خصوص تعهدات ایران بیان کرده‌اند و در دو سال اخیر، شنیدن اظهارنظرهای متناقض درباره تعهدات ایران به امری عادی تبدیل‌شده است. بااین‌همه، این امر به‌هیچ‌عنوان قابل‌اغماض نیست و نشان‌دهنده وقوع اموری ناخوشایند و هشداری به خواص و عموم مردم کشور در مورد آن است؛ زیرا این اظهاراتِ کاملاً متناقض ناشی از یکی از سه حالت زیر است:

1. این اظهارنظرهای متناقض به خاطر دوپهلو بودن متن است که موجب دو برداشت کاملاً متعارض از آن می‌شود. متنی که این‌قدر مبهم و تفسیرپذیر باشد که بتوان درباره اصلی‌ترین تعهدات آن، دو برداشت صدرصد متعارض داشت یک فاجعه حقوقی در روابط بین‌الملل است.

2. این امر نه ناشی از دوپهلو بودن متن که به خاطر شیطنت و دروغ‌گویی آمریکایی‌هاست که در این صورت نشان می‌دهد آمریکایی‌ها به‌هیچ‌عنوان قابل‌اعتماد نیستند، زیرا از همان روز توافق بدعهدی و خلاف‌گویی را آغاز کرده‌اند.

3. این امر ناشی از خلاف‌گویی تیم ایرانی برای کتمان فاجعه‌ای است که به وقوع پیوسته است که اگر خدای‌ناکرده این‌گونه باشد ...

دو ادعای متناقض درباره بازرسی از مراکز نظامی

یکی از مواردی که طرف ایرانی و آمریکایی ادعاهای کاملاً متعارضی درباره آن داشته‌اند امکان بازرسی از مراکز و تأسیسات نظامی است. مسلماً یکی از خطوط قرمز اصلی نظام، صیانت از امنیت کشور و جلوگیری از جاسوسی توسط دشمنان به بهانه بازرسی‌های آژانس است و این، مسئله کوچکی نیست که بتوان در خصوص آن بی‌تفاوت بود و به‌سادگی از کنار آن گذشت. باید روشن شود که آیا آژانس بر اساس توافق وین می‌تواند به تأسیسات نظامی دسترسی داشته باشد یا خیر.

مقام معظم رهبری در تیرماه سال جاری و در دیدار با کارگزاران نظام به‌صراحت اعلام کردند:

«با بازرسی‌های غیرمتعارف و پرس‌وجو از شخصیت‌ها را هم به‌هیچ‌وجه بنده موافق نیستم. بازرسی از مراکز نظامی را هم نمی‌پذیریم همچنان که قبلاً هم گفتیم.»[1]

بنابراین در خصوص لزوم رعایت این مسئله در توافق نهایی جای هیچ‌گونه تردیدی نیست و تیم ایرانی ملزم بوده به هر طریق ممکن از امنیت کشور صیانت کند. در همین راستا جناب آقای عراقچی در گفتگوی ویژه خبری از شبکه دو سیما تصریح کردند که به‌هیچ‌وجه آژانس حق بازرسی از تأسیسات نظامی را ندارد و بر این اساس خط قرمز نظام در زمینه حفظ امنیت کشور رعایت شده است. متن سخن ایشان چنین است:

به‌طور مسلم قرار نیست بازدید و بازرسی از اماکن نظامی حتی به‌صورت دسترسی مدیریت‌شده باشد[2]

اما آقای ارنست مونیز وزیر انرژی امریکا ـ‌ در جلسه استماع کنگره و در دفاع از توافق صورت گرفته‌ ـ در اظهارنظری کاملاً متناقض با ادعای جناب آقای عراقچی گفت:

«آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌تواند پس از اطلاع‌رسانی 24 روزه قبلی به‌تمامی «سایت‌های مشکوک» ایران دسترسی داشته باشد»[3]

مطابق ادعای آقای مونیز، آژانس می‌تواند به همه سایت‌های مشکوک ازجمله سایت‌های نظامی دسترسی پیدا کند و به‌عبارت‌دیگر طبق ادعای ایشان آژانس حق بازرسی از اماکن نظامی را دارد.

برای مشخص شدن این‌که حق با کدام طرف است و روشن شدن این امر که آیا خط قرمز امنیتی کشور رعایت شده یا نه چاره‌ای جز رجوع به متن اصلی توافق نیست.

امکان بازرسی از تأسیسات نظامی در توافق نهایی؟

توافق نهایی دارای یک متن اصلی و پنج ضمیمه است که از جهت ارزش و اعتبار حقوقی، متن توافق و ضمایم آن هیچ فرقی با یکدیگر ندارند. بندهای 74 تا 79 ضمیمه اول توافق، درباره دسترسی‌های آژانس است. متن این پنج بند چنین است:

74. درخواست‌های دسترسی بر مبنای مفاد برجام با حسن نیت، با در نظر داشتن حقوق حاکمیتی ایران درخواست خواهد شد و به حداقل ضروری برای اجرای مؤثر مسئولیت‌های راستی آزمایی تحت این برجام نگه‌داشته خواهد شد. هماهنگ با رویه‌های بین‌المللی یادمان‌های معمول چنین درخواست‌هایی باهدف مداخله در فعالیت‌های نظامی ایران یا دیگر فعالیت‌های مرتبط با امنیت ملی ایران نبوده اما منحصراً برای حل نگرانی‌هایی برخاسته از تحقق تعهدات برجام و دیگر تکالیف یادمان‌ها و عدم اشاعه ایران خواهد بود. شیوه‌نامه‌های زیر به‌منظور اجرای برجام بین 1+5 و ایران هستند و بدون پیش‌داوری نسبت به موافقت‌نامه یادمان‌ها و پروتکل الحاقی است. در اجرای این شیوه همین‌طور دیگر اقدامات شفاف ساز، از آژانس خواسته می‌شود هر احتیاطی را برای صیانت از اسرار صنعتی، فناورانه و تجاری و همین‌طور دیگر اطلاعات محرمانه که به آن دست پیدا می‌کند به کار گیرد.

75. در پیشبرد اجرای برجام، اگر آژانس نگرانی‌هایی در رابطه با مواد یا فعالیت‌های اعلام‌نشده یا فعالیت‌های مغایر با برجام در محل‌هایی که تحت موافقت‌نامه جامع پادمان یا پروتکل الحاقی اعلام‌نشده‌اند داشته باشد آژانس به ایران اساس چنین نگرانی‌هایی را ارائه نموده و درخواست شفاف‌سازی می‌نماید.

76. اگر توضیحات ایران نگرانی‌های آژانس را حل‌وفصل نکند آژانس ممکن است دسترسی به چنین محل‌هایی ایجادکننده نگرانی را منحصراً به دلیل راستی آزمایی تضمین عدم وجود مواد و فعالیت‌های اعلام‌نشده یا فعالیت‌های مغایر با برجام در چنین محل‌هایی را درخواست نماید. آژانس به‌صورت مکتوب دلایل خود برای دسترسی و اطلاعات مرتبط را در اختیار ایران می‌گذارد.

77. ایران می‌تواند راه‌های جایگزین برای حل نگرانی‌های آژانس پیشنهاد نماید که آژانس را قادر سازد تا عدم وجود مواد و فعالیت‌های هسته‌ای و یا فعالیت‌های مغایر با برجام را در مکان مورد سؤال ـ که بایستی به‌سرعت و دقت موردتوجه قرار گیردـ راستی آزمایی کند.

78. اگر عدم وجود مواد و فعالیت‌های اعلام‌نشده و یا فعالیت‌های مغایر با برجام بعد از اجرای ترتیبات جایگزین موافقت شده توسط ایران و آژانس نتواند راستی آزمایی شود یا دو طرف قادر نباشند به طریق رضایت‌بخش برای راستی آزمایی عدم وجود مواد یا فعالیت‌های هسته‌ای اعلام‌نشده یا فعالیت‌های مغایر با برجام در مکان‌های مشخص‌شده در مدت 14 از ارائه درخواست اولیه آژانس برای دسترسی به توافق برسند ایران با مشورت با اعضا کمیسیون مشترک نگرانی آژانس را از طریق روش‌های ضروری موافقت شده بین ایران و آژانس حل می‌نماید. در صورت فقدان یک توافق، اعضای کمیسیون مشترک با اجماع و یا بارأی 5 عضو از 8 عضو بر روی روش‌های ضروری برای حل نگرانی آژانس مشورت خواهند داد. فرایند مشورت و یا هر عمل دیگری به همراه آن توسط اعضای کمیسیون مشترک نبایستی بیشتر از 7 روز به‌طور بیانجامد و ایران این روش‌های ضروری را طی 3 روز اجرا خواهد کرد.[4]

مفاد بندهای فوق را به نحو ساده‌تری می‌توان بدین‌صورت بیان نمود:

1. وظیفه راستی آزمایی در خصوص فقدان مواد و فعالیت‌های اعلام‌نشده یا مغایر با توافق نهایی بر عهده آژانس انرژی اتمی است. فعالیت‌های آژانس صرفاً به‌منظور راستی آزمایی است و هیچ قصد سوئی ندارد.

2. درصورتی‌که آژانس در خصوص وجود مواد یا فعالیت‌های اعلام‌نشده یا مغایر با توافق نهایی در مکان‌هایی به‌غیراز مکان‌هایی که بر اساس ان پی تی و پروتکل الحاقی مجاز به بازدید از آن‌هاست نگران شود درخواست مستند خود را برای رفع نگرانی در این زمینه به ایران اعلام می‌کند.

3. مکان مورد درخواست آژانس می‌تواند هر مکانی اضافه بر مکان‌هایی باشد که بر طبق ان پی تی یا پروتکل الحاقی مجاز به بازدید از آن‌هاست؛ بنابراین محل مورد درخواست می‌تواند یک کارخانه ازکارافتاده تولید پفک، ساختمانی متروکه در یک معدن قدیمی، ساختمانی در نهاد ریاست جمهوری یا یک کارخانه تولید اسلحه باشد.

4. در هیچ جای توافق اشاره نشده است که آژانس حق بازدید از اماکن نظامی را ندارد و مکان‌های نظامی از قاعده فوق مستثنا هستند. تنها چیزی که در بند 74 گفته‌شده این است که هدف بازرسی‌های آژانس دخالت در فعالیت‌های نظامی یا امنیتی نیست و صرفاً به دنبال انجام وظایف محوله در خصوص راستی آزمایی است.

5. ایران می‌تواند برای رفع نگرانی‌های آژانس، روش‌های جایگزینی را به‌جای بازدید از این محل‌ها به آژانس پیشنهاد کند؛ اما درصورتی‌که این روش‌های جایگزین قادر به رفع نگرانی آژانس نباشد باید بر سر روشی که نگرانی آژانس را رفع کند با آژانس به توافق برسد.

6. طبق بند 78 درصورتی‌که ایران نتواند ظرف چهارده روز از درخواست اولیه آژانس بر سر روشی که می‌تواند نگرانی آژانس را برطرف کند به توافق برسد «کمیسیون مشترک» ظرف 7 روز روش‌هایی را برای رفع نگرانی آژانس بارأی اجماعی یا اکثری به ایران پیشنهاد می‌کند و ایران موظف است ظرف حداکثر 3 روز این پیشنهاد‌ها را اجرایی کند.

7. اعضای «کمیسیون مشترک» عبارت‌اند از امریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان، نماینده اتحادیه اروپا، روسیه، چین و ایران. با این ترکیب، رأی ایران در این کمیسیون حداکثر 3 رأی خواهد بود و قاعدتاً روش پیشنهادی ایران حداکثر 3 رأی خواهد داشت؛ بنابراین امریکا با همراهی متحدیم سنتی خود می‌تواند بازدید از محل‌های نظامی را به‌عنوان تنها راهی که می‌تواند نگرانی آژانس را برطرف کند در این کمیسیون به تصویب برساند و ایران ملزم خواهد بود ظرف سه روز امکان بازدید از مکان‌های نظامی را برای آژانس فراهم کند.

8. بنابراین همان‌گونه که آقای ارنست مونیز ـ ‌وزیر انرژی آمریکا ـ به‌درستی بیان کرده بود ایران ظرف حداکثر 24 روز باید اجازه بازدید از تمامی نقاط مشکوک ـ‌ ازجمله مراکز نظامی‌ ـ را فراهم کند.

نتیجه

بر اساس بند 78 ضمیمه اول توافق وین، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌تواند از مکان‌های نظامی نیز بازدید کند و ایران موظف است ظرف حداکثر 24 روز این امکان را برای آژانس فراهم کند. به نظر می‌رسد اظهارنظر آقای عراقچی در خصوص عدم اجازه آژانس برای بازدید از مراکز نظامی، خلاف متن مذاکرات است.

ضمیمه

متن انگلیسی بخش دسترسی از ضمیمه اول توافق نهایی

Q. ACCESS

74. Requests for access pursuant to provisions of this JCPOA will be made in good faith, with due observance of the sovereign rights of Iran, and kept to the minimum necessary to effectively implement the verification responsibilities under this JCPOA. In line with normal international safeguards practice, such requests will not be aimed at interfering with Iranian military or other national security activities, but will be exclusively for resolving concerns regarding fulfilment of the JCPOA commitments and Iran's other non-proliferation and safeguards obligations. The following procedures are for the purpose of JCPOA implementation between the E3/EU+3 and Iran and are without prejudice to the safeguards agreement and the Additional Protocol thereto. In implementing this procedure as well as other transparency measures, the IAEA will be requested to take every precaution to protect commercial, technological and industrial secrets as well as other confidential information coming to its knowledge.

75. In furtherance of implementation of the JCPOA, if the IAEA has concerns regarding undeclared nuclear materials or activities, or activities inconsistent with the JCPOA, at locations that have not been declared under the comprehensive safeguards agreement or Additional Protocol, the IAEA will provide Iran the basis for such concerns and request clarification.

76. If Iran’s explanations do not resolve the IAEA’s concerns, the Agency may request access to such locations for the sole reason to verify the absence of undeclared nuclear materials and activities or activities inconsistent with the JCPOA at such locations. The IAEA will provide Iran the reasons for access in writing and will make available relevant information.

77. Iran may propose to the IAEA alternative means of resolving the IAEA’s concerns that enable the IAEA to verify the absence of undeclared nuclear materials and activities or activities inconsistent with the JCPOA at the location in question, which should be given due and prompt consideration.

78. If the absence of undeclared nuclear materials and activities or activities inconsistent with the JCPOA cannot be verified after the implementation of the alternative arrangements agreed by Iran and the IAEA, or if the two sides are unable to reach satisfactory arrangements to verify the absence of undeclared nuclear materials and activities or activities inconsistent with the JCPOA at the specified locations within 14 days of the IAEA’s original request for access, Iran, in consultation with the members of the Joint Commission, would resolve the IAEA’s concerns through necessary means agreed between Iran and the IAEA. In the absence of an agreement, the members of the Joint Commission, by consensus or by a vote of 5 or more of its 8 members, would advise on the necessary means to resolve the IAEA's concerns. The process of consultation with, and any action by, the members of the Joint Commission would not exceed 7 days, and Iran would implement the necessary means within 3 additional days.