گروه اجتماعی مشرق - توزیع مسکن- مخدر "ترامادول" در حالی در نیمه اول دهه 80 شمسی با مجوز وزارت بهداشت به داروخانه‌ها سپرده شد که در آن مقطع هیچ‌کدام از مسئولین وقت وزارت بهداشت، تجربه شکست خورده مدل ارائه این دارو در سایر کشورها را نپذیرفتند و در حال حاضر طبق آمار اعلام شده از سوی نهادهای ذی‌ربط بخش قابل توجهی از اعتیاد در میان جوانان، از نوع اعتیاد به قرص ترامادول است.

در همین زمینه چندی پیش مدیرکل وقت دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر وقت طی گزارشی با بیان اینکه مواد مخدر و روان‌گردان‌ها عامل قتل‌عام نوجوانان و جوانان است، گفت: بیشترین شیوع مواد در گروه نمونه دانشجویان به ترتیب حشیش، تریاک، قرص اکس و شیشه بوده و در بین داروها بیشترین شیوع به ترتیب به کدئین، ترامادول، دیازپام و ریتالین اختصاص داشته است.[1]

حمید صرامی مدیرکل وقت تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر در آمار منتشره از اوایل دهه 80 درباره انواع اعتیاد یعنی تا زمانی که هنوز مجوز توزیع ترامادول به داروخانه‌ها صادر نشده بود را شامل حشیش تریاک و هرویین اعلام می‌کند، اما آمار در سال 88 به گفته مدیرکل دفتر تحقیقات ستاد مبارزه با مواد مخدر چنین است: بر اساس پژوهشی با عنوان شیوع‌شناسی مصرف مواد در میان دانشجویان دانشگاه‌های علوم پزشکی شهر تهران که در میان دانشجویان دختر و پسر در سال 1388 انجام شد، از میان یک نمونه چهارهزارنفری که به تفکیک از میان سه دانشگاه علوم پزشکی تهران، ایران و شهید بهشتی انتخاب شده بودند نتایج زیر به دست آمد: بیشترین میزان مصرف متعلق به قلیان با 25/7 و پس‌ازآن به ترتیب متعلق به سیگار با 18 درصد، مشروبات الکلی با 11/8 درصد بود. همچنین، مصرف شیشه و کراک نیز به ترتیب با 0/91 درصد دارای کمترین مصرف هستند. همچنین، مصرف داروهایی مانند، مورفین، ریتالین، ترامادول به ترتیب رتبه‌های چهارم، پنجم و ششم مصرف مواد را در دانشجویان علوم پزشکی دارد.[2]

اعتیاد داروخانه‌ای

نکته قابل توجه درباره این آمار این است که تا قبل از صدور مجوز خبری از اعتیاد وسیع به قرص‌هایی شبیه ترامادول نبوده و چند سال بعد از توزیع، کم‌کم آمار اعتیاد به این دسته از قرص‌ها منتشر شد؛ یعنی عملاً وزارت بهداشت بدون توجه به مدل‌های شکست خورده اروپایی این قرص‌ها را روانه بازار کرد تا نشت آن به گفته رئیس کانون سراسری انجمن‌های صنفی درمانگران سراسر کشور، مدل جدید اعتیاد تحت عنوان اعتیاد داروخانه‌ای و یا اعتیاد شیک را رقم بزند. فاجعه‌ای که بعدازآن ستاد مبارزه با مواد مخدر با صدور بخشنامه‌ای خواستار جلوگیری از توزیع آن شد اما این بخشنامه در مقابل سونامی اعتیاد به ترامادول در میان جوانان بخصوص تحصیل‌کرده‌ها کارساز نشد!

مروری بر خاطرات فاجعه ترامادول در دهه 80 به نقل از گزارش روزنامه اعتماد

روزنامه اعتماد در گزارشی در آبان ماه سال 91 با این عنوان که در سال 85، 40 تن ترامادول در کشور مصرف شده است می‌نویسد: از سال‌های 83 و 84 که ترامادول به بازار ایران وارد شد، فروش در داروخانه‌ها هم افزایش یافت و متأسفانه این دارو در برخی داروخانه‌ها، بدون نسخه و به‌صورت غیرقانونی فروخته می‌شود و در پی این افزایش مصرف، ما هر سال شاهد رشد 30 درصدی تعداد مسمومیت‌های ناشی از سوءمصرف ترامادول هستیم که به‌تناسب این افزایش، مرگ ناشی از سوءمصرف آن هم افزایش یافته است. هر چند که نمی‌توانیم درباره افزایش موارد فوت ناشی از سوءمصرف ترامادول آمار دقیقی داشته باشیم زیرا بسیاری از موارد فوت در منزل اتفاق افتاده و به بیمارستان ارجاع داده نمی‌شود.[3]

گزارش‌های سراسر کشور مبنی بر مسمومیت ترامادول

دکتر حسین حسنیان مقدم، استاد مسمومیت‌های بیمارستان لقمان در گفت‌وگو با «اعتماد» از افزایش 30 درصدی مسمومیت با ترامادول خبر می‌دهد و می‌گوید: «از سال‌های 83 و 84 که ترامادول به بازار ایران وارد شد، فروش در داروخانه‌ها هم افزایش یافت و متأسفانه این دارو در برخی داروخانه‌ها، بدون نسخه و به‌صورت غیرقانونی فروخته می‌شود و در پی این افزایش مصرف، ما هر سال شاهد رشد 30 درصدی تعداد مسمومیت‌های ناشی از سوءمصرف ترامادول هستیم که به‌تناسب این افزایش، مرگ ناشی از سوءمصرف آن هم افزایش یافته است. هر چند که نمی‌توانیم درباره افزایش موارد فوت ناشی از سوءمصرف ترامادول آمار دقیقی داشته باشیم زیرا بسیاری از موارد فوت در منزل اتفاق افتاده و به بیمارستان ارجاع داده نمی‌شود.»

درحالی‌که هشدار این کارشناس و مسئول صرفاً مربوط به مسمومیت‌های ارجاع شده به بیمارستان لقمان تهران است اما اردیبهشت ماه سال جاری، گروه سم شناسی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد هم نسبت به افزایش سوءمصرف ترامادول هشدار داد و نسبت به افزایش تعداد مسمومیت‌های ارجاع شده به بیمارستان امام رضا (ع) که تمام موارد، ناشی از مصرف غیر متعادل و بدون تجویز قرص ترامادول بود، ابراز نگرانی کرد. مرداد ماه سال جاری هم بیمارستان امام خمینی کرمانشاه که بیشترین موارد مسمومیت استان را پذیرش می‌کند اعلام کرد که عمده مسمومیت‌های ارجاع شده به این مرکز درمانی، مربوط به سوءمصرف ترامادول بوده است.

وزارت بهداشت فقط اطلاعیه صادر کرد/بخشنامه‌ای که نشان از نظارت دقیق داشت اما نشت ترامادول فاجعه آفرید

نگاهی بر اطلاعیه‌های معاونت غذا و داروی وزارت بهداشت طی سال‌های 82 تا 90 نشان می‌دهد که این وزارتخانه، از همان ابتدای ورود ترامادول به بازار دارویی کشور نسبت به افزایش سوءمصرف آن احساس نگرانی کرده است. نخستین اطلاعیه هم مربوط به مرداد سال 82 است.

اما از زمان معرفی ترامادول به‌عنوان «داروی تحت کنترل» تا اجرای ممنوعیت برای توزیع آن سه سال طول کشید چنان‌که آذرماه سال 90 بنا بر بخشنامه دکتر محمدرضا شانه ساز، معاون داروی سازمان غذا و دارو، اعلام شد که «بنا بر دستور وزرای بهداشت و کشور و ستاد مبارزه با مواد مخدر، توزیع داروهای تحت کنترل در داروخانه‌های غیر بیمارستانی صرفاً بنا بر سهمیه‌های تعیین‌شده بوده و در صورت نیاز به تخصیص سهمیه بیشتر، معاونت‌های غذا و دارو هماهنگی‌های لازم را انجام خواهند داد. بر مبنای این دستور، ترامادول هم در زمره این محدودیت توزیع قرار گرفت و اعلام شد که سهم ماهانه داروخانه‌های نیمه‌وقت از قرص و کپسول ترامادول 50 میلی‌گرمی، پنج بسته صد عددی، داروخانه‌های روزانه سه بسته و داروخانه‌های شبانه‌روزی پنج بسته خواهد بود که این سهمیه برای قرص و کپسول صد میلی‌گرمی ترامادول در داروخانه‌های نیمه‌وقت به دو بسته کاهش می‌یافت اما سهم دو گروه دیگر از قرص صد میلی‌گرمی ثابت ماند که بنا بر چنین روند توزیعی، در واقع کل داروخانه‌های غیر بیمارستانی کشور در طول سال، حدود دو میلیون بسته صد عددی قرص ترامادول دریافت می‌کرده‌اند.

درعین‌حال در بخشنامه‌ای که به امضای معاونت غذا و دارو رسیده و ناظر بر چگونگی فروش این دارو در داروخانه‌های غیر بیمارستانی بود، تأکید شده بود که بیماران برای دریافت ترامادول باید «اصل مدارک مربوط به پاتولوژی یا نظر کمیسیون پزشکی دال بر بیماری، اصل نسخه خوانا و معتبر ممهور به مهر پزشک معالج (مؤکد بر تعداد، دوز روزانه و طول مدت مصرف دارو)، اصل شناسنامه بیمار و در صورت سابقه مصرف دارو، پوکه آمپول یا بلیستر قرص را به داروخانه تحویل دهند.»

وجود این بخشنامه که پیش از تشکیل سازمان غذا و دارو (اسفندماه سال 89) ابلاغ شده، می‌تواند یک سؤال مهم ایجاد کند که با وجود تأکید بر لزوم ارائه چنین مدارکی برای دریافت ترامادول و درحالی‌که سهمیه داروخانه‌های غیر بیمارستانی با ارقام مشخص ثبت و اعلام شده، چگونه سوءمصرف ترامادول به یک معضل تبدیل شده آن هم درحالی‌که سهمیه 10 هزار داروخانه در سراسر کشور از میزان عددی قرص ترامادول که مورد سوءمصرف قرار گرفته کمتر است؟ شکاف ورود داروی تولید شده در کارخانه‌های کشور به بازار سیاه را در کدام نقطه از خط سیر طولانی تولید و توزیع و گردش مالی دارو باید جست‌وجو کرد؟ درحالی‌که شایعات از سودآور بودن فروش غیرقانونی ترامادول برای داروخانه‌های متخلف خبر می‌دهد، کدام‌یک از 10 هزار داروخانه سراسر کشور برای عرضه غیرقانونی سهمیه ماهانه خود باید مورد بازخواست قرار گیرد؟

نظر مسئولان وزارت بهداشت درباره سهل‌انگاری توزیع ترامادول در داروخانه‌ها

دکتر عباسعلی ناصحی، مدیرکل دفتر سلامت روان وزارت بهداشت هم در گفت‌وگو با «اعتماد» تأیید می‌کند که گزارش‌هایی مبنی بر افزایش سوءمصرف ترامادول، مسمومیت و فوت ناشی از مصرف دائمی این ماده مخدر به وزارت بهداشت ارائه شده و اذعان می‌دارد که تنها روش درمان موجود برای معتادان به ترامادول، روان‌درمانی است.
وی با تأکید بر اینکه ترکیبات ترامادول با گروه شبه تریاک مشابهت داشته و در پاسخ به ممنوعیت‌های قانونی برای عرضه آزاد این دارو در داروخانه‌ها می‌گوید: «تلاش کردیم که سوءمصرف این دارو را از طریق محدودیت در توزیع و فروش آزاد به حداقل برسانیم. متأسفانه ما هم گزارش‌هایی دریافت کردیم که نشان می‌داد برخی داروخانه‌ها، این دارو را بدون تجویز پزشک می‌فروشند. ظرف دو سال گذشته مکاتبات و مذاکراتی با مسئولان سازمان غذا و دارو داشتیم که در نتیجه این مکاتبات، توزیع ترامادول تزریقی در داروخانه‌های غیر بیمارستانی ممنوع و توزیع قرص ترامادول هم در داروخانه غیر بیمارستانی بسیار محدود و منوط به نسخه پزشک شد اما مطلع هستیم که همچنان تخلفات ادامه داشته و این دارو بدون نسخه فروخته می‌شود.

اکسی کدون چیست؟

پس از تجربه تأسف‌بار توزیع ترامادول این روزها خبرها حکایت از صدور مجوزی مشابه از سوی وزارت بهداشت برای مخدر جدیدی بنام اکسی کدون دارد که در اروپا به دلیل قیمت پایین و مشابهت خواص و سرخوشی آن به هرویین از آن به‌عنوان "هرویین فقرا یا "poor mans heroin" نامبرده می‌شود؛ یعنی اکسی کدونی که از خانواده اپیوییدها شامل هرویین و... است و خواصی شبیه به هم دارد حالا قانونی و با مجوز وزارت بهداشت و بدون اطلاع ستاد مبارزه با مواد مخدر روانه بازار می‌شود!

تجربیات کشورهای مختلف حکایت از آن دارد که کسانی که پتانسیل و ظرفیت اعتیاد بخصوص اعتیاد به هرویین را دارند و به خاطر ترس از موانع اجتماعی و شیوه مصرف هرویین موجود در بازار این مدل قرص می‌تواند جایگزین امن و آرامش‌بخش برای آن‌ها باشد.

اعتیاد به شبه هرویین "اکسی کدون" برای اولین بار در آمریکا و در حومه شهرهای این کشور و حومه‌نشین‌ها گسترش پیدا کرد به همین دلیل با عنوان "hillbilly heroin" شناخته می‌شود که عوارض آن در میان معتادین به اکسی کدون شامل انواع جرائم از "جعل تا دزدی از والدین" گزارش شده است.

فاجعه‌بارتر درباره توزیع اکسی کدون این است که صدور بخشنامه توزیع دارو به داروخانه با توجیه دسترسی آسان بیماران برای تهیه دارو صورت پذیرفته، یعنی همان توجیهی که چندین سال پیش سازمان غذا و داروی آمریکا تحت‌فشار مافیای دارویی و با همین توجیه آن را روانه بازار کرد و پس از چند سال طبق آمار ارائه شده در ابتدای قرن 21 مصرف آن در غیر بیماران 6 برابر بیماران سرطانی بوده است؛ یعنی تجربه شکست خورده آمریکا نیز مورد توجه وزارت بهداشت نبوده و به دلایلی نامعلوم و طبق بخشنامه به‌صورت آنی تصمیم به توزیع دارو گرفته شده است.

سونامی اعتیاد به اکسی کدون در آینده‌ای نزدیک

بسیاری از کارشناسان معتقدند تجربه نشت ترامادول به بازار به دلیل عدم توانایی نظارت کافی داروخانه‌ها که نتیجه آن اعتیاد جوانان به ترامادول بود نشان داد که توزیع این دارو نیز می‌تواند سونامی وحشتناکی از اعتیاد به شبه هرویین "اکسی کدون" را در میان جوانان رقم بزند.

این اقدام تأسف‌بار وزارت بهداشت در حالی است که طبق قوانین و کنوانسیون‌های بین‌المللی دارو که کشور ایران نیز به آن پیوسته است جز داروهای تحت کنترل است و ظاهراً این بخشنامه بدون اطلاع ستاد مبارزه با مواد مخدر صادر گردیده است!