به گزارش مشرق، علم و فناوری کشور این روزها شرایط پرتلاطمی را می‌گذراند به طوریکه حدود یازده ماه از ابلاغ سیاست‌های علم و فناوری از سوی مقام معظم رهبری می‌گذرد ولی در شرایطی که بیش از همیشه به توسعه علم و فناوری نیاز داریم با کندی در شتاب علمی کشور مواجهیم و حتی مقام معظم رهبری نیز در یک سال اخیر در جلسات متعدد این مساله را به مسئولان علمی کشور تذکر داده‌اند.
در شرایطی که اغلب کارشناسان علمی کشور، سیاست‌زدگی را سم مهلکی برای محیط‌های علمی می‌دانند، در دولت یازدهم عملکردی در حوزه علم و فناوری صورت گرفت که بسیاری این عملکردها را ناشی از سیاست‌زدگی برشمردند.
توقف پرتاب ماهواره‌های دانشجویی از یک سو و حذف طرح‌های کلان علمی کشور از سوی دیگر سبب شد تا دانشمندان کشور امیدی به کار در حوزه علمی نداشته باشند زیرا عملا طرح‌های اساسی علم و فناوری کشورمان متوقف شد.
این طرح‌ها که به خوبی در حال پیشرفت بود به یکباره حذف شد و مسئولان وزارت علوم علت حذف طرح‌ها را در ابتدا کمبود بودجه برشمردند ولی حالا معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم علت جدید را مطرح کرده است، وحید احمدی می‌گوید: در زمان تصویب طرح‌های کلان ملی به لحاظ عجله‌ای که بوده است همه مراحل تعریف طرح، تطابق آن با اولویت‌ها، توجیه اقتصادی، توجیه فنی بررسی نشدند.
با محمد مهدی‌نژاد نوری عضو هیات علمی دانشگاه مالک اشتر که در زمان وزارت کامران دانشجو در دولت دهم پست معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم را برعهده داشت و می‌توان گفت اجرای طرح‌های کلان علمی را در کشور پایه‌گذاری کرد در رابطه با چگونگی تصویب طرح‌های کلان ملی در دولت دهم و چرایی حذف این طرح‌ها در دولت یازدهم گفت‌وگو کردیم.
* روند تصویب طرح‌های کلان ملی
روند تصویب و اجرای طرح‌های کلان ملی به چه صورت بوده است؟
پس از بررسی‌های فراوان و با توجه به ضرورت توسعه علم و فناوری در کشور و به کارگیری علم دانشمندان ایرانی در مسائل کلان کشور، از بین 400 طرح که از سوی دستگاهها و متخصصان مختلف پیشنهاد شده بود پس از بررسی های کارشناسی تعدادی طرح به کمیسیون‌های شورای عتف راه یافت که در این کمیسیون‌ها نمایندگان دستگاه‌های مختلف هم حضور داشتند، این طرح‌ها با همکاری تمام اعضای کمیسیون و نمایندگان دستگاهها بررسی شد و پس از آن در شورای عالی عتف مورد بررسی قرار گرفت که در دو دسته الف و ب تصویب شد و به تأیید شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید.
پس از سخنرانی محمود احمدی‌نژاد رئیس جمهور سابق کشورمان در مراسم هفته پژوهش در سال 90 و تاکید وی بر اجرای طرح‌هایی در دانشگاه‌ها با عنوان طرح‌های کلان، اقدامات تکمیلی برای اجرای این طرح‌ها انجام شده و 38 طرح آماده شد.
این طرح‌ها در دو دسته اولویت بندی شد که دسته الف در اولویت ضروری برای اجرا قرار داشت و دسته ب قرار شد در صورت تامین بودجه اجرا شود.
20 طرح در دسته الف قرار گرفته و 18 طرح در دسته ب بودند. در سال 90 اعتباری برای بودجه پژوهشی به وزارت علوم اختصاص یافت که این مبلغ بین طرح‌های کلان توزیع و مراحل اولیه کار آغاز شد.
با توجه به نقش شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) در برنامه ریزی برای توسعه علم و فناوری، دبیرخانه این شورا از ابتدای سال 89 تصویب طرح‌های کلان ملی را مهمترین وظیفه خود عنوان کرد.
در این راستا ابتدا معیارهای ارزیابی و انتخاب طرح‌های کلان ملی پژوهش و فناوری تدوین شد و هر یک از کمیسیون‌های تخصصی شورای عالی با توجه به معیارهای مصوب و همفکری صاحبنظران دانشگاهی و خبرگان دستگاه‌های ذیربط، طرح‌های کلان ملی پژوهش و فناوری را انتخاب کردند.
دبیرخانه شورای عالی عتف با توجه به پیشینه و فعالیت‌های صورت گرفته در کمیسیون‌های تخصصی در دی ماه 1390 تعداد 38 طرح کلان ملی پژوهش و فناوری را با همکاری دستگاه‌های اجرایی تدوین کرد و در کمیسیون دائمی به تصویب رسانید.
بدین ترتیب تا پایان سال 1392 تعداد 47 طرح کلان ملی پژوهش و فناوری به تصویب شورای عالی رسید.
هدف از تصویب طرح‌های کلان ملی چه بوده است؟
رفع جدی‌ترین نیازهای کشور و توسعه زیرساخت‌های علم و فناوری کشور بصورت هدفمند و منسجم، تقویت خودباوری و احساس افتخار و اعتماد به نفس ملی، تحول دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی به مراکز کارآفرین و نیاز محور، تقویت جهشی ارتباط دولت، دانشگاه و صنعت، تقویت اقتصاد دانش بنیان و تولید ملی و افزایش سهم صادرات محصولات با فناوری‌های بالا که از سیاست های اصلی اقتصاد مقاومتی است، اصلاح مدیریت کلان علم و فناوری در کشور، افزایش کارآفرینی و شرکت‌های دانش بنیان و اشتغال سطح بالا که از دغدغه‌های اساسی فعلی و آینده نزدیک کشور است، استحکام ساخت درونی قدرت و شکست تحریم‌های غیرانسانی استکبار جهانی، الگو سازی ایران در جهان برای تحقق پیشرفت با حفظ استقلال، تحقق جهش علم و فناوری در کشور در کوتاه مدت، ایجاد زمینه مناسب جذب صحیح اعتبارات پژوهشی به میزان مصوب در برنامه پنجم از جمله اهداف این طرح‌های کلان بوده است.
* طرح‌های کلان برای رفع نیازهای کشور تصویب شد
علت اولویت‌دهی به طرح‌های کلان ملی چه بود؟
این پروژه‌ها یا بر اساس اعلام نیاز مستقیم دستگاه‌های اجرایی در دست بررسی قرار گرفت یا بر اساس نقشه جامع علمی کشور بوده است که این نقشه ناظر بر رفع نیازهای کشور یا توسعه علوم جدید و پیشرفته در کشور است.
در حوزه‌های اولویت‌دار اول باید اهمیت و موجودیت طرح تصویب شود اگر به درستی به طرح‌های کلان نگاه شود، در ابعاد ایجاد همگرایی مرز شکنی علمی ایجاد فضای کسب و کار آینده ارتقای مهارت اعتماد به نفس فارغ‌التحصیلان دانشگاهی،ایجاد صنایع دانش‌بنیان و پیشرفته و تولید ناخالص داخلی مؤثر هستند.
نکته بعدی اینکه مهمترین دلیل برای اجرای این طرح‌ها این بود که این طرح‌ها مورد نیاز کشور بودند، وقتی با همکاری اساتید مجرب به نیاز کشور پی بردیم برای چگونگی دسترسی به آن حرکت کردیم.
البته شاید برخی به روش انجام کار انتقاد داشته باشند ولی در کل بیشتر کارشناسان با اصل اجرای طرح‌های کلان ملی موافق هستند.
در رابطه با روش اجرا هم باید بگویم با توجه به اینکه ما تجربه اجرای چنین رویکردهایی را در حوزه پژوهش و فناوری نداشتیم باید فرایندهای اجرایی آن بیشتر از آنکه به طور ذهنی و نظری تدوین شود با یادگیری در عمل انجام می‌شد که تجربه موفق همه دنیا است و برای ما هم می‌توانست مفید باشد.
* مشکل اصلی حذف طرح‌های کلان ملی مدیریت صحیح منابع است
طرح‌های کلان ملی در دولت یازدهم از 47 طرح به 8 طرح رسیدند، یعنی 39 طرح حذف شد علت این حذف چه بوده است؟
مشکل اصلی تأمین منابع است نه چیز دیگری؛ و اگر دلیل دیگری مطرح می‌شود تنها توجیهی برای عدم انجام کارهاست.
می‌گویند دستگاه‌های اجرایی همکاری نمی‌کنند و اعتبار نمی‌دهند. یک دلیل اینکه منابع دستگاهها عمدتا دولتی است و منابع کم می‌آورند و تلاش می‌کنند به منابع جاری بپردازند بنابراین طرح‌های طولانی مدت در اولویت قرار نمی‌گیرد.
البته دستگاه‌های اجرایی ممکن است تصوری در امر پژوهش نداشته باشند و منابع را در نظر نگیرند ولی پژوهش در 10 سال دیگر مورد نیاز است و طبیعی است برای دستگاهها اولویت نباشد ولی دولت باید با حاکمیت خود این کار را انجام دهد.
آمریکا سال 2011، 70 درصد اعتبارات تحقیق و توسعه را غیردولتی تأمین کرد ولی هنوز 30 درصد از آن دولتی تأمین می‌شود و به سمتی می‌روند که دستگاهها تصوری از آن ندارند.
دولت باید سرمایه‌گذاری کند و با توجه به سهمی که قانون گفته است سهم تحقیق و توسعه باید به 4 درصد ناخالص ملی برسد و مقام معظم رهبری نیز فرمودند که منابع دولتی باید مدیریت شود.
* دولت یازدهم درک درستی از طرح‌ها کلان ملی نداشت
در دوره جدید عنایت لازم و درک درستی وجود نداشت و منابع لازم در اختیار قرار نگرفت.
البته مسئولان وزارت علوم، تعجیل در تصویب طرح‌ها را علت حذف این طرح‌ها دانسته‌اند.
حذف طرح‌ها به دلیل ضعف مدیریت درست منابع است. منابع باید به درستی هدایت شود.
این طرح‌ها در یک فرآیند مطالعاتی و نیازشناسی طولانی که ریشه در مطالعات دستگاه‌های اجرایی داشت و یافته‌های آنها بیش از یکسال در یازده کمیسیون تخصصی شورای عالی عتف و بعد از آن در کمیسیون دائمی مورد بررسی و اولویت بندی قرار گرفت و در نهایت در شورای عالی عتف با لحاظ آنها در چارچوب نقشه جامع علمی کشور به تصویب رسیدند و حتی در ابتدا بدون هیچ بودجه‌ای آغاز شد.
از بین 47 طرح کلان ملی 8 طرح را حذف نکردند یعنی این طرح‌ها مورد تائیدشان بوده است. برای پیشبرد این طرح‌ها در این دو سال چه کرده‌اند؟ آیا این طرح‌ها تامین منابع شد؟ آیا طبق اهداف پیش رفت؟
قانون جدید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در سال 83 تصویب شد، ما سال 89-90 طرح‌های کلان ملی را به تصویب رساندیم یعنی 6 تا 7 سال زمان برای پرداخت و بررسی این موضوع داشتیم. آیا این مدت زمان تعجیل است؟
فکر نمی‌کنم کسی با اصل تعریف و اجرای طرح‌های کلان مخالفت داشته باشد چون طرح‌ها محور همگرایی بخش‌های عرضه و تقاضای کشور است، بنابراین اگر اصل قضیه مشکل ندارد در این دو سال چقدر برنامه‌ریزی کرده‌اند؟ چقدر موضوع را کارشناسی کرده‌اند؟ چقدر طرح تصویب کرده‌اند و طرح‌هایی که به نظرشان موفق بود چطور پیش بردند؟ آیا واقعا مشکل این بوده که طرح‌ها با عجله تصویب شده است؟ کدام یک از طرح‌ها غیرمفید و مخالف نقشه جامع علمی کشور است و مورد نیاز نیست و خودشان چه چیزی را جایگزین کرده‌اند؟
اگر تعجیل رخ داده است در دو سال گذشته چه برنامه‌ای داشته‌اند تا این تعجیل و عوارض ناشی از تعجیل که برای طرح‌های کلان رخ داده است را برطرف کنند؟ قطعا باید بررسی‌هایی صورت گیرد، آیا این کار انجام شد؟