حسینیه مشرق- محرم، ماه حزن و اندوه و عزاداری شیعیان در شهادت حضرت امام حسین علیه السلام است. پيش از اسلام عرب، جنگ در اين ماه را حرام مي‌دانست و ترك مخاصمه مي‌كرد؛ لذا از آن زمان اين ماه بدين اسم نامگذاري شد.(1) و روز اول محرم را اول سال قمري قرار دادند.(2) در توضيح اين كه چرا ماه‌هاي ديگر كه جنگ در آنها حرام است، محرم ناميده نمي‌شود مي‌توان گفت: چون ترك جنگ از اين ماه شروع می شد به آن محرم گفتند.
اين ماه در مكتب تشيع يادآور نهضت حضرت سيدالشهدا و حماسه جاودان كربلاست.
اين ماه، يادآور دلاورمردي‌هاي ياران با وفاي اباعبدالله الحسين(عليه السلام)، فداكاري‌هاي زينب كبري(سلام الله عليها)، حضرت سجاد(عليه السلام)، و همه اسراي كاروان امام حسين(عليه السلام)، است. اين ماه، يادآور خطبه‌ها و شعارهاي آگاهي‌بخش سالار شهيدان، نطق آتشين حضرت زينب(سلام الله عليها) و خطابه غرّاي زين العابدين(عليه السلام)، است.
حوادث مهم ماه محرم
حوادث و وقایع فراوانی در ماه محرم رخ داده است که در زیر به برخی از آنها اشاره می‌شویم:
غزوه ذات الرقاع، فتح خیبر، ازدواج حضرت زهرا (س)، ورود امیر مؤمنان علی (ع)، حادثه خونین کربلا، تاسوعا و عاشورا و شهادت امام حسین (ع) و اسارت خاندان امام به کوفه و شام.
همچنین نقل است که به خلافت رسیدن عثمان، قتل محمد امین برادر مأمون عباسی، قتل جعفر برمکی و انقراض آل برمک و دولت برامکه، واقعه هولاکو و مستعصم و انقراض دولت بنی عباس در این ماه بوده است.
عروج حضرت ادریس به آسمان، استجابت دعای حضرت زکریا علیه السلام، عبور حضرت موسی علیه السلام از دریا و غرق شدن فرعونیان در نیل و عذاب اصحاب فیل نیز در ماه محرم رخ داده است.
ماه محرم در روایات
پرداختن به تمامى احادیث و روایات مربوطه، از ظرفیت این مقوله خارج است و مستقلا تالیف دیگرى را مى طلبد. اما از باب نمونه و تبریك جستن به كلام معصومین علیه السلام چند حدیث را در این جا نقل مى كنیم:
«عن امیرالمؤ منین علیه السلام فى حدیث: ان رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم لما ثقل فى مرضه، قال: ان السنة اثنى عشر شهرا، منها اربعة حرم. قال ثم قال بیده: فذلك رجب مفرد، و ذو القعده و ذوالحجة و المحرم ثلاثة متوالیات.» (3)
«امیرالمؤ منان على علیه السلام فرمود: آن گاه كه بیمارى پیامبر خدا صلى الله علیه و آله و سلم سنگین شده بود، آن حضرت فرمود: هر سالى از دوازده ماه تشكیل مى یابد كه چهار ماه از آنها، حرام مى باشد. آن گاه پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم با اشاره به دستان مباركش فرمود: این چهار ماه حرام عبارتند از: رجب كه منفرد واقع شد و ذى قعده، ذى حجه و محرم كه پشت سر هم قرار گرفته اند.»
«عن النبى صلى الله علیه و آله و سلم انه قال: تصلى اول لیلة من المحرم ركعتین، تقراء فى الاولى فاتحة الكتاب و سورة الاءنعام و فى الركعة الثانیة فاتحة الكتاب و سورة یس.» (4)
«پیامبر گرامى اسلام فرمود: در شب اول ماه محرم، دو ركعت نماز به جاى آوردید و در ركعت اول، سوره فاتحه و سوره انعام، و در ركعت دوم سوره فاتحه و یاسین را قرائت كنید.»
«عن النبى صلى الله علیه و آله و سلم انه قال: ان فى المحرم لیلة شریفة و هى اول لیلة، من صلى فیها ماءة ركعة الحمد و قل هو الله احد و یسلم آخر كل تشهد، و صام صبیحة الیوم و هو اول یوم من المحرم كان ممن یدوم علیه الخیر سنة و لایزال محفوظا من الفتنة الى القابل، و ان مات ذلك صار الى الجنة ان شاءالله.»(5)
«پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: در ماه محرم، شبى شریف است. آن شب، شب اول این ماه است. هر كس در این شب صد ركعت نماز به جاى آورد كه در هر ركعت آن سوره حمد و سوره قل هو الله احد را قرائت كند و در آخر هر تشهدى سلام دهد و روز آن را كه روز اول ماه محرم است، روزه بگیرد، براى چنین شخصى در تمام سال ، خیر و خوبى تداوم مى یابد و تا سال بعد از هر فتنه اى محفوظ خواهد ماند و اگر در این روز از بین بمیرد، ان شاءالله وارد بهشت مى گردد.»
«عن النبى صلى الله علیه و آله و سلم انه قال : من صام یوما من المحرم فله بكل یوم ثلاثون یوما.» (6)
«پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: هر كس یك روز از ماه محرم را روزه بگیرد، براى او در برابر هر روز، سى روز پاداش منظور مى گردد.»
«قال على علیه السلام: ان استطعت ان تحافظ على لیلة الفطر و لیلة النحر و اول من المحرم و لیلة عاشورا و اول لیلة من رجب و لیلة النصف من شعبان ، فافعل و اكثر فیهن من الدعاء و الصلاة و تلاوة القرآن.» (7)
حضرت على علیه السلام فرمود: اگر توانایى شب زنده دارى در شب عید فطر، شب عید قربان، شب اول ماه محرم، شب عاشورا، شب اول رجب و شب نیمه شعبان را دارى، آن را بجاى آور و در این شب ها براى زیاد كردن دعا، نماز و قرائت قرآن تلاش كن.
«عن الریان بن شبیب قال: دخلت على الرضا علیه السلام فى اول یوم من المحرم فقال: یا ابن شبیب اصائم ؟ فقلت: لا. فقال: ان هذا الیوم هو الیوم الذى دعا فیه زكریا علیه السلام ربه فقال: رب لى من لدنك ذریة طیبة انك سمیع الدعا...»(8)
«ریان بن شیب گفت: در نخستین روز ماه محرم به محضر امام رضا علیه السلام رسیدم. آن حضرت به من فرمود: اى پسر شبیب، آیا امروز روزه دارى؟ گفتم نه!
فرمود: به راستى امروز، روزى است كه حضرت زكریا علیه السلام در نزد پروردگارش دعا كرد و عرضه داشت: پروردگارا از ساحت مقدست به من ذریه اى پاك عنایت كن چه این كه تو شنونده هر دعایى. پس خداى سبحان دعاى وى را اجابت كرد و به فرشته اى دستور داد كه خبر استجابتش را به زكریا برساند. هنگامى كه زكریا براى اقامه نماز در محراب ایستاده بود، فرشته الهى بر او وارد شد و به او گفت كه پروردگارت، تو را به یحیى بشارت مى دهد. پس هر كس، این روز را روزه بگیرد و سپس خداى خود را بخواند، خدا نیز او را اجابت نماید، همانطورى كه زكریا علیه السلام را اجابت فرمود.»
«عن ابى عبدالله علیه السلام قال: من بات عند قبر الحسین علیه السلام لیلة عاشورا لقى الله یوم القیامة ملطخا بدمه و كاءنما قتل معه فى عرصة كربلا.» (9)
«امام صادق علیه السلام فرمود: هر كسى كه در شب عاشورا در مزار امام حسین علیه السلام بسر ببرد، و این شب را در آن جا بیتوته كند (و به زیارت، سوگوارى و عبادت بپردازد) در قیامت خدا را در حالى ملاقات مى كند كه به خون امام حسین علیه السلام آغشته است و گویا در ركاب آن حضرت در دشت كربلا به شهادت رسیده است.»
محرم در کلام بزرگان
امام خمینی(ره)
«محرم، ماه نهضت بزرگ سید شهیدان و سرور اولیای خداست که با قیام خود در مقابل طاغوت، تعلیم سازندگی و کوبندگی به بشر داد و راه فنای ظالم و شکستن ستم کار را در فدایی دادن و فدایی شدن دانست».(10)
«هزار و چهارصد سال است که با این منبرها، با این روضه ها و با این مصیبت ها و با این سینه زنی ها اسلام را حفظ کرده اند».(12)
مقام معظم رهبری
«امام حسین(ع)، از لحاظ عملی درس بزرگی به همه تاریخ اسلام داد و در حقیقت، اسلام را، هم در زمان خودش و هم در هر زمان دیگری بیمه کرد. هر جا فسادی از آن قبیل باشد، امام حسین(ع) در آنجا زنده است، با شیوه و عمل خود دارد می گوید که شما باید چکار کنید. تکلیف این است. لذا باید یاد امام حسین(ع) و یاد کربلا زنده باشد؛ چون یاد کربلا، این درس عملی را جلوی چشم می گذارد».(13)
علامه امینی(ره)
صاحب «الغدیر»، با شنیدن مصایب حضرت امام حسین(ع) و اصحاب ایشان با صدای بلند بر مصایب خاندان پیامبر می گریست. بسیار اتفاق می افتاد که اهل منبر و دیگر حاضران و مستمعان نیز از دیدن حال او منقلب می شدند و می گریستند.(14)
آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری(ره)
مؤسس حوزه علمیه قم، دستور می داد پیش از تدریس، کسی قدری ذکر مصیبت حضرت سیدالشهدا بخواند و سپس درس را شروع می کرد. ایشان حتی پس از رسیدن به مرجعیت، در خیابان ها در دسته های سینه زنی و عزاداری شرکت می کرد و مانند مردم عادی بر سر و سینه می زد.(15)
نام گذاری مجالس عزای امام حسین(ع)
سوگواری محرم، مجموعه آیین‌هایی است که شیعیان (و گاه غیرشیعیان) در ماه محرم در سوگ شهیدان کربلا انجام می‌دهند. سوگواری در آغاز با گریه و شعرخوانی صورت می‌گرفت؛ اما رفته‌رفته مداحی، روضه خوانی، شمایل کشی، سینه زنی، تعزیه و جز آن به مراسم سوگواری افزوده شد. بیشتر این آیین‌ها در دوران آل بویه، صفویه و قاجار شکل گرفتند.
در دوره سلطان حسین بایقرا، از نوادگان تیمور، یکی از دانشمندان وخطبای خوش آواز سبزوار به نام ملا حسین، معروف به واعظ کاشفی به هرات رفت و مورد توجه بزرگان دولت قرار گرفت و شهرت فراوان یافت. او کتابی به نام روضة الشهداء به فارسی درباره واقعه کربلا، برای نواده دختری سلطان حسین بایقرا نوشت. شیعیان در روزهای سوگواری، «روضة الشهدا» را از رو می خواندند و عزاداری می کردند. کسانی که این کتاب را می خواندند، کم کم به مناسبت نام این کتاب، به روضه خوان معروف شدند. به تدریج خواندن روضه از روی کتاب منسوخ شد و در مجالس عزاداری، روضه خوانان آن را از حفظ می خواندند.
در دوره صفویان که برپایی مجالس روضه خوانی عمومیت یافت و در هر کوی و برزنی مجلسی بر پا می شد، گروهی که آواز خوشی داشتند، روضه خوانی را پیشه خود قرار دادند. این دوران، اوج شکوفایی روضه خوانی است.(16)
هر شب از شب های ماه محرم، به یکی از شهیدان یا شخصیت های مرتبط با جریان کربلا اختصاص دارد. این نام گذاری واضع مشخصی ندارد و ذاکران اهل بیت: این نام گذاری را انجام داده اند. ترتیب متعارف شب های دهه اول ماه محرم این گونه است:
شب اول: مسلم بن عقیل(ع)
شب دوم: ورود به کربلا؛
شب سوم: حضرت رقیه(س)
شب چهارم: فرزندان حضرت زینب، حر بن ریاحی و فرزندان مسلم بن عقیل
شب پنجم: عبدالله بن حسن، زُهیر و حبیب بن مظاهر
شب ششم: قاسم بن حسن(ع)
شب هفتم: علی اصغر(ع)
شب هشتم: علی اکبر(ع)
شب نهم: حضرت عباس(ع)
شب دهم: امام حسین (ع)(17)
عزاداری قبل از شهادت
چرا مراسم عزاداری امام حسین(ع) پیش از شهادت ایشان برگزار می شود؟
پاسخ: چون آغاز حماسه و حادثه سرخ کربلا، از روز اول محرم بوده است، پیروان آن حضرت از اول محرم عزاداری می کنند. همچنین عزاداری از آغاز محرم، سابقه تاریخی دارد. آغاز عزاداری در دهه اول محرم، آن هم به صورت فراگیر، مانند عزاداری های امروزه را می توان از عصر معزالدوله دیلمی از سلسله آل بویه دانست. معزالدوله، نخستین کسی بود که فرمان داد مردم شیعه بغداد، در دهه اول محرم، برای امام حسین(ع) سیاه بپوشند و بازار را سیاه پوش کنند. همچنین در روز عاشورا دکان ها را ببندند و از طباخی جلوگیری کنند و تعطیل عمومی اعلام شود. این مراسم در تمام کشورهای اسلامی از جمله ایران، تا اوایل سلطنت سلجوقیان معمول بوده و امروزه نیز رونق گرفته است.(18)
در روان شناسی جدید، گریه نکوهش شده و آن را نشانه ضعف و زبونی دانسته اند. پس چرا در عزاداری امام حسین(ع) به آن سفارش می شود؟ آیا این برخلاف یافته های علمی نیست؟
پاسخ: گریه همیشه حاکی از غم و نشانه زبونی نیست. از دیدگاه علمی به ویژه بر اساس رویکرد روان شناختی، هر نوع غمگینی، بیماری و نابهنجاری شمرده نمی شود. غمگینی زمانی بیماری است که از نظر شدت و طول مدت، با در نظر گرفتن اهمیت رویداد، جنبه افراطی بیابد. اگر عزاداری با نشانه هایی مانند از بین رفتن تن درستی، کناره گیری اجتماعی، احساس بی ارزشی، احساس گناه، فکر خودکشی، پیش فعالی بی هدف و مانند آن همراه باشد، باید آن را غمی بیمارگونه به شمار آورد.
افزون بر این، گریه اقسامی دارد که مهم ترین آنها عبارت است از گریه ترس و هراس، گریه جلب ترحم، گریه غم و اندوه، گریه شوق و شادی، گریه بر ستم دیده و گریه تقوا و رشد روحانی که این مورد اخیر، در عقاید ریشه دارد و بیشتر گریه ها در مناجات های امامان معصوم از این نوع است.
پس غمگین بودن برای امام حسین(ع)، نشانه سلامت است، نه بیماری و ناهنجاری. چه بسا غمگین نبودن و سوگواری نکردن، برای یک فرد بزرگ، نشانه بیماری یا رفتار نابهنجار باشد.(19)
پي‌نوشت‌ها:
1- مصباح كفعمي، ص 509.
2- فرهنگ عاشورا، ص 405، جواد محدثي.
3- وسائل الشیعة، ج 10، باب 3، ص 257، روایت 13355.
4- همان، ج 8، باب 50، ص 181، روایت 10366.
5- همان.
6- همان مدرك، ج 1، باب 25، ص 470، روایت 13873.
7- همان مدرك ج 8، باب ، ص 109، روایت 10190.
8- سوره آل عمران (3)، آیه 38.
9- همان مدرك، ج 14، ص 340، باب 8، روایت 2.
10- صحیفه نور، ج 2، ص 11.
11- صحیفه امام، ج 17، ص 58.
12- صحیفه نور، ج 8، ص 69.
13- مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، امانت داران عاشورا، تهران، قدر ولایت، 1379، ص 49.
14- ره توشه راهیان نور، ویژه محرم، ص 216.
15- همان، ص 219.
16- علی اصغر شاطری، واژه نامه محرم، ص 62 و 63.
17- ابوالفضل هادی منش، هودج خون، (گذری بر عزاداری و نام گذاری شب های محرم)، صص 67 و 68.
18- پرسش ها و پاسخ ها (پاسخ های برگزیده ویژه ماه محرم)، ص 35 و 37.
19- همان، صص 175 182.