همچنین هیئت‌رئیسه این کمیسیون نیز با انتخاب یک نفر به‌عنوان رئیس، دو نفر به‌عنوان نایبان رئیس، یک نفر به‌عنوان مخبر و دو نفر به‌عنوان منشی شکل خواهد گرفت و هیئت‌رئیسه مجلس می‌تواند طرح‌ها و لوایحی را که در حوزه مسائل مربوط به کمیسیون ویژه تشخیص دهد به آن کمیسیون ارجاع کند. لذا بر این اساس وکلای ملت در نشست علنی روز چهارشنبه (28 مردادماه) اعضای کمیسیون ویژه بررسی برجام را از میان 24 نامزد عضویت در این کمیسیون انتخاب کردند.[1]

کمیسیون ویژه بررسی برجام در نهایت پس از ۴۰ روز بررسی و دعوت از کارشناسان خبره، موافقان و مخالفان برجام گزارش خود را به صحن علنی مجلس ارائه کرد. گزارشی که در مجلس قرائت شد، به‌صورت خلاصه و به گفته سخنگوی این کمیسیون، نقوی حسینی، شامل 25 صفحه بود که در آن مقدمه و نکات کلی، جنبه‌های حقوقی، علمی- فنی و تحقیقاتی، دفاعی-امنیتی، اقتصادی، سیاسی و پیشنهادها مطرح‌شده است. گزارش کامل این کمیسیون بیش از 1000 صفحه است که شامل همه اسناد، مدارک و اظهارنظرها و همچنین استدلالات و جلسات کمیسیون است و هنوز منتشرنشده است.

گزارشی که در مجلس منتشر شد چه ویژگی‌هایی داشت؟

گزارشی که در مجلس توسط سخنگوی کمیسیون برجام قرائت شد، گزارشی مستدل، عالمانه، باملاحظه نکات مثبت و منفی و همراه با آینده‌نگری بود که تلاش‌های زیادی برای به ثمر رسیدن آن انجام‌شده بود. در ادامه برخی از نکات مهم این گزارش را ذکر می‌کنیم:

1. تشریح روند کار کمیسیون ویژه

اولین ماده از گزارشی که در مجلس ارائه شد، درباره میزان تلاشی است که نمایندگان در این کمیسیون داشته‌اند. در این مقدمه آمده است: «این کمیسیون توفیق یافت ۱۷۰ ساعت جلسه کاری داشته باشد که ۵۶ ساعت آن با مسئولان تیم مذاکره‌کننده وزارت امور خارجه و سازمان انرژی اتمی، تأیید کنندگان و نقادان مرتبط و متخصصین و اندیشمندان کشور و ۵۰ ساعت نشست اعضای کمیسیون و ۹ ساعت جلسات هیئت‌رئیسه بود؛ ۱۵ جلسه کمیته‌های تخصصی خود را به میزان ۳۲ ساعت با وقت‌گذاری مناسب برای جلسات متعدد با کارشناسان و متخصصین امر و بررسی اسناد و نتایج آن‌ها تشکیل دهد؛ ۲۳ ساعت بازدید میدانی از سایت‌های غنی‌سازی شهید علی‌محمدی در فردو و شهید احمدی روشن در نطنز و راکتور تحقیقاتی و کارخانه تولید آب‌سنگین اراک داشته باشد و جلسات کارشناسی با عزیزان فعال و مسئولان آن‌ها در کنار بررسی کارهای انجام‌شده توسط سایر مجموعه‌های مسئول و تخصصی در کشور برگزار نماید.»

2. وزارت خارجه‌ای که پاسخگو نبود

در گزارش کمیسیون برجام ذکر شده که وزارت خارجه به همکاری کاملی با کمیسیون نپرداخت و اسناد مذاکرات را در اختیار کمیسیون قرار نداد. در این گزارش آمده است: «کمیسیون برجام ضمن درخواست اسناد مذاکرات، ۴۰ سؤال درباره ابهامات برای وزارت امور خارجه و ۲۰ سؤال برای سازمان انرژی اتمی ارسال شد. لازم است از ارسال پاسخ به سؤالات خواسته‌شده توسط سازمان انرژی اتمی تشکر نموده و اعلام می‌دارد که تا لحظه تنظیم این گزارش اسناد و پاسخ به سؤالات درخواستی از وزارت امور خارجه ـ علی‌رغم مکاتبات مکرر ـ به کمیسیون واصل نشده است.»

3. استثنا شدن ایران، ایرادی جدی

«کمیسیون این موضوع را که برجام به مدت ۱۵ سال ـ و در برخی موارد بدون هرگونه سقف زمانی ـ جایگزین NPT برای ایران شده و عملاً ایران را از این معاهده استثناء کرده است، به‌عنوان یک نقطه‌ضعف جدی برای این توافق در نظر می‌گیرد. این سند در بازه زمانی بسیار طولانی برخی از مهم‌ترین حقوق ملت ایران را محدود کرده و تکالیفی بیش از دیگر اعضای معاهده عدم اشاعه برای آن در نظر می‌گیرد.»

4. تأیید اقدام دولت در تثبیت حق غنی‌سازی

«کمیسیون درج یک برنامه غنی‌سازی محدود صنعتی با استفاده از ۵۰۶۰ سانتریفیوژ نسل یک تا سطح ۶۷/۳ درصد در متن برجام را به معنای تأکید بر حق قانونی خدشه‌ناپذیر ایران برای غنی‌سازی هسته‌ای می‌داند، اما در مجموعه بررسی‌ها بیان می‌دارد که صحیح این بود که فراتر از بیان این حق صرفاً از منظر ایران در دیباچه برجام مبنی بر اینکه «ایران یک برنامه هسته‌ای بومی و منحصراً صلح‌آمیز از جمله فعالیت‌های غنی‌سازی برای حصول به یک برنامه تجاری همسو با هنجارهای عدم اشاعه بین‌المللی را با تکاملی تدریجی و سرعتی معقول دنبال نماید» پیگیری می‌شد.»

5. لغو قطعنامه‌های قبلی؛ اقدامی هم مثبت و هم منفی

«بررسی‌های کمیسیون مشخص نمود که بیان لغو شش قطعنامه قبلی شورای امنیت در بند ۷ و ۸ قطعنامه ۲۲۳۱ از نقاط خوب نتایج مذاکرات و این قطعنامه است؛ با توجه به بند ۱۲ این قطعنامه و امکان بازگشت‌پذیری همه قطعنامه‌های قبلی با هر بهانه‌ای، کمیسیون آن لغو را نه لغو کامل که «لغو مشروط» یا «تعلیق قطعنامه‌های گذشته» استنباط می‌کند.»

6. محدودیت‌های زیاد در بعد فنی

«کمیسیون این‌گونه جمع‌بندی می‌کند که در برجام در مجموع و تقریباً در همه موارد مرتبط با بخش فنی برنامه هسته‌ای ایران ـ به جز غنی‌سازی در ۵۰۶۰ دستگاه ماشین نسل اول ـ آنچه عملاً رخ خواهد داد نوعی کاهش ظرفیت موجود، ایجاد محدودیت مشخص در همه ابعاد از جمله تحقیق و توسعه و کند شدن رشد در مسیر تحقق برنامه صنعتی غنی‌سازی ایران و بالطبع منجر به از بین رفتن زنجیره تأمین و سازندگان قطعات در کشور حداقل برای ده سال خواهد بود.»

7. اجازه بازرسی از مراکز نظامی ممکن شده است

«این موضوع برای کمیسیون محرز شده است که با استناد به متن برجام دسترسی به تأسیسات نظامی ایران ممکن شده است. طبق متن منتشرشده، ایران موظف است به هر تأسیساتی ـ از جمله تأسیسات نظامی و امنیتی ـ حداکثر ظرف مدت ۲۴ روز دسترسی مورد درخواست را تأمین نماید.»

8. اقدام مثبت مذاکره‌کنندگان درباره موشک‌های بالستیک

«برابر بند ۳ قطعنامه ۲۲۳۱ ممنوعیت موشک‌های بالستیک با طراحی قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای مدنظر قرارگرفته است. کمیسیون اقدام تیم مذاکره‌کننده در گنجاندن عبارت «طراحی‌شده برای حمل کلاهک هسته‌ای» در این بند از قطعنامه را مثبت ارزیابی کرده است و ازآنجاکه ایران نیز چنین طراحی را انجام نداده و نخواهد داد برنامه موشکی ایران در آینده بدون هیچ محدودیتی بر اساس نیاز کشور تداوم خواهد یافت.»

9. برداشته‌شده یا نشدن تحریم‌های سوئیفت

«با بررسی‌های صورت گرفته در کمیسیون معلوم شد که تحریم سوئیفت در خصوص نهادهای خارج‌شده از لیست انسداد دارایی‌ها مرتفع شده و این محدودیت از نهادهای اصلی کشور مثل بانک مرکزی، بانک ملت، بانک تجارت و برخی دیگر بانک‌ها در روز اجرا رفع خواهد شد که موضوع بسیار مثبت ارزیابی می‌شود؛ لکن زیرساخت قانونی تحریم سوئیفت تا روز انتقال ـ هشت سال پس از تصویب قطعنامه ۲۲۳۱ - باقی خواهد ماند و در تاریخ مذکور نیز صرفاً تعلیق ـ و نه لغو ـ خواهد شد.»

10. دشمنی آمریکا نادیده گرفته‌شده است

«کمیسیون بر اساس مجموعه اسناد این‌گونه ارزیابی کرده است که برجام در برخی مواد کلیدی مبتنی بر عدم اعتماد به آمریکا بنا نهاده نشده است. متن برجام اساساً بر این مبنا بناشده که آمریکا اراده‌ای برای اقدام خصمانه علیه ایران نخواهد داشت یا گویا اقدام به این امور هزینه سیاسی برای دولت آمریکا در پی داشته و او را منع می‌کند درحالی‌که اساساً آمریکا در سوابق تصمیمات یک‌جانبه خود در جهان نشان داده است که بر اساس منافعش عمل خواهد کرد.»[2]

پیشنهادی به کمیسیون برجام

آنچه ذکر شد تنها بخشی از گزارش 25 صفحه‌ای کمیسیون برجام بود که در مجلس قرائت شد و در اختیار رسانه‌ها نیز قرار گرفت و مطالب بسیار زیاد دیگری وجود دارد که توسط کمیسیون منتشرنشده است. با توجه به غنای خلاصه گزارش، به کمیسیون برجام و رییس آن پیشنهاد می‌شود که گزارش مفصل این کمیسیون را به‌صورت کتابی منتشر کنند و افکار عمومی کشور را نسبت به این توافق‌نامه مهم آگاه سازند. باید اذعان کرد که طی دو سال مذاکرات هسته‌ای توسط وزارت خارجه اطلاعات زیادی از این مذاکرات به سمع و نظر مردم نرسید و همیشه ابهاماتی درباره مذاکرات هسته‌ای وجود داشت که این ابهام می‌تواند با انتشار گزارش کامل کمیسیون ویژه برجام در مجلس برطرف شود.