گروه بین‌الملل مشرق- یکی از مشکلاتی که سازمان‌ها و نهادهای تصمیم‌گیر در کشور با آن مواجه هستند، عدم اشراف و شناخت نسبت به کشورها و مراکز بین‌المللی در دنیاست. محمدجواد موسی‌نژاد رئیس پژوهشگاه تازه‌تأسیس مطالعات جهان معتقد است با توجه به خلأ موجود، این مؤسسه در آینده می‌تواند با ارائه گزارش‌هایی به مردم و مسئولین، شناخت متخصصین و عموم مردم را نسبت به مباحثی مانند حقوق بشر، نحوه کارکرد سازمان‌های بین‌المللی، و تحولات منطقه‌ای و جهانی، افزایش دهد. وی معتقد است که دلیل تأسیس پژوهشکده مذکور، عدم انجام وظایف و مأموریت‌های محوله به قوای سه‌گانه بوده است.
خبرنگار بین‌الملل مشرق در خصوص حوزه فعالیت‌ها و تحقیقات پژوهشگاه مطالعات جهان با «محمدجواد موسی‌نژاد» رئیس این پژوهشگاه گفتگو کرده است. متن مصاحبه مشرق با آقای موسی‌نژاد به شرح زیر است.
«محمدجواد موسی‌نژاد» رئیس پژوهشگاه مطالعات جهان
پژوهشگاه مطالعات جهان متشکل از چهار پژوهشکده است، پژوهشکده مطالعات جهان اسلام، پژوهشکده مطالعات آمریکا، پژوهشکده مطالعات فلسطین، و پژوهشکده مطالعات اوراسیا-آفریقا. این پژوهشگاه رسالت اصلی خود را انتشار متون تحقیقی و مطالعاتی در حوزه مطالعات بین‌المللی و ارائه سیاست‌های راهبردی به مراجع تصمیم‌گیر با بهره‌گیری از نظرات صاحب‌نظران برجسته می‌داند. این کار از طریق برگزاری نشست‌های تخصصی، همایش‌های علمی، جلسات خصوصی با مراجع ذی‌ربط، انتشار متون و کتاب و مجله انجام می‌شود.
تدبیری که جدیداً اندیشیده شده تأسیس یک «میز ملل» است که از نیمه دوم سال 94 آغاز شده است. هدف ما نیز این بوده که به صورت کاملاً تخصصی و جزئی وارد مسائل بین‌المللی از قبیل حقوق بشر و دین و بحران‌های اجتماعی و ابعاد بین‌المللی آن‌ها شویم. این نوع فعالیت برای هر نهاد یا سازمان مردم‌نهاد بین‌المللی از جمله سازمان ملل یا سازمان کنفرانس اسلامی یا اکو یا اپک می‌تواند مهم باشد. باید برای این‌ها میز تخصصی داشته باشیم تا بتوانیم به صورت تخصصی مسائل و حوزه‌های موضوعی آن را کاملاً هم از لحاظ اطلاعاتی و دانشی با یک بنیان قوی و هم به لحاظ رصد موضوع پوشش دهیم.
به عنوان مثال، در مورد سازمان ملل اطلاعات بسیار کامل داشته باشیم و بعد به صورت موضوعی وارد کار شویم. بازوهای این سازمان را مورد بررسی قرار دهیم. تا این‌جا می‌شود بنیان اطلاعاتی. موضوع بعدی، رصد این سازمان است، مثلاً بگوییم که شورای اجتماعی سازمان ملل چه کار دارد می‌کند، اعضایش چه افرادی هستند، فائو چه کار می‌کند، شورای امنیت چه کار می‌کند. این هم خودش بنیانی می‌شود برای مرحله بعد.
در مرحله بعد، این بنیان اطلاعاتی و رصد منظم، پایه تحلیلی را برای ما ایجاد می‌کند. به این شکل که ما اطلاعاتی را داریم و بر اساس آن‌ها تصمیم می‌گیریم که چه کار باید بکنیم. به عنوان نمونه، مراجع تصمیم‌گیر داخلی در برابر فلان سازمان مردم‌نهاد یا فلان کشور چه تصمیماتی می‌توانند بگیرند و چه استراتژی‌هایی اتخاذ کنند. در حال حاضر ما چنین استراتژی مدونی را نداریم.
در گام سوم که بحث کشورها مثلاً عربستان یا کشورهای اروپایی مطرح می‌شود، باید توجه داشت که همه این‌ها دارای محافل آکادمیک و علمی هستند. ما با یک سری از این محافل علمی در برخی کشورها ارتباط داریم، اما بعضی از این‌ها مغفول مانده است. دقیقاً همین جاهاست که ما می‌توانیم ورود کنیم. مثلاً فرض کنید کشور اتریش تعدادی محافل آکادمیک دارد و جمعیت شیعه و سنی هم دارد، حتی مسیحی‌هایی هم هستند که دوست دارند با مطالب ما آشنا شوند. مطالعات ما می‌تواند بنیان ارتباط با این محافل را فراهم کند.
اگر شما به عنوان مثال، به طور تخصصی وارد حوزه نظام آموزش عالی یک کشور شوید، بعد نخبگان آن کشور را بررسی کنید و بانک اطلاعاتی نخبه‌های آن را داشته باشید، راحت‌تر می‌توانید به آن حوزه نفوذ کنید و به نخبگان آن دسترسی بهتری داشته باشید. این می‌شود گام سوم «میز ملل». در این مدت محدودِ دو ماهه، ما تعدادی میز ملل هم تشکیل داده‌ایم از جمله: میز عربستان به مسئولیت آقای دکتر نورمحمدی، میز بحرین به مسئولیت آقای آزرمی، میز بلاروس به مسئولیت آقای دکتر حسینی، میز آذربایجان به مسئولیت آقای بهرامی، میز سوریه به مسئولیت آقای دکتر هانی‌زاده، میزهای ایالتی آمریکا به مسئولیت آقای دکتر گوهری مقدم، و میز رژیم صهیونیستی به مسئولیت آقای دکتر عبداللهی.
تا کنون به ازای هر ایالت آمریکا، یک میز تخصصی تشکیل شده است
سؤال:: تفاوت کاری که شما دارید انجام می‌دهید با کارهایی که قبلاً در این حوزه انجام شده و مزیت این اقدامات جدید چیست؟
ما از قبل هم در سازمان فرهنگ و ارتباطات، وزارت خارجه و سایر مراکز تحقیقاتی، میزهای مطالعاتی داشته‌ایم، اما این میزها، اولاً برای همه کشورها نیست، دوماً حوزه‌های موضوعی را دربرنمی‌گیرد، یعنی مثلاً در مورد حقوق بشر و دین و غیره کار نمی‌کند.
سؤال:: الآن مثلاً قوه قضائیه مرکز حقوق بشر دارد. فرق کاری که شما می‌کنید با کاری که قوه قضائیه می‌کند چیست؟
در مورد ستاد حقوق بشر که اتفاقاً با هم ارتباط نزدیکی هم داریم، باید بگویم که این دوستان یک مرکز پایش دارند که معاونت بین‌الملل آن‌ها آقای دکتر غریب‌آبادی است. اما تفاوت ما با آن‌ها چیست؟ آن‌ها به صورت منظم و روزانه مسائل حقوق بشر را پایش می‌کنند، اما مثلاً الآن اولویت آن‌ها کاناداست یا آمریکاست، اما نتیجه این پایش را به صورت یک کتابچه یا بولتن صرفاً در اختیار مسئولین ما قرار می‌دهند. این کار به نوبه خوب است، اما هدف ما این است که گزارش‌های خودمان را در اختیار عموم جامعه قرار بدهیم. نتیجه کار خودمان را منتشر می‌کنیم تا همه مردم آن را بخوانند.
تفاوت دیگر ما این است که ما میزهایی تحت عنوان سازمان‌های بین‌المللی هم داریم. این موضوع سابقه ندارد. مثلاً ما می‌خواهیم در خصوص اپک به صورت تخصصی کار کنیم. الآن وزارت نفت در این زمینه کار می‌کند، اما صرفاً جنبه‌های اقتصادی اپک را بررسی می‌کند. ما می‌خواهیم مسائل سیاسی و استراتژیک را هم به این‌ها اضافه کنیم و حتی مثلاً زاویه دید اقتصاد مقاومتی را هم به آن تزریق کنیم. این چیزی است که در وزارت نفت وجود ندارد.
سؤال:: این کار نیازمند یک مرکز مطالعات بسیار گسترده است.
قطعاً همین‌طور است. ما این روند را شروع کرده‌ایم. ارتباط‌هایی که با سایر نهادها برقرار کرده‌ایم، می‌تواند در این زمینه کمک کند. البته این را هم بگویم که ممکن است 100 درصد کار انجام نشود، اما اگر بتوانیم در مسائلی که مهم است اما الآن مغفول مانده ورود کنیم، همین قدر هم برای ما کفایت می‌کند.
سؤال:: شما اشاره کردید که نتایج تحقیقات و گزارش‌های خود را به طور عمومی منتشر می‌کنید. این انتشار چگونه قرار است اتفاق بیفتد؟
ما یک سایت داریم با عنوان پژوهشگاه مطالعات جهان که در آن میزها را به صورت تخصصی بررسی می‌کنیم. در کنار سایت، با رسانه‌های مختلف هم برای انتشار مطالب ارتباط داریم و داریم این شبکه را گسترده‌تر هم می‌کنیم. اشتراک رسالت ما با رسالت رسانه‌ها یعنی حفظ منافع ملی باعث می‌شود که این ارتباط خود به خود محکم شود. ضمن این‌که اگر موضوعات ما جالب باشد، قطعاً رسانه‌های دیگر هم خودشان به سراغ ما خواهند آمد و از انتشار مطالب ما استقبال می‌کنند.
تشکیل میزهایی برای سازمان‌های بین‌المللی
برای اولین بار در کشور است که صورت می‌گیرد
سؤال:: در حال حاضر یکی از مشکلاتی که در حوزه بین‌الملل وجود دارد، این است که یک تقویم مناسبتی قوی که روی آن تحقیق شده باشد، وجود ندارد. مثلاً در تاریخ حقوق بشری آمریکا اتفاقاتی افتاده که رسانه‌ها می‌توانند روی آن‌ها کار کنند. در رسانه‌های خارجی، مرسوم است که اندیشکده‌ها و اتفاق فکرها چنین تقویمی را طراحی می‌کنند و رسانه‌ها روی بحث‌های رسانه‌ای آن کار می‌کنند. آیا در دستور کار شما هم طراحی تقویم مناسبتی قرار دارد؟
این مطلب را ما البته قبلاً رسانه‌ای نکرده‌ایم، اما از سال گذشته تصمیم گرفته‌ایم هر سال گزارش حقوق بشر آمریکا و انگلیس را تدوین کنیم که این گزارش برای سال‌های 2013 و 2014 هم تهیه شده است. افرادی را داریم که در تمام سال، اتفاقات حقوق بشری این کشورها را رصد می‌کنند و انتهای سال میلادی، این گزارش، آماده انتشار می‌شود. بنابراین مثلاً گزارش سال 2015 نقض حقوق بشر آمریکا، بلافاصله بعد از پایان این سال آماده انتشار است. این اتفاق پس از پایان سال 2014 هم افتاد.
سؤال:: گزارش سال 2014 تا چه اندازه از نظر این‌که مردم در جریان آن قرار بگیرند، موفق بود؟
بعد از انتشار آن گزارش، بازخوردهای خوبی گرفتیم. مثلاً این‌که بی‌بی‌سی، سایت «بالاترین»، دویچه‌وله و راشاتودی گفتند که فلان پژوهشگاه این گزارش را تهیه و منتشر کرده است. اتفاقاً در یکی از همین رسانه‌ها هم آمده بود تنها کشوری که در مورد حقوق بشر در آمریکا گزارش می‌داد، چین بود که آن هم آخرین گزارش خود را سال 2012 یا 2013 منتشر کرد و دیگر پیگیر این مسئله نشد؛ اما اکنون ایران گزارشی کاملاً بروز را بدون معطلی پس از پایان سال میلادی، منتشر می‌کند. این‌ها واکنش‌های بین‌المللی انتشار گزارش بود.
در سطح داخلی هم، سال 90 قانونی داشتیم که به تصویب مجلس رسیده بود مبنی بر این‌که دولت یعنی وزارت خارجه به همراه وزارت اطلاعات و وزارت کشور و سایر نهادها موظف هستند شورایی تشکیل دهند (و حتی بودجه‌ای هم برای آن تعیین شد) و سالانه گزارش حقوق بشر را در آمریکا تهیه کند. این قانون تا کنون روی زمین مانده، اما همین گزارش‌هایی که ما منتشر کردیم، اهرم فشاری شد روی وزارت خارجه و شورای عالی امنیت ملی مبنی بر این‌که شما بی‌کار نشسته‌اید و کاری را که شما قرار بود انجام بدهید، پژوهشگاه مطالعات جهان انجام داده است. قطعاً اگر وزارت خارجه بیاید و روی این گزارش کار کند، گزارش غنی‌تری تهیه خواهد شد، اما این کار را انجام نمی‌دهد.
سؤال:: مشکلی که در کشور وجود دارد این است که مردم اطلاعاتی را که درباره خارج از کشور می‌گیرند، از رسانه‌هایی می‌گیرند که حامی کشورهای غربی هستند، نه هم‌سو با نظام جمهوری اسلامی. بسیاری از اطلاعات مردم از شبکه‌های ماهواره‌ای و فیلم‌های سینمایی می‌آید. گزارش حقوق بشر شما تا چه اندازه بر افکار عمومی داخلی و شناخت مردم از کشورهای دیگر تأثیر گذاشته است؟
ما گزارش را به تمام سفارت‌های خارجی، رایزنی‌های فرهنگی و وابسته‌های نظامی در کشور داده‌ایم. آن را در اختیار تمام سفارت‌های ایران در کشورهای خارجی هم قرار دادیم. مثلاً گزارش را برای سفارت‌های کشورهای عربی در ایران به زبان عربی ترجمه کردیم. برای سفارت‌های کشورهای انگلیسی‌زبان، به زبان انگلیسی بود. گزارش را به رایزنی‌ها و نمایندگی‌های ایران در کشورهای دیگر هم ارسال کردیم.
سؤال:: تصوری که مردم ما از آمریکا دارند، یک تصور هالیوودی است. وقتی شرایط کشور را با آمریکا مقایسه می‌کنند، از نظرشان کفه ترازو به سمت آمریکا سنگینی می‌کند. شما برای این‌که این دیدگاه و تصور اشتباه اصلاح شود، چه اقداماتی انجام داده‌اید یا در آینده انجام خواهید داد؟
ما تمام تلاشمان را کرده‌ایم که بتوانیم فضای داخلی و خارجی را در جریان این گزارش حقوق بشری قرار دهیم. از جمله این‌که گزارش‌های خود را در اجلاس‌ها و همایش‌های محلی توزیع کرده‌ایم. در عین حال، باید توجه داشته باشیم با توجه به امکانات کمی که ما داریم، برای توزیع گزارش‌ها در سطح عمومی و میان مردم، یک سری نیازها داریم. اولین نیاز، رسانه است. مثلاً اگر می‌خواهیم رسانه ملی یا خبرگزاری‌ها و سایت‌ها را مجاب کنیم که گزارش‌هایمان را منتشر کنند، ابتدا باید کار را تا مرحله قابل‌قبولی پیش ببریم. به عنوان مثال، این گزارش حقوق بشری را هم در شبکه خبر زیرنویس کردیم و هم در تلویزیون برنامه‌ای درباره آن پخش کردیم. رسانه‌های مختلف دیگر هم در این‌باره گزارش‌هایی را منتشر کردند.
با این وجود، اگر می‌خواهیم شاهد بازتاب این گزارش‌ها در سطح کل کشور باشیم، نیازمند همکاری کل رسانه‌ها یا دست‌کم رسانه‌هایی هستیم که با ما هم‌فکر هستند. همین‌طور نهادهای دولتی هم باید با ما همکاری کنند، چون دولت کنونی تمایلی به این‌گونه اقدامات ندارد. اگر وزارت خارجه و سازمان فرهنگ و ارتباطات به کمک ما نیایند، می‌توانیم کارمان را انجام بدهیم، اما این کار به مراتب سخت‌تر می‌شود و مخاطبین ما هم کاهش پیدا می‌کنند.
سؤال:: فکر می‌کنید گزارش‌های شما می‌تواند افکار عمومی مردم را در مورد آمریکا تغییر دهد یا آن‌ها را به فکر فرو ببرد؟
اگر هم نتوانیم نظر آن‌ها را کاملاً تغییر دهیم، دست‌کم می‌توانیم تلنگری به آن‌ها بزنیم تا در ذهن آن‌ها این سؤال پیش بیاید که اگر فیلم‌ها مثلاً شرایط آمریکا یا انگلیس یا فرانسه را این‌گونه نشان می‌دهد، پس این گزارش‌ها که کاملاً هم مستند است، چیست؟ همین باعث می‌شود مردم دنبال پاسخ این سؤال بروند. ما به دنبال تغییر اذهان عمومی در درازمدت هستیم. در مرحله اول همین که چنین سؤالاتی به خصوص در محافل آکادمیک و دانشگاهی مطرح شود، به منزله یک بازخورد مثبت تلقی می‌شود. ضمن این‌که بازخورد این گزارش‌ها در سایت‌های داخلی بسیار گسترده بوده است.
مردم باید از خود بپرسند اگر آمریکا چیزی است که هالیوود نشان می‌دهد
پس این گزارش‌هایی که کاملاً هم مستند است، چیست
سؤال:: اگر همین امروز به خیابان برویم و از مردم سؤال کنیم، فکر می‌کنید از هر هزار نفر، چند نفر گزارش شما را دیده باشند؟
این سؤال، سؤال سختی است، چون مردم جدای از بحث یارانه‌ها، از بسیاری از موضوعات دیگر خبر ندارند. این طبیعی است که خیلی‌ها هم گزارش ما را نخوانده باشند. ممکن است حتی 50 درصد از جامعه هم از گزارش ما خبر نداشته باشد. نکته این است که وظیفه ما، برداشتن بارهایی است که در نهادهای دیگر مغفول مانده است.
سؤال:: منظور من این است که آیا از راه‌های درستی برای انتشار گزارش خود استفاده کرده‌اید؟
بله. از برخی راه‌ها استفاده کرده‌ایم. مثلاً همان‌طور که گفتم، انتشار عمومی و توزیع گزارش میان نمایندگی‌های خارجی در ایران و بعکس. اما مسئله این است که ما در حد توان و امکانات خود اقدام کرده‌ایم و بازخورد خوبی هم گرفته‌ایم، اما امکانات ما بیش از این را جواب نمی‌داد. به عنوان مثال، باید این گزارش را در پنج هزار نسخه تهیه می‌کردیم، اما چون امکانات آن را نداشتیم، تنها 600 نسخه از آن تهیه کردیم. اگر بتوانیم پنج هزار یا ده هزار نسخه تهیه کنیم و به طور رایگان در جاهای مختلف منتشر کنیم، قطعاً بازخورد بهتری هم خواهیم گرفت.
سؤال:: گفتید که بنای همکاری با سازمان‌ها و گروه‌های خارج از کشور را هم دارید. آیا تا کنون کاری در این زمینه انجام شده است؟
گروه‌های خارج از کشور دو دسته هستند. یک سری از این تشکل‌ها و مؤسسات، ایرانی هستند مانند اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانش‌جویان در اروپا که ما ارتباط بسیار نزدیکی با این دوستان داریم. گروه‌های مشابه دیگری هم در آسیا و آمریکای لاتین وجود دارد. کارهایی هم دارد انجام می‌شود، مثلاً در برزیل.
علاوه بر این‌ها، یک سری نهادها و مؤسسات غیرایرانی هم هستند. هنوز در زمینه آن‌ها کاری نکرده‌ایم. این مسئولیت را به عهده همان میزهایی گذاشته‌ایم که در ابتدا به آن اشاره کردم و قرار است با مؤسسات و نخبگان خارجی ارتباط برقرار می‌کنند و وارد حوزه اجرایی می‌شوند. بانک اطلاعاتی این کار هم آماده شده است تا بتوانیم هم با پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی داخل و هم نمونه‌های خارجی آن‌ها ارتباط مستقیم برقرار کنیم، اما در بعد خارجی، هنوز اقدامی صورت نگرفته است.
سؤال:: فکر می‌کنید بعد از برقراری ارتباط، بتوان در این نهادهای خارجی هم میزی با عنوان «میز ایران» برای بهتر شناساندن ایران به کشورهای خارجی تأسیس کرد؟
بله کاملاً امکان‌پذیر است. من بر اساس تجربه چند ساله خودم می‌توانم بگویم که یکی از نیازها در خارج از کشور الآن آموزش زبان فارسی است. من خودم مسئول آموزش زبان در بلاروس بودم، اما آن‌جا هیچ منبعی برای آموزش فارسی وجود نداشت. با سازمان فرهنگ و ارتباطات هم زیاد مکاتبه کردیم، اما چه به خاطر کمبود بودجه و چه به دلایل دیگر، هیچ منبعی به ما ندادند.
یکی از نیازها در خارج از کشور الآن آموزش زبان فارسی است
تلاش برای معرفی ایران به کشورهای دیگر دارد انجام می‌شود. البته مشکلاتی دارد، اما به هر حال، وزارت خارجه و سازمان فرهنگ و ارتباطات در این حوزه مشغول هستند. ما هم اگر بتوانیم همان جاهای خالی و حوزه‌های مغفول را پوشش دهیم، خوب است، اما چون الآن نهادهای دیگر در این زمینه کار می‌کنند، ما ورود نکرده‌ایم.
سؤال:: اگر مسئله دیگری هم به نظرتان می‌رسد بفرمایید.
من اولاً تشکر می‌کنم از این که این فرصت را در اختیار پژوهشگاه مطالعات بین‌الملل قرار دادید. یک نکته را هم خدمت همه دانش‌جویان، دانش‌پژوهان، اساتید و متخصصین در حوزه بین‌الملل و علوم سیاسی عرض می‌کنم و آن این‌که پژوهشگاه این توانمندی را دارد که در مورد حوزه‌های مطالعاتی بین‌المللی کار بکند و ما هم از همکاری همه دوستان هم استقبال می‌کنیم.