بر اساس مطالعات و تحقیقات صورت گرفته، شهر تهران در انتظار زلزله ای قریب الوقوع به سر می برد و ساکنان شهر برای آن باید آمادگی لازم را داشته باشند.
شهر تهران با جمعیتی حدود 7 میلیون و 800 هزار نفر بر اساس نقشه درشت پهنه بندی خطر لرزه ای کشور در پهنه خطر بسیار زیاد زلزله قرار گرفته است. این در حالی است که بر اساس مطالعات انجام شده توسط مشاوران ایرانی و نیز آژانس همکاری های بین المللی ژاپن(جایکا) و مرکز مطالعات زلزله و زیست محیطی تهران، در صورت وقوع زلزله در تهران حدود 480.000 ساختمان به شدت آسیب دیده و حدود 220 میلیارد دلار خسارت مستقیم به شهر وارد خواهد شد.
از لحاظ جغرافیایی و زمین شناسی شهر تهران در یک گستره طبیعی واقع شده که چندین رشته گسل فعال و نقاط لرزه خیز پراکنده در آن وجود دارد. از میان بسیاری از گسل‌‌های فعال در منطقه، محتمل‌ترین گسل‌‌های خطرناک عبارتند از:
- گسل مشا (طول: حدود 200 کیلومتر)
- گسل شمال تهران (طول: حدود 90 کیلومتر)
- گسل جنوب ری (طول: حدود 20 کیلومتر)

گسل های مشا، ری و شمال در نقشه تهران                                             زمین شناسی و گسل های مناطق مختلف تهران

هرچند که آمار تلفات و خسارات وارده به پیکره تهران بر اساس مطالعات جایکا در اوایل دهه 80 و بر اساس آمار نفوس و مسکن سال 75 است؛ ولیکن از آنجا که تاکنون مطالعه ای جامع تر از آن در خصوص لرزه خیزی تهران صورت نگرفته است؛ تنها مرجع قابل استناد آماری همین مطالعات جایکاست. اما مسلما با تدابیر شهرسازی و مقاوم سازی و نوسازی های صورت گرفته در دهه اخیر قطعا وضعیت کنونی نسبت به آمارهای جایکا اندکی بهبود یافته است.
خسارت وارده به ساختمان ها بر اثر زلزله و ویژگی‌های آسیب برای مدل زلزله گسل ری به شرح زیر است:
در صورت فعال شدن گسل ری، تعداد ساختمان های آسیب‌دیده در کل شهر تهران، 480.000 واحد برآورد گردید که در این صورت نسبت کل خسارت، 55% خواهد بود. باید توجه داشت که منطقه 15 بیشترین تعداد ساختمان های آسیب‌دیده را داراست. تعداد کل ساختمان ها نیز در این منطقه، به نسبت بیشترین است. نسبت خسارت در مناطق 11، 12، 16 تا 20 مقدار بسیار بالایی در حدود 80% است. دلیل این نسبت بالای خسارت، وجود بسیاری از ساختمان های آسیب‌پذیر و جنبش لرزه‌ای نیرومند (شدت 9 در مقیاس اصلاحی مرکالی) در این مناطق است. نسبت خسارت در مناطق 1 تا 5 که در بخش شمالی شهر تهران قرار دارند به طور نسبی کم و تقریباً 30% می‌باشد.

 درصد تخریب ساختمان های تهران بر اثر زلزله گسل ری

مدل گسل شمال تهران
در صورت فعال شدن گسل شمال تهران، تعداد ساختمانهای آسیب دیده در کل شهر تهران، /000/310 واحد برآورد شد. نسبت کل خسارت 36% می‌باشد. نسبت خسارت در مناطق 1 تا 5 که در بخش شمالی شهر تهران قرار دارند در حدود 50% است. نسبت خسارت در بخش جنوبی شهر کمتر از 30% است. در مورد مدل گسل شمال تهران، شدت زلزله در بخش شمالی شهر زیاد است در حالی‌که ساختمانهای آسیب‌پذیر در منطقه اکثریت ندارند. در مورد مدل گسل ری، شدت زلزله در بخش جنوبی شهر زیاد است در حالی‌که ساختمانهای آسیب‌پذیر نیز غالب هستند. علت تفاوت نسبت خسارت در بخش‌های جنوبی و شمالی شهر همین امر است.

درصد تخریب ساختمان های تهران بر اثر زلزله گسل شمال تهران

مدل گسل مشا
با فرض فعال شدن گسل مشا، نسبت خسارت برای اکثریت مناطق شهری تقریباً 10% است به استثنای منطقه12 که در آن نسبت خسارت 30% است. تعداد ساختمانهای خشتی و چوبی ـ آجری در این منطقه بیشتر از سایر مناطق است و همین امر دلیل نسبت بالای خسارت است.

درصد تخریب ساختمان های تهران بر اثر زلزله گسل مشا

برآورد زیر براساس بررسی محتوای مطالعات آسیب پذیری تهران توسط جایکا می باشد.
                                    حجم تخریب (واحد)          پراکندگی درصد تخریب                         تخریب در کل
 مدل گسل ری:                  480.000                  جنوب 80% و شمال حدود 30%                55%
 مدل گسل شمال تهران:     310.000                  شمال 50% و جنوب 30%                        36%
 مدل گسل مشا:                    -                          منطقه 12 ، 30%                                   10%

در سناریوی زلزله برای تهران در بدترین حالت زلزله مدل گسل ری در شب است با بدون امدادرسانی که 382.822 نفر تلفات انسانی در شهر تهران خواهد داشت و در بهترین حالت زلزله مدل گسل مشا در روز است با امدادرسانی کامل 12.377 نفر تلفات انسانی در شهر تهران خواهیم داشت.

جدول تلفات انسانی در اثر زلزله گسل ری با تفکیک مناطق 22 گانه تهران، شب و روز، در 4 حالت امداد رسانی مختلف(بدون امدادرسانی، امداد رسانی مردمی، امداد اضطراری توسط امدادگران، توسط حرفه ای ها)

تمرکز حدود 15 % جمعیت کشور (25% جمعیت شهرنشین کشور) 25% تولید ناخالص ملی (GDP) 31% صنایع و 33% تولید صنعتی کشور، 60% تولید ماشین آلات صنعتی، 41% صنعت ساختمان کشور، 30% تولید مواد غذایی(15% مواد پروتئینی و لبنیاتی)، 39% دانشگاه ها و مراکز پژوهشی و نهایتا 29% دانشجویان و نیز حضور بخش عمده دولتمردان کشور در این شهر آسیب پذیری آن را از اهمیت فوق العاده ای برخوردار ساخته است، به طوری که می توان گفت هرگونه آسیب بر پیکره این شهر آسیبی جبران ناپذیر به کل کشور خواهد بود.

لازم به ذکر است که در خصوص آمادگی و واکنش در برابر زلزله تهران با هشیاری مسئولین امر تلاش هایی قابل تقدیر اما ناکافی صورت گرفته است. شهرداری تهران، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران را تاسیس نمده که با رویکرد ناحیه محوری در زمینه پیشگیری از خسارات و تلفات زیاد در زلزله فعال است. تعداد زیادی از مراکز مطالعاتی در این زمینه روی طرح های پژوهشی فعال هستند. رشته های دانشگاهی بازسازی پس از سوانح در دانشگاه شهید بهشتی و تهران تاسیس شده و کادر متخصصین مورد نیاز برای مدیریت بحران پرورش می یابد. بافت های فرسوده با مشوق های دولتی درخال نوسازی هستند. مانورهای زلزله و مدیریت بحران هر از چندی برپا می شود و تجارب لازم در آنها کسب می شود. کشور ما و مدیران بحران آن تجارب زیادی در بازسازی پس از سانحه، از بازسازی جنگ تحمیلی، زلزله منجیل و رودبار، زلزله بم، زلزله لرستان و ... دارند و این امر برای ما که از 6 کشور نخست سانحه خیز جهان هستیم بسیار ضروری و مورد نیاز است.

* زهرا روزبهانی