به گزارش مشرق، در مقایسه با مراسم حج، تعداد شرکت‌کنندگان مراسم اربعین حسینی چندین برابر بیشتر از مراسم حج است. به علت مراسم خودجوش و مردمی اربعین حسینی، آمار دقیقی از تعداد شرکت‌کنندگان در دسترس نیست ولی تعداد زائران حسینی را در اربعین سال ۲۰۰۸ تقریباً نه میلیون قلمداد کرده‌اند. این رقم در سال ۲۰۰۹ افزایش قابل‌توجهی داشت و به هجده میلیون زائر رسید و در سال ۲۰۱۳ این تعداد به بیست میلیون زائر از ۴۰ ملیت مختلف از آسیا، آمریکا، اتحادیه اروپا، استرالیا و آفریقا رسید.
مراسم پیاده‌روی به‌سوی حرم سیدالشهدا (ع) در روز اربعین، هرسال باشکوه‌تر از سال قبل برگزار می‌شود. می‌توان این مراسم را از ابعاد مختلف موردبررسی قرارداد. طبیعی است که برای ارزیابی نحوه مدیریت این مراسم و بررسی کمی و کیفی آن، مقایسه با یک مراسم مشابه می‌تواند مؤثر باشد. لذا مقایسه مدیریت مراسم اربعین و مراسم حج تمتع می‌تواند ارزش‌های مدیریتی اربعین را بهتر مشخص سازد.
بر همین اساس، در این مقاله سعی شده است با برشماری مؤلفه‌های مقایسه‌ای، نحوه‌ی مدیریت دو مراسم را بررسی و احصاء نماییم.
۱. مقایسه‌ی کمی و کیفی مراسم اربعین و مراسم حج:
۱-1. تعداد زائرین:
عزاداری اباعبدالله الحسین (ع) و حج تمتع دو مراسم بزرگ اسلامی هستند که هرساله تعداد زیادی از مسلمانان در آن شرکت می‌کنند. به‌عنوان‌مثال آمارها نشان می‌دهد که در ۹۲ سال اخیر، مکه معظمه همواره مورد استقبال حجم عظیمی از مسلمانان برای انجام مراسم حج واجب بوده است. با نگاه به آمارها می‌توان دریافت شمار زائران خارجی تقریباً به ۳۰ برابر از ۵۸۴,۵۸ نفر در سال ۱۹۲۰ به ۹۶۲,۷۱۲,۱ نفر در سال ۲۰۱۲ افزایش پیداکرده است. این در حالی است که مقامات سعودی در سال ۲۰۱۳ به علت ساخت‌وسازها و توسعه عمرانی مسجدالحرام، شمار زائران بیت‌الله الحرام را کاهش داده‌اند. [۱]
در مقایسه با مراسم حج، تعداد شرکت‌کنندگان مراسم اربعین حسینی چندین برابر بیشتر از مراسم حج است. به علت مراسم خودجوش و مردمی اربعین حسینی، آمار دقیقی از تعداد شرکت‌کنندگان در دسترس نیست ولی تعداد زائران حسینی را در اربعین سال ۲۰۰۸ تقریباً نه میلیون قلمداد کرده‌اند. این رقم در سال ۲۰۰۹ افزایش قابل‌توجهی داشت و به هجده میلیون زائر رسید و در سال ۲۰۱۳ این تعداد به بیست میلیون زائر از ۴۰ ملیت مختلف از آسیا، آمریکا، اتحادیه اروپا، استرالیا و آفریقا رسید. [۳]
تعداد زائران خارجی و داخلی اربعین سال ۱۳۹۲ (تا تاریخ ۱۸ صفر ۱۴۳۵)[۴]
حضور زائران ایرانی در مراسم اربعین به‌عنوان پرجمعیت‌ترین کشور شیعی بسیار حائز اهمیت است. در مراسم اربعین سال ۱۳۹۳ معاونت امنیت انتظامی کشور، حضور زائران ایرانی را 1.5 میلیون نفر برآورد کرد. [۵] بر اساس آمارهای موجود، تعداد زائران ایرانی در مراسم اربعین در سال‌های ۹۰ تا ۹۲ به ترتیب پنجاه هزار، صد هزار و چهارصد و هشتاد هزار نفر بوده است ولی در سال ۹۳ از مرز یک میلیون و پانصد هزار نفر گذشت. [۴]
۱-2. کیفیت نیروهای امنیتی:
بااینکه عراق در وضعیت بد امنیتی قرار دارد و نیروهای امنیتی این کشور درگیر جنگ نفس‌گیر با نیروهای داعش هستند اما از امنیت زائران حسینی غفلت ننموده‌اند و طرح‌های ویژه‌ای برای تأمین امنیت زوار اباعبدالله آماده کرده است.
در این زمینه روزنامه العداله خبر داد که قرار است طرح امنیتی در دو استان کربلا و نجف با حضور سی هزار نیرو به اجرا درآید تا مانع از هرگونه حمله تروریست‌ها به این مراسم میلیونی شود. در این طرح علاوه بر حضور نیروهای امنیتی نیروهای حشد‌الشعبی دوشادوش با نیروهای امنیتی در تأمین امنیت زوار به خدمت‌رسانی مشغول هستند به‌طوری‌که یگانی از بانوان عراقی با ۱۵۰۰ نیرو در این طرح امنیتی شرکت می‌کنند. استان دیوانیه در شمال استان نجف و استان میسان در مسیر زوار از شرق عراق به سمت کربلا نیز در وضعیت کنترل نیروهای امنیتی قرار دارند و فقط در استان میسان پانزده هزار نیروی امنیتی استقراریافته‌اند تا از موکب‌ها و حسینیه‌ها حمایت کنند و مانع از هرگونه اقدام تروریستی شوند. [۵]
در جریان برپایی مراسم حج در مکه نیز نیروهای امنیتی فراوانی برای برپاداشتن نظم، هرساله امنیت مراسم را به عهده می‌گیرند. «منصور الترکی» سخنگوی وزارت کشور عربستان در مصاحبه‌ای با خبرگزاری آسوشیتدپرس در چند روز قبل از حج سال ۹۴ از حضور ۱۰۰ هزارنفری نیروهای امنیتی برای تأمین مراسم حج خبر داد. وی با اشاره به اینکه در میان نیروهای امنیتی اعضای سازمان مبارزه با تروریسم نیز حضور دارند افزود که نیروهای دفاع مدنی به همراه نیروهای مسلح و گارد ملی مأمور برپایی امنیت در مراسم حج ۲۰۱۵ هستند. [۶]
نیروهای امنیتی حاضر در عراق جملگی عراقی هستند و در این کشور برای تأمین امنیت که مهم‌ترین و نیاز هر کشوری است به نیروهای داخلی متکی هستند و چون پس از سقوط صدام نیروهای امنیتی اکثراً از نیروهای شیعی تشکیل یافته‌اند، حفاظت از جان و مال زائران پیاده را نه‌تنها وظیفه قانونی بلکه باغیرت دینی خود، حفاظت از زائر حسینی را وظیفه‌ی شرعی خود می‌پندارند.
بااین‌حال کیفیت نیروهای امنیتی و نظامی در دو مراسم اربعین حسینی و حج ابراهیمی در عربستان و عراق متفاوت است. نیروهای امنیتی عربستانی از تعداد زیادی از مستشاران خارجی تشکیل یافته است. پادشاهان سعودی برای حفظ تاج‌وتخت خویش کمتر به قاطبه‌ی ملت عربستان اطمینان دارند و پست‌های مهم ارتش را در خدمت مستشاران و قبایلی که با آن‌ها اتحاد نزدیک دارند قرار می‌دهند. زمانی که ارتش به‌اصطلاح ملی این‌چنین با ملت خود رفتار کند، موضع آن‌ها با ملت‌هایی که در آن بیش از ۵۰ کشور اسلامی در مراسم حج گرد هم آمده‌اند مشخص است. نمونه‌ی تاریخی آن در کشتار زائران بیت‌الله الحرام در ۹ مرداد ۱۳۶۶ مشخص است که نزدیک به ۲۷۵ زائر ایرانی توسط نیروهای امنیتی عربستان به خاک و خون کشیده شدند.
حضور نیروهای خارجی در عربستان و تأمین امنیت به دست آن‌ها باعث شده است که آن‌ها به تأمین منافع امنیتی مردم بهای کمی دهند و برخورد بدی با آن‌ها داشته باشند. شرطه‌های حاضر در مراسم و آن‌هایی که در پست‌های مخصوص در مسجدالنبی و مسجدالحرام حضور دارند با برخورد بسیار خشن با زوار برخورد می‌کنند و چون از منظر وهابیت، دیگر ادیان و مذاهب اسلامی که با دیدگاه‌های آنان در هماهنگی نباشند رافضی محسوب می‌شوند درصورتی‌که دیگر مذاهب مانند شیعیان اعتراضی نمایند با آن‌ها برخورد به‌غایت امنیتی می‌کنند. این در حالی است که نیروهای امنیتی حاضر در عراق جملگی عراقی هستند و در این کشور برای تأمین امنیت که مهم‌ترین و نیاز هر کشوری است به نیروهای داخلی متکی هستند و چون پس از سقوط صدام نیروهای امنیتی اکثراً از نیروهای شیعی تشکیل یافته‌اند، حفاظت از جان و مال زائران پیاده را نه‌تنها وظیفه قانونی بلکه باغیرت دینی خود، حفاظت از زائر حسینی را وظیفه‌ی شرعی خود می‌پندارند. نتیجه آن می‌شود که در جریان اربعین باوجود ناامنی‌های اخیر و جنگ داخلی در عراق هرسال شاهد تلفات کمی در زوار حسینی هستیم ولی در فاجعه منا در حج ۲۰۱۵ بااین‌همه کشتار روبرو بودیم که در آن به اقوال شاهدان عینی، نیروهای نظامی مانع از کمک نیروهای مردمی به آسیب دیدگان می‌شدند.
۲. مقایسه‌ی نحوه مدیریت امنیت و ازدحام زائرین کربلا و حج:
در هر دو مراسم مذهبی جهان اسلام جمعیت زیادی از مسلمانان مشارکت دارند، بااین‌حال با توجه به اینکه جمعیت شرکت‌کننده در مراسم اربعین ۱۰ برابر جمعیت مراسم حج است ولی صدمات و تلفاتی که در چند سال اخیر در مراسم اربعین اتفاق افتاده به‌هیچ‌وجه قابل قیاس با مراسم حج نیست.
در چند سال اخیر نزدیک به بیست میلیون نفر در مراسم اربعین شرکت دارند و تلفات انسانی که در این مراسم وجود دارد یا ناشی از بیماری‌ها و یا حوادث تروریستی است که در اثر جنگ ناخواسته داخلی به عراق تحمیل‌شده است. به‌عنوان‌مثال در اربعین سال ۹۳ پنج زائر ایرانی جان باختند که بر اساس گزارش سازمان حج و زیارت ناشی از بیماری‌های قلبی بوده است. بمب‌گذاری‌ها و عملیات استشهادی که متأسفانه به دلیل وضعیت ناامنی عراق و فعالیت‌های برخی گروه‌های سلفی که شیعه را کافر و مهدورالدم می‌دانند موجب خسارت‌هایی می‌شود ولی بااین‌حال این تلفات حداقلی است. در اربعین سال ۹۳ فرماندهی عملیات بغداد در عراق اعلام کرد که موفق به کشف ۶ فروند موشک از نوع «گراد» شده‌اند که در شمال استان کربلا آماده شلیک بودند. در این مراسم چند فروند خمپاره «هاون» به کربلا اصابت کرد که تلفاتی نداشت. نیروهای امنیتی در بازرسی‌های خود موفق شدند ۲ خودروی بمب‌گذاری‌شده را توقیف و خنثی نمایند و فردی را که مشکوک به انجام عملیات تروریستی بود را قبل از اقدام دستگیر نمایند.
حضور نیروهای خارجی در عربستان و تأمین امنیت به دست آن‌ها باعث شده است که آن‌ها به تأمین منافع امنیتی مردم بهای کمی دهند و برخورد بدی با آن‌ها داشته باشند. شرطه‌های حاضر در مراسم و آن‌هایی که در پست‌های مخصوص در مسجدالنبی و مسجدالحرام حضور دارند با برخورد بسیار خشن با زوار برخورد می‌کنند.
زائران شرکت‌کننده در مراسم حج باوجود جمعیت یک دهم مراسم اربعین بارها با تلفات انسانی گسترده مواجه شده‌اند. آخرین آن‌ها فاجعه منا بود که در تحلیل خوش‌بینانه براثر فشار جمعیت و به دلیل انسداد راه در ۲ مهر ۹۴ اتفاق افتاد و هزاران تن در آن فاجعه خفه شدند و جان خود را از دست دادند. دولت سعودی تلفات را ۷۶۹ نفر اعلام کرد ولی منابع خبری دیگر تلفات را بین ۲ تا سه هزار تن اعلام نمودند. این در حالی است که منابع خبری سازمان حج و زیارت شمار تلفات را بین ۴ تا هفت هزار اعلام نمودند که تعداد ۴۶۴ نفر از آن‌ها ایرانی بودند. این حادثه تنها تلفات مراسم حج نبود و تاریخچه‌ای از آن به شرح ذیل است:
- سقوط جرثقیل در ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۵ (۲۰ شهریور ۹۴): در این حادثه دست‌کم صد و هفت نفر جان‌باخته و ۲۳۸ نفر دیگر نیز مجروح شدند.
- شش ژانویه ۲۰۰۶ (۱۶ دی ۸۴): فروریختن یک هتل قدیمی در مرکز مکه که جان باختن ۷۶ نفر را به دنبال داشت.
- ۱۲ ژانویه ۲۰۰۵ (۲۳ دی ۸۳): جان باختن سه حاجی در رمی جمرات در منا.
- یک فوریه ۲۰۰۳ (۱۲ بهمن ۸۱): در نخستین روز از مراسم رمی جمرات ۲۵۱ حاجی در اثر ازدحام جمعیت جان خود را از دست دادند.
- یازده فوریه ۲۰۰۲ (۲۲ بهمن ۸۰): کشته شدن ۱۴ حاجی ازجمله شش زن در نخستین روز از رمی جمرات منا.
- پنج مارس ۲۰۰۱ (۱۵ اسفند ۷۹): کشته شدن ۳۵ حاجی و مجروح شدن تعداد زیادی از آنان با جراحت‌های سطحی در رمی جمرات.
- نه آوریل ۱۹۹۸ (۲۰ فروردین ۷۷): کشته شدن بیش از ۱۱۸ تن و مجروح شدن بیش از ۱۸۰ نفر دیگر در اثر ازدحام جمعیت در رمی جمرات.
- پانزده آوریل ۱۹۹۷ (۲۶ فروردین ۷۶): کشته شدن ۳۴۳ و مجروح شدن بیش از ۱۵۰ نفر حاجی در اثر آتش‌سوزی در چادرهای حجاج در منا.
- هفت می ۱۹۹۵ (۱۷ اردیبهشت ۷۴): کشته شدن سه نفر و مجروح شدن ۹۹ نفر دیگر در آتش‌سوزی در چادرهای اقامت حجاج در منا.
- ۲۴ ژوئیه ۱۹۹۴ (۲ مرداد ۷۳): کشته شدن ۲۷۰ حاجی در ازدحام جمعیت در رمی جمرات.
- دو ژوئیه ۱۹۹۰ (۱۱ تیر ۶۹): ازدحام جمعیت در یک زیرگذر در منا و قطع سیستم تهویه و جان باختن ۱۴۲۶ نفر در اثر خفگی.
- ده ژوئیه ۱۹۸۹ (۱۹ تیر ۶۸): حمله به ورودی‌های مسجدالحرام یک کشته و ۱۶ مجروح بر جای گذاشت.
- ۳۱ ژوئیه ۱۹۸۷ (۹ مرداد ۶۶): کشته شدن ۴۰۲ حاجی ازجمله ۲۷۵ ایرانی در برخورد نیروهای امنیتی سعودی با تظاهرات حجاج ایرانی.
- ۲۰ نوامبر ۱۹۷۹ (۲۹ آبان ۵۸): برخورد نیروهای امنیتی سعودی با افراد مسلح که دو هفته در مسجدالحرام تحصن کرده بودند، جان باختن ۱۵۳ حاجی و مجروح شدن ۵۶۰ نفر.
- دسامبر ۱۹۷۵ (آذر ۵۴): آتش‌سوزی در چادر حجاج ۲۰۰ کشته بر جای گذاشت. [۷]
نتیجه‌گیری:
در مراسم اربعین تعداد زائر شرکت‌کننده ده برابر زائران مراسم حج ابراهیمی است ولی براثر نحوه‌ی مدیریت تعداد تلفات مراسم حج چندین برابر مراسم اربعین بوده است. این تلفات ناشی از سوء مدیریت، عدم اشراف کامل بر شرایط، ناتوانی در برقراری نظم و... بوده است.
منبع: اندیشکده تبیین