به گزارش مشرق،به دلیل ظرافت و زیبایی کاشیکاری و خط و اسلوب معماری مسجد گوهرشاد، این مسجد از شاهکارهای معماری ایران در دوره تیموری و به دلیل موقوفات بسیار و مجاورت با آرامگاه علی ابن موسی الرضا(ع) از مهم ترین و شلوغ ترین مسجدهای ایران به شمار می‌رود، به طوری که برخی آن را پُربازدیدترین مسجد ایران می دانند.
پیشینه ساخت مسجد
بیش از ۶۰۰ سال قبل «گوهرشاد آغا» که ۳۲ سال سن داشت هوای زیارت مشهد به دلش افتاد.
وی نذر کرده بود گردنبند الماس نشانش را خرج مسجدی کند که در سایه امام رضا (ع) بنا شود و این گردنبند را به بازرگانی ایرانی فروخت و هزینه ساختش را از دارایی خود فراهم کرد.
چند هفته بعد کلنگ مسجد درست در ضلع جنوبی حرم علی بن موسی الرضا (ع) به زمین خورد، این مسجد در سال ۸۱۲ هـ.ق در زمینی به مساحت ۸۷۹۸ متر مربع ساخته شد تا هم نام گوهرشاد بیگم در تاریخ ماندگار شود و هم به همت او مسجد گوهرشاد افتخار معماری اسلامی باشد که قرن هاست پابرجا مانده است.
امیرزاده نیکوکار
«مهد علیا گوهرشاد آغا» یا گوهر شاد بیگم امیرزاده ای بود که در دوران تیموری زندگی می کرد.
پدرش امیر غیاث الدین ترخان، لقب ترخان را وقتی از چنگیزخان گرفت که در جنگ های مختلف شرکت کرده و از خود شجاعت نشان داده بود.
ترخان به ترک ها و مغول ها یا بزرگانی گفته می شد که مزایای موروثی را به ارث می بردند، از پرداخت مالیات معاف بودند و آنقدر در حکومت اعتبار داشتند که هر وقت می خواستند، می توانستند به دیدن سلطان بروند.
ترخان همچنین واسطه ای میان سلطان و رعیت بود و گوهرشاد بیگم، یک ترخان زاده بود.
بعدها هم که به همسری شاهرخ میرزا پسر تیمور گورکانی درآمد، همچنان یکی از زنان قدرتمند و با نفوذ و ثروتمند ایران بود که عروس موسس حکومت تیموریان شده بود.
با این حال همه کمالات گوهرشاد در ثروت و قدرت خانواده اش خلاصه نمی شد. گوهرشاد را زنی ادب دوست، هنرپرور و خیر می دانستند که به تاریخ و ادبیات علاقه داشت، فرزندان هنرمندی تربیت کرد و دارایی اش را همیشه صرف کار خیر کرد.
بهترین معماران برای بهترین بناها
گوهرشاد وقتی تصمیم گرفت ماندگارترین میراث خود را به یادگار بگذارد، قوام الدین شیرازی سرشناس ترین معمار ایرانی را استخدام کرد تا ساخت مسجد گوهرشاد را به او بسپارد.
قوام الدین هم حاصل سال ها تجربه و دانش خود را در بند این مسجد به یادگار گذاشت تا نظم و تقارن و ظرافت این بنا را تا ۶ قرن بعد هم به رخ بکشد، اسم گوهرشاد در دو محل با کاشی معرق نگاشته شده است یکی در قسمت بالای در نقره ای که به «دارالسیاده» می رود و دیگری بر کتیبه ایوان مقصوره که به خط زیبای پسری وی شاهزاده بایسنقر است.
به دنبال ساخت این مسجد گوهرشاد بیگم موقوفات بسیاری را در این مسجد ماندگار کرد: از مجموع درآمد رقبات، یک عشر، حق التولیه متولی تعیین کرد، یک عشر دیگر را برای کارکنان و ضابطان و عمال و معمار کنار گذاشت و سپرد که مابقی درآمد را صرف عمران و آبادی مسجد گوهرشاد کنند.
گوهرشاد بیگم آثار و ابنیه زیادی از خود به جا گذاشته است که می توان به غیر از مسجد گوهر شاد مشهد از مسجد جامع، مدرسه و خانقاه شهر هرات نام برد که هر دو این مساجد از شاهکارهای هنر و معماری و کاشیکاری قرن نهم هجری به شمار می رود.
همچنین آثار ارزنده ای در حرم امام رضا (ع) و اطراف آن پدید آورد از جمله دو رواق «دارالحفاظ» و «دارالسیاده» را بنا کرد که معمار این دو رواق و دو مسجد در هرات و مشهد قوام الدین شیرازی بود، مدرسه و خانقاهی که گوهرشاد دستور احداث آن را صادر کرد محلی برای تحصیل علمای برجسته ای از خراسان بود.
پسران هنرمند گوهرشاد
پسران گوهرشاد بیگم نیز هر دو هنرمند به خصوص در زمینه خط بودند، یکی از پسران او به نام «میرزا بایسنقر» خوش طبع و هنرپرور بود و در خط ثلث سرآمد دیگر خطاطان زمان خودش به حساب می آمد؛ به طوری که کتیبه پیش طاق مسجد گوهرشاد هم که به خط ثلث نوشته شده، از هنرهای بایسنقر است.
بزرگ ترین قرآن موجود در ایران هم که طول هر صفحه آن دو زرع و نیم است با هنر دست بایسنقر ماندگار شده که اگر سری به آستان قدس رضوی بزنید، می بینید که هنوز هم برخی صفحات آن در موزه موجود است.
پسری که گوهرشاد تربیت کرد، مثل مادرش ادب دوست بود. او بانی زیباترین مکتب کتابیسازی در ایران بوده است و در زمان خود نسخه های نفیس و زیبا بسیار نوشته و به تصویر کشیده است، همچنین به جهت علاقه خاصی که به هنر نشان می داد هنرمندان بسیاری را حمایت می کرد و گرد هم می آورد.
میرزا سلطان ابراهیم پسر دیگر گوهر شاد هم مانند برادرش هنرمند بود و قرآنی به خط نسخ بسیار عالی از او در کتابخانه رضوی به یادگار مانده است.
کتبیه های بسیاری هم به خط او در بناهای تاریخی شیراز وجود دارد که از جمله «دارالصفا» و کتیبه موجود در بقعه ظهیری است.
همچنین میرزا ابراهیم سلطان تمامی مصالح و زندگی تیمور را به فارسی و ترک جمع آوری و مقایسه و تدوین کرد و تحویل شرف الدین علی یزدی داد.
قتلی که پرونده گوهرشاد را بست
پرونده زندگی گوهرشاد آغا اما با قتلش به پایان رسید. او وقتی ۸۱ ساله بود، بر اثر وسوسه جمعی به دستور میرزا سلطان ابوسعید تیموری، برادرزاده همسرش در هرات به قتل رسید و پیکرش در هرات و در مدرسه گوهرشاد که خود آن را ساخته بود، کنار مزار شوهرش به خاک سپرده شد.
بعدها پسرش، میرزا بایسنقر هم در این مدرسه دفن شد.
قیام مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد در طول تاریخ شاهد حوادث بسیاری بوده است که از قیام گوهرشاد به عنوان یکی از این رویداد های مهم می توان یاد کرد.
همزمان با بازداشت حاج آقا حسین قمی، در مشهد نیز به دستور حکومت، روحانیونی همچون شیخ غلامرضا طبسی و شیخ نیشابوری دستگیر شدند. صبح روز جمعه ۲۰ تیر ۱۳۱۴ نظامیان مستقر در مشهد برای متفرق ساختن مردم وارد عمل شدند و به روی آنان آتش گشودند و تعداد زیادی را کشتند و زخمی کردند، ولی مردم مقاومت کرده و سربازان نیز بنا به دستوری که به آنها رسیده، مراجعت کردند. به دنبال این حادثه مردم اطراف مشهد با بیل وداس و... به سوی مسجد حرکت کردند.
فردای آن روز جمعیت زیادتری در مسجد گوهرشاد تجمع کردند و علیه اقدامات دولت اعتراض کردند.
سران نظامی و انتظامی مشهد این بار بنا به دستور رضاخان باتجهیزات کامل و افراد فراوان در نقاط حساس مستقر شدند و تفنگ ها، سلاح های خودکار و حتی توپ هارا به منظور سرکوب مردم به میدان آوردند.
در حوالی ظهر مأمورین نظامی وانتظامی از هر سو به مردم هجوم آورده و در داخل مسجد به کشتار آنان پرداختند. در این واقعه تعداد بسیاری شهید، مجروح و بازداشت شدند.
کشتار مردم در این مسجد به اندازه‌ای بود که به نقل از شاهدان عینی چندکامیون جنازه از صحنه کشتار خارج کردند. یک روز پس از این فاجعه عملیات دستگیری علما و روحانیون آغاز شد و تعداد کثیری از آنان بازداشت و روانه زندان شدند.
گوهرشاد در طول تاریخ
مسجد گوهر شاد بارها و در زمان‌های مختلف، بر اثر عوامل طبیعی و انسانی صدمات فراوانی متوجه مسجد گوهرشاد شده است از جمله در زمین لرزه سال ۱۰۸۴، ایوان مقصوره صدماتی دید که بازسازی گشت و همچنین از جمله مرمت‌های دیگر مسجد پس از گلوله‌باران روس‌ها در سال ۱۳۳۰ هـ. ق بود که به صدمه دیدن گنبد و ایوان‌های مسجد منجر گردید که در سال ۱۳۳۹ قمری گنبد و ایوان مقصوره و ایوان‌های شرقی و غربی مسجد مرمت گردیدند.
‘گنبد ایوان مقصوره، در سال ۱۳۳۹ش برای مرمت اساسی تخریب گشت و ساخت مجدد آن توسط معماران ایرانی و زیر نظر مهندس «عباس آفرنده» و با رعایت همان ویژگی های گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز گردید و در سال ۱۳۴۱ش خاتمه یافت که در همان زمان نیز سنگ های ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض گردید و کف ایوان با سنگ های مرمر مفروش گشت و در سال ۱۳۴۵ش دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه‌ای مزین گردید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت هایی در بخش های گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعه ای از آب نما و آب خوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است.
این مسجد از حیث بنا و کاشی کاری ممتاز است و تمام در و دیوارهای آن مزین به اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث شریفه، اشعار و مدح و ثنای ائمه اطهار (ع) است که با خط های ثلث، نسخ، نستعلیق، کوفی و بنایی خطاطان بزرگ همچون بایسنقر و امامی اصفهانی ترقیم یافته است.
پیشینه ساخت مسجد
بیش از ۶۰۰ سال قبل «گوهرشاد آغا» که ۳۲ سال سن داشت هوای زیارت مشهد به دلش افتاد.
وی نذر کرده بود گردنبند الماس نشانش را خرج مسجدی کند که در سایه امام رضا (ع) بنا شود و این گردنبند را به بازرگانی ایرانی فروخت و هزینه ساختش را از دارایی خود فراهم کرد.
چند هفته بعد کلنگ مسجد درست در ضلع جنوبی حرم علی بن موسی الرضا (ع) به زمین خورد، این مسجد در سال ۸۱۲ هـ.ق در زمینی به مساحت ۸۷۹۸ متر مربع ساخته شد تا هم نام گوهرشاد بیگم در تاریخ ماندگار شود و هم به همت او مسجد گوهرشاد افتخار معماری اسلامی باشد که قرن هاست پابرجا مانده است.
امیرزاده نیکوکار
«مهد علیا گوهرشاد آغا» یا گوهر شاد بیگم امیرزاده ای بود که در دوران تیموری زندگی می کرد.
پدرش امیر غیاث الدین ترخان، لقب ترخان را وقتی از چنگیزخان گرفت که در جنگ های مختلف شرکت کرده و از خود شجاعت نشان داده بود.
ترخان به ترک ها و مغول ها یا بزرگانی گفته می شد که مزایای موروثی را به ارث می بردند، از پرداخت مالیات معاف بودند و آنقدر در حکومت اعتبار داشتند که هر وقت می خواستند، می توانستند به دیدن سلطان بروند.
ترخان همچنین واسطه ای میان سلطان و رعیت بود و گوهرشاد بیگم، یک ترخان زاده بود.
بعدها هم که به همسری شاهرخ میرزا پسر تیمور گورکانی درآمد، همچنان یکی از زنان قدرتمند و با نفوذ و ثروتمند ایران بود که عروس موسس حکومت تیموریان شده بود.
با این حال همه کمالات گوهرشاد در ثروت و قدرت خانواده اش خلاصه نمی شد. گوهرشاد را زنی ادب دوست، هنرپرور و خیر می دانستند که به تاریخ و ادبیات علاقه داشت، فرزندان هنرمندی تربیت کرد و دارایی اش را همیشه صرف کار خیر کرد.
بهترین معماران برای بهترین بناها
گوهرشاد وقتی تصمیم گرفت ماندگارترین میراث خود را به یادگار بگذارد، قوام الدین شیرازی سرشناس ترین معمار ایرانی را استخدام کرد تا ساخت مسجد گوهرشاد را به او بسپارد.
قوام الدین هم حاصل سال ها تجربه و دانش خود را در بند این مسجد به یادگار گذاشت تا نظم و تقارن و ظرافت این بنا را تا ۶ قرن بعد هم به رخ بکشد، اسم گوهرشاد در دو محل با کاشی معرق نگاشته شده است یکی در قسمت بالای در نقره ای که به «دارالسیاده» می رود و دیگری بر کتیبه ایوان مقصوره که به خط زیبای پسری وی شاهزاده بایسنقر است.
به دنبال ساخت این مسجد گوهرشاد بیگم موقوفات بسیاری را در این مسجد ماندگار کرد: از مجموع درآمد رقبات، یک عشر، حق التولیه متولی تعیین کرد، یک عشر دیگر را برای کارکنان و ضابطان و عمال و معمار کنار گذاشت و سپرد که مابقی درآمد را صرف عمران و آبادی مسجد گوهرشاد کنند.
گوهرشاد بیگم آثار و ابنیه زیادی از خود به جا گذاشته است که می توان به غیر از مسجد گوهر شاد مشهد از مسجد جامع، مدرسه و خانقاه شهر هرات نام برد که هر دو این مساجد از شاهکارهای هنر و معماری و کاشیکاری قرن نهم هجری به شمار می رود.
همچنین آثار ارزنده ای در حرم امام رضا (ع) و اطراف آن پدید آورد از جمله دو رواق «دارالحفاظ» و «دارالسیاده» را بنا کرد که معمار این دو رواق و دو مسجد در هرات و مشهد قوام الدین شیرازی بود، مدرسه و خانقاهی که گوهرشاد دستور احداث آن را صادر کرد محلی برای تحصیل علمای برجسته ای از خراسان بود.
پسران هنرمند گوهرشاد
پسران گوهرشاد بیگم نیز هر دو هنرمند به خصوص در زمینه خط بودند، یکی از پسران او به نام «میرزا بایسنقر» خوش طبع و هنرپرور بود و در خط ثلث سرآمد دیگر خطاطان زمان خودش به حساب می آمد؛ به طوری که کتیبه پیش طاق مسجد گوهرشاد هم که به خط ثلث نوشته شده، از هنرهای بایسنقر است.
بزرگ ترین قرآن موجود در ایران هم که طول هر صفحه آن دو زرع و نیم است با هنر دست بایسنقر ماندگار شده که اگر سری به آستان قدس رضوی بزنید، می بینید که هنوز هم برخی صفحات آن در موزه موجود است.
پسری که گوهرشاد تربیت کرد، مثل مادرش ادب دوست بود. او بانی زیباترین مکتب کتابیسازی در ایران بوده است و در زمان خود نسخه های نفیس و زیبا بسیار نوشته و به تصویر کشیده است، همچنین به جهت علاقه خاصی که به هنر نشان می داد هنرمندان بسیاری را حمایت می کرد و گرد هم می آورد.
میرزا سلطان ابراهیم پسر دیگر گوهر شاد هم مانند برادرش هنرمند بود و قرآنی به خط نسخ بسیار عالی از او در کتابخانه رضوی به یادگار مانده است.
کتبیه های بسیاری هم به خط او در بناهای تاریخی شیراز وجود دارد که از جمله «دارالصفا» و کتیبه موجود در بقعه ظهیری است.
همچنین میرزا ابراهیم سلطان تمامی مصالح و زندگی تیمور را به فارسی و ترک جمع آوری و مقایسه و تدوین کرد و تحویل شرف الدین علی یزدی داد.
قتلی که پرونده گوهرشاد را بست
پرونده زندگی گوهرشاد آغا اما با قتلش به پایان رسید. او وقتی ۸۱ ساله بود، بر اثر وسوسه جمعی به دستور میرزا سلطان ابوسعید تیموری، برادرزاده همسرش در هرات به قتل رسید و پیکرش در هرات و در مدرسه گوهرشاد که خود آن را ساخته بود، کنار مزار شوهرش به خاک سپرده شد.
بعدها پسرش، میرزا بایسنقر هم در این مدرسه دفن شد.
قیام مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد در طول تاریخ شاهد حوادث بسیاری بوده است که از قیام گوهرشاد به عنوان یکی از این رویداد های مهم می توان یاد کرد.
همزمان با بازداشت حاج آقا حسین قمی، در مشهد نیز به دستور حکومت، روحانیونی همچون شیخ غلامرضا طبسی و شیخ نیشابوری دستگیر شدند. صبح روز جمعه ۲۰ تیر ۱۳۱۴ نظامیان مستقر در مشهد برای متفرق ساختن مردم وارد عمل شدند و به روی آنان آتش گشودند و تعداد زیادی را کشتند و زخمی کردند، ولی مردم مقاومت کرده و سربازان نیز بنا به دستوری که به آنها رسیده، مراجعت کردند. به دنبال این حادثه مردم اطراف مشهد با بیل وداس و... به سوی مسجد حرکت کردند.
فردای آن روز جمعیت زیادتری در مسجد گوهرشاد تجمع کردند و علیه اقدامات دولت اعتراض کردند.
سران نظامی و انتظامی مشهد این بار بنا به دستور رضاخان باتجهیزات کامل و افراد فراوان در نقاط حساس مستقر شدند و تفنگ ها، سلاح های خودکار و حتی توپ هارا به منظور سرکوب مردم به میدان آوردند.
در حوالی ظهر مأمورین نظامی وانتظامی از هر سو به مردم هجوم آورده و در داخل مسجد به کشتار آنان پرداختند. در این واقعه تعداد بسیاری شهید، مجروح و بازداشت شدند.
کشتار مردم در این مسجد به اندازه‌ای بود که به نقل از شاهدان عینی چندکامیون جنازه از صحنه کشتار خارج کردند. یک روز پس از این فاجعه عملیات دستگیری علما و روحانیون آغاز شد و تعداد کثیری از آنان بازداشت و روانه زندان شدند.
گوهرشاد در طول تاریخ
مسجد گوهر شاد بارها و در زمان‌های مختلف، بر اثر عوامل طبیعی و انسانی صدمات فراوانی متوجه مسجد گوهرشاد شده است از جمله در زمین لرزه سال ۱۰۸۴، ایوان مقصوره صدماتی دید که بازسازی گشت و همچنین از جمله مرمت‌های دیگر مسجد پس از گلوله‌باران روس‌ها در سال ۱۳۳۰ هـ. ق بود که به صدمه دیدن گنبد و ایوان‌های مسجد منجر گردید که در سال ۱۳۳۹ قمری گنبد و ایوان مقصوره و ایوان‌های شرقی و غربی مسجد مرمت گردیدند.
‘گنبد ایوان مقصوره، در سال ۱۳۳۹ش برای مرمت اساسی تخریب گشت و ساخت مجدد آن توسط معماران ایرانی و زیر نظر مهندس «عباس آفرنده» و با رعایت همان ویژگی های گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز گردید و در سال ۱۳۴۱ش خاتمه یافت که در همان زمان نیز سنگ های ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض گردید و کف ایوان با سنگ های مرمر مفروش گشت و در سال ۱۳۴۵ش دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه‌ای مزین گردید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت هایی در بخش های گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعه ای از آب نما و آب خوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است.
این مسجد از حیث بنا و کاشی کاری ممتاز است و تمام در و دیوارهای آن مزین به اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث شریفه، اشعار و مدح و ثنای ائمه اطهار (ع) است که با خط های ثلث، نسخ، نستعلیق، کوفی و بنایی خطاطان بزرگ همچون بایسنقر و امامی اصفهانی ترقیم یافته است.