شبی برای تقدیر امور عالم
ثُمَّ فَضَّلَ لَیلَةً وَاحِدَةً مِنْ لَیالِیهِ عَلَی لَیالِی أَلْفِ شَهْرٍ، وَ سَمَّاهَا لَیلَةَ الْقَدْرِ، تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ، دَائِمُ الْبَرَكَةِ إِلَی طُلُوعِ الْفَجْرِ عَلَی مَنْ یشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ بِمَا أَحْكَمَ مِنْ قَضَائِهِ. در دعای ۴۴ صحیفه سجادیه سیدالساجدین(ع) فرمود: خدای متعال برای رسیدن به رضوان خود راه هایی را قرار داده كه از جمله آنها ماه مبارك رمضان است. از ویژگیهای ماه رمضان آن است كه خدای متعال در این ماه، شبی را قرار داده كه برتر از هزار ماه است. «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْر»(قدر/۴). محور این آیه شریفه شب قدر است. لیلة القدر؛ چیست؟ و شب قدر به چه معناست؟ مفسرین دو معنا برای قدر ذكر كرده‌اند. نخست آن‌كه «قدر»؛ را به معنای شرف و منزلت و عظمت دانسته‌اند.
براساس این معنی شب «قدر»؛ شرافت و عظمت ویژه و بالایی داشته و این شب را می‌توان شب شرف نامید. برخی دیگر، با استفاده از روایاتی درباره ویژگی های شب قدر، گفته‌اند «قدر»؛ مصدری است مساوی با تقدیر. معنی «قَدَرَ»، «یقْدِرُ»، «قَدْراً»، همچون «قَدَّرَ»،«یقَدِّرُ»، «تَقدیراً»، هر دو به معنای «تقدیر»؛ قضا و قدر است. براساس روایات فراوان، در شب قدر، تقدیرات سال آینده تعیین می‌شود. البته در روایات تصریح نشده كه چون تقدیرات در این شب واقع می‌شود، این شب «لیلة القدر»؛ نامیده شده است، چون این دو با هم منافات ندارند كه «قدر»؛ به معنای شرف باشد ولی تقدیرات عالم نیز در این شب انجام پذیرد.
شبی برای بخشش همه
اینكه شب قدر بهتر از هزار شب است، به چه معناست؟ در كتاب فروع كافی روایاتی برای برتری شب قدر، بر سایر شبهای سال و بلكه بر هزار ماه، كه بیش از هشتاد سال عمر می‌شود، وجود دارد. عبادتی كه در شب قدر انجام میگیرد از عبادت هزار ماه برتر است. كسی كه موفق شود در شب قدر، دو ركعت نماز بخواند مثل آن است كه در هزار ماه هر شب دو ركعت نماز بخواند. این امتیاز توفیقی است كه خدای متعال به پیغمبر اسلام و به مسلمان‌ها عنایت فرموده است تا مردم، تشویق شده و این شب را به عبادت بپردازند و از مزایا و بركات آن استفاده كنند.
شب قدر همچون بار عامی است كه بزرگان و سلاطین برای زیردستان، رعایا و بندگان خود، داده و هدایایی را می‌بخشیدند. خدای متعال كه ارحم الراحمین است و رحمت او قابل مقایسه با هیچ رحمت و فضلی نیست، بر امت اسلامی منت گذاشته و شب قدر را همچون بار عام، شب بخشش قرار داده است. شبی كه عبادت آن نیز از عبادت هزار ماه برتر است.
قطعیت وجود شب قدر در ماه رمضان
شب قدر كدام شب است؟ برخی از محدثین برادران اهل تسنن نقل كرده‌اند كه شب قدر، شب نیمه ماه شعبان است. بعضی از مفسرین این روایت را از عكرمه نقل كرده‌اند كه البته راوی معتبری نیست. آنچه كه مورد اتفاق و اجماع شیعه و سنی است آن است كه نزول قرآن و شب قدر، در ماه رمضان است. از قرآن نیز این مطلب استفاده می‌شود. خدا در سوره بقره می‌فرماید: قرآن در ماه رمضان نازل شد: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ»(بقره/۱۸۵)؛ در سوره قدر هم می‌فرماید «إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ»(قدر/۱)؛ روشن است شبی كه قرآن نازل شده، در ماه رمضان است.
اما اینكه این نزول، در چه شبی از شبهای ماه رمضان اتفاق افتاده، سخنان گوناگونی گفته شده است. تقریباً در بین شیعه اتفاق نظر بر این است كه شب نوزدهم، بیست و یكم و بیست و سوم شبهای قدر هستند. البته برای شب بیست و یكم و بیست و سوم، اهمیت بیشتری قائل شده‌اند. در بعضی روایات نیز با صراحت بیان شده كه شب بیست و سوم شب قدر است. بهترین راه، جمع بین روایات است.
تقدیر، تثبیت، امضاء در سه شب قدر
در روایتی درباره تعیین شب قدر آمده است: مقدّرات سال در شب نوزدهم تقدیر می شود؛ «قُسِمَ فِیهَا الْأَرْزَاقُ وَ كُتِبَ فِیهَا الاجَالُ وَ خَرَجَ فِیهَا صِكَاكُ الْحَاجِّ»( مستدرك الوسائل، ج ۷، ص ۴۷۰، باب تعیین لیلة القدر)؛ در شب نوزدهم ارزاق، درآمدها و روزی افراد و همچنین مدت حیات و زندگی آنان تا سال آینده تعیین می‌شود. علاوه بر آن در شب نوزدهم مشخص می‌شود كه چه كسانی در آن سال به حج می روند. سپس در شب بیست و یكم آنچه در شب نوزدهم مقدر شده، بر آن ابرام و تأكید می شود. این به این معناست كه در شب بیست و یكم آنچه در شب نوزدهم تعیین و مقدر شده، قابل تغییر است، آنچه كه از شب نوزدهم تا شب بیست و یكم مقدر شده و تغییر یافته، در شب بیست و یكم ثبت شده و در شب و بیست و سوم قطعی، نهایی و امضاء می شود. براساس این روایت هر سه شب از شبهای قدر به شمار می‌آیند.
نزول همه فرشتگان بر زمین
پرسشی كه مطرح می‌شود آن است كه شب قدر دارای چه ویژگی است كه خداوند آنرا برتری بخشیده است؟ در قرآن به بعضی از ویژگیهای شب قدر اشاره شده است. علاوه بر آن برای فهم این ویژگی‌ها به قریحه و ذوق نیاز است. قرآن درباره ویژگی شب قدر می‌فرماید: «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ»؛ در شب قدر ملائكه به همراه روح نازل می‌شوند. برخی از مفسرین گفته‌اند «روح»؛ همان «روح الامین»، جبرئیل است و ذكر جبرئیل بعد از ملائكه، ذكر خاص بعد از عام است؛ یعنی فرشتگان و به ویژه جبرئیل نازل می‌شوند. اما روایاتی وجود دارد كه می‌گوید:«الروح... خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ»( بحارالأنوار، ج ۱۸، ص ۲۶۵، باب ۲)، یا «أَعْظَمُ مِنَ الْمَلَائِكَة»( بحارالأنوار، ج ۲۵، ص ۴۲، باب ۲)؛ برای تایید آن نیز می‌گویند در قرآن كه آمده «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ»؛حرف «واو»؛ پیش از «الروح»؛ دلالت بر مباینت دارد. به این معنا كه روح موجودی برتر و اشرف از همه ملائكه به شمار می‌رود.
اما همه فرشتگان در شب قدر برای چه نازل می‌شوند؟ شكی نیست كه در شب قدر همه ملائكه و فرشتگان نازل می‌شوند. از «الف و لام»؛ در «الملائكه»؛ استغراق فهمیده می‌شود به معنی همه فرشتگان.
دسته‌ای از ملائكه، در قرآن به نام «عالین»، نامیده شده‌اند. وقتی شیطان بر آدم سجده نكرد، به او گفتند: «أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالِینَ»؛ آیا تو از روی استكبار سجده نكردی یا اینكه از فرشتگان عالین بودی، كه مأمور به سجده نبودند؟ در روایتی نقل شده است كه «عالین»؛ دسته‌ای از ملائكه مقرّب و ممتاز و عالیرتبهای هستند كه جز مقام ربوبی، به هیچ چیز دیگری توجّه ندارند. این فرشتگان به اینكه انسان خلق و به او مقام داده شده، توجهی نداشتند و تنها به مقام ربوبی توجه داشته و او را عبادت می‌كردند.
از همین رو از سجده به آدم، مستثنا شده بودند. در برخی روایات این فرشتگان به نام «مُهَیمین»؛ نیز نامیده شده‌اند. به نظر می‌رسد كه در شب قدر فرشتگان عالین نازل نمی‌شوند و فرشتگانی كه مأموریت؛ اجرایی دارند، به همراه روح، كه گویا فرمانده ملائكه و بزرگ‌ترین آنها به حساب می‌آید، در شب قدر نازل می شوند. بعضی از علمای اهل سنت بر این باورند كه نزول ملائكه و روح تنها یك مرتبه و آن هم برای نزول قرآن بر پیغمبر اتفاق افتاده و دیگر تمام شده است.
این دسته از علمای اهل سنت می‌گویند: اگر عبادت شبهای قدر چند برابر ثواب دارد و بهتر از هزار ماه است، به خاطر آن است كه یادبود و یادآور شب عظیم نزول قرآن است. همچنان كه میلاد پیغمبر اكرم(ص) در روز معین و یك‌بار اتفاق افتاده و هر سال برای آن عید مولود گرفته می‌شود، برای یادبود شبهای قدر نیز، به این شب برتری و شرافت داده شده است. این نظر برخی از علمای اهل سنت است. اگرچه بیشتر علمای اهل تسنن این نظر را قبول ندارند.
تكرار شب قدر در هر سال
بیشتر علمای اهل تسنن و همه علما و محدثین شیعه بر این باورند كه شب قدر در ماه رمضان هر سال تكرار شده، و در هر سال شبی وجود دارد كه از هزار ماه برتر است و ملائكه و روح در آن شب نازل می‌شوند. اما نزول ملائكه و روح برای چیست؟ كسانی كه نزول ملائكه را تنها در یك مرحله و آن هم برای نزول بر پیامبر خدا(ص) می‌دانند، دیگر نیازی به پاسخ‌گویی به این پرسش ندارند. چرا كه نزول ملائكه و روح، فقط یك بار برای نزول قرآن انجام شده است. اما این نظر با لفظ قرآن و روایاتی كه در این زمینه وجود دارد، سازگاری ندارد.
«تَنَزَّلُ»؛ فعل مضارع است به معنی نازل می‌شود. درباره نزول قرآن در شب قدر قرآن می‌گوید «إِنّا أَنْزَلْناهُ»؛ ، كلمه «أَنْزَلْنا»؛ فعل ماضی است، یعنی قرآن را در شب قدر نازل كردیم. این نزول یك بار بود و تمام شد. به تعبیر مرحوم علامه طباطبایی نزول نور قرآن بر قلب مقدس پیغمبر اكرم(ص) در این شب بود. امّا وقتی گفته می‌شود: «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ،»؛ كلمه «تَنَزَّلُ»؛ مضارع و به معنی آن است كه نازل می‌شوند و این نزول استمرار دارد. علاوه بر این در آینده نیز استمرار خواهد داشت.
اثبات ولایت ائمه با سوره قدر
در اینجا این سؤال مطرح می شود اكنون كه دیگر نزول قرآنی وجود ندارد كه ملائكه بر پیغمبر نازل شوند، پس در شب قدر ملائكه برای چه كاری و بر چه كسی نازل می‌شوند؟ در اصول كافی در باب حجت، روایتی از امام معصوم(ع) آمده است كه خطاب به شخصی فرمودند: «برای اثبات ولایت ما برای مخالفین، با سوره قدراحتجاج كنید. چرا كه یكی از دلایل لزوم امام بعد از پیغمبر اكرم(ص) این سوره است.»؛ این شخص با تعجب می گوید در این سوره از امامت و ولایت سخنی گفته نشده است. پس چگونه می‌توان از این سوره برای اثبات مسئله امامت احتجاج نمود؟
حضرت فرمودند: از مخالفان بپرسید در شب قدر ملائكه بر چه كسی نازل می‌شوند؟ آیا تاكنون كسی ادعا كرده است كه در شب قدر، ملائكه بر او نازل شده باشند؟ هیچ كس نمی‌تواند ادعا كند كه نزول ملائكه را در شب قدر درك كرده است. تاكنون نیز كسی در این باره مدعی نشده است. قرآن نیز می‌گوید «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ»؛ فرشتگان با روح در شب قدر نازل می شوند. بنابراین حتماً باید پس از پیغمبر(ص) كسی وجود داشته باشد تا ملائكه بر او نازل شوند. او كسی جز حجت خدا و امام زمان(عج) نخواهد بود.