به گزارش مشرق، مسجد مهم‌ترین پایگاه دینی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی اسلامی از زمان پیامبر گرامی اسلام (ص) و ارزشمندترین و شکوفاترین میراث ایشان بعد از قرآن کریم است. اهمیت مسجد به‌عنوان نهادی دینی که وظایف و کارکردهای مختلفی در جامعه‌ی اسلامی دارد، در زمانه‌ی کنونی و بعد از گذشت 1400 سال از ظهور دین مبین اسلام، واضح و آشکار است.
چنان‌که می‌توان تأثیر و نقش مساجد را به‌عنوان پایگاهی برای تحولات سیاسی، اجتماعی و تاریخی با عملکردی در راستای ترویج، تبلیغ و تعالی دین مبین اسلام، از زمان ظهور آن تا دوران معاصر، به‌خوبی مشاهده کرد. به همین دلیل، اول اوت مصادف با 31 مرداد، روز جهانی مساجد نام‌گذاری شده است.
از جمله کارکردهای دینی، فرهنگی و اجتماعی این پایگاه مهم اسلامی در طی زمان‌های مختلف، می‌توان به این موارد اشاره کرد: کانونی برای گردهمایی‌های مسلمین در تجمعات مختلف دینی و مذهبی و مکانی برای ادای شرایع و عبادات، محلی برای تصمیم‌گیری در مورد مسائل مختلفی چون جنگ و سخنرانی‌های سیاسی و اعتقادی و مکانی برای قضاوت و دادرسی.
پرداختن به این پایگاه ارزشمند و بررسی قابلیت‌ها و ظرفیت‌های مختلف آن، در سیاست‌گذاری‌های فرهنگی، اقتصادی و دینی امری قابل توجه محسوب می‌گردد. از میان کارکردهایی که در زمانه‌ی کنونی باید به آن‌ها توجه داشت، کارکرد و نقش فرهنگی این نهاد دینی بسیار حائز اهمیت است. رهبر معظم انقلاب به این جایگاه مسجد اشاره نموده و می‌فرمایند: «مساجد پایگاه اجتماع، مشورت، مقاومت، برنامه‌ریزی و حرکت اجتماعی و فرهنگی هستند.»[1]
با توجه به این کارکرد مهم، در این نوشتار به بررسی نقش و کارکرد مسجد در تعالی فرهنگی جامعه و قابلیت‌ها و ظرفیت‌های مهم آن می‌پردازیم.
کارکردها و قابلیت‌های فرهنگی مساجد
1. ظرفیت مناسب مادی و برخورداری از حمایت مردمی
این نهاد به‌دلیل برخورداری از پشتوانه‌ی مردمی در تأسیس، اداره و بهره‌برداری، از زمینه‌ی بسیار مناسبی برای فعالیت‌های تربیتی برخوردار است. چراکه عدم وابستگی به بودجه‌ی نهادهای دولتی، شرایط بهتری از لحاظ مادی و حمایتی برای انجام امور فرهنگی، فراهم نموده است. علاوه بر این، این پایگاه زمینه‌های بهره‌مندی بیشتر از حمایت‌های مردمی را در قالب عمل به توصیه‌های دینی، همچون وقف، نذر و راهکارهایی از این قبیل، دارد. این قابلیت مسجد به‌عنوان عاملی مهم و مؤثر برای تسهیل در برنامه‌ریزی و حمایت از برنامه‌ها و طرح‌های فرهنگی تلقی می‌شود. چنان‌که در روایات اسلامی به عمران و آبادانی و هزینه کردن برای مسجد و امور مربوطه به آن بسیار سفارش شده و خانه‌ای در بهشت برای سازندگان مساجد پاداش قرار داده شده است. پیامبر گرامی اسلام می‌فرمایند: ««من بنی لله مسجداً لا یرید به ریاء و لا سمعة بنی الله له بیتاً فی الجنه»؛ هرکسی برای خدا مسجدی بسازد و آن را برای ریا و خودنمایی به کار نبرد، خدای تعالی در بهشت خانه‌ای برای او بنا می‌کند.[2]
توجه دادن بیشتر مؤمنین به این جایگاه مسجد، موجب حمایت بیشتر از فعالیت‌های فرهنگی و دینی و رشد و تعالی این قابلیت مسجد می‌شود؛ چراکه این توجه اسلام به بنیان مسجد، نه‌تنها به امور ظاهری، بلکه به امور معنوی آن نیز توجه دارد.
2. کانونی دارای جاذبه برای اجرای برنامه‌ها و طرح‌های فرهنگی
مساجد به‌دلیل اینکه محلی برای انجام فرایض دینی و عبادی مسلمین محسوب می‌شوند، از جذابیت‌های خاص معنوی و روحانی برای اجتماع مردم برخوردارند و مؤمنین با شور و اشتیاق خاصی، از روی عشق و علاقه، به این مکان مراجعه میکنند. این موضوع یعنی نیروی محرکه‌ی مسجد در جذب افراد، به‌دلیل شأن و جایگاه رفیع آن در دین مبین اسلام و اهمیت والای اجتماع و اتحاد میان مؤمنان است.
چنان‌که قرآن کریم برای مسجد فضیلت و مقامی ارجمند قائل است. توجه به عمق آیات آن، انسان را به معنویت و روحانیت و ارزش مسجد آگاه می‌نماید. اهمیت مسجد از دیدگاه قرآن کریم تا اندازه‌ای است که کسانی را که با مسجد دشمنی ورزیده، سعی در تعطیلی بنای مسجد یا متوقف شدن مسائل الهی در آن کنند، از ستمکارترین مردم روی زمین می‌شمارد: «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یذْکرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ سَعی فِی خَرابِها أُولئِک ما کانَ لَهُمْ أَنْ یدْخُلُوها إِلَّا خائِفِینَ لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْی وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِیمٌ»[3] و کسانی را شایسته‌ی عمران و آبادانی مساجد می‌داند که از تقوای الهی برخوردار باشند: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِک أَنْ یکونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ».[4]
با توجه به همین نگاه، مسجد از دیدگاه پیامبر اسلام و امامان معصوم (ع) نیز از اهمیت والایی برخوردار است. روایات زیادی در باب اهمیت و فضیلت مسجد بیان شده که بیانگر اهمیت و شأن مسجد در دین مبین اسلام است. پیامبر گرامی اسلام در این خصوص می‌فرمایند: «هرکس به مسجدی از مساجد خدا برای نماز جماعت برود، برای هر قدمی که برمی‌دارد، هفتاد هزار حسنه منظور شود و به همان اندازه درجاتش بالا رود.»[5]
در پاره‌ای دیگر از روایات، اهمیت مسجد تا حدی بیان شده است که از همسایه‌ی مسجد، نماز به‌جز در مسجد قبول نمی‌شود: «...سَمِعْتُ أَباعَبْدِاللّهِ علیه السلام یقُولُ: شَکتِ الْمَساجِدُ إِلَی اللّهِ تَعالی الَّذینَ لا یشْهَدُونَها مِنْ جیرانِها، فَأَوْحَی اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ إِلَیها: وَعِزَّتی وَجَلالی لا قَبِلْتُ لَهُمْ صَلاةً واحِدَةً وَلا أَظْهَرْتُ لَهُمْ فِی النّاسِ عَدالَةً وَلا نالَتْهُمْ رَحْمَتی وَلا جاوَرُونی فی جَنَّتی»؛ راوی می‌گوید: از حضرت صادق (ع) شنیدم که مساجد به پروردگار عالم از همسایگانی که در آن شرکت نمی‌کنند، شکایت بردند. خطاب رسید که به عزت و جلالم سوگند، در صورت استخفاف به مساجد، یک نماز از آنان قبول نمی‌کنم و آنان را به عدالت در بین مردم آشکار نمی‌نمایم و به رحمتم نمی‌رسند و در بهشت مجاور من نخواهند بود.[6]
با توجه به این روایات است که مؤمنین در طول تاریخ به مساجد اهمیت خاص داده‌اند و این توجه خاص موجب شده است که مساجد از ظرفیت بسیار مناسبی برای امور فرهنگی و دینی و ترویج فرهنگ اسلامی برخوردار شوند. مساجد به‌دلیل برخورداری از فضای روحانی و معنوی و اهمیت و جایگاه والای دینی، از جاذبه‌ی زیادی برای جذب افراد و نیز انجام طرح‌ها و برنامه‌های فرهنگی برخوردارند.
3. برخورداری از ظرفیت تربیتی و آموزشی
مساجد ظرفیت بسیار بالایی برای تربیت، رشد و تعالی فردی و اجتماعی افراد دارند. این ظرفیت از یک جهت به‌دلیل ماهیت مسجد به‌عنوان مکانی با کارکرد دینی و روحانی است که می‌تواند زمینه‌های تربیت دینی و اخلاقی را از سنین پایین برای همگان فراهم کند و محلی برای تهذیب نفس پرهیزگاران باشد.
از جهت دیگر، مساجد به‌دلیل رابطه‌ی مستقیمی که با نهادهای دینی دیگر همچون حوزه‌های علمیه و عالمان دینی و افراد مؤمن و آگاه به مسائل دینی دارند، ظرفیت بسیار مناسبی برای تعلیم و فراگیری و تعلم آموزه‌های دینی محسوب می‌شوند و افراد می‌توانند به‌راحتی و با کمترین هزینه با منابع و مراجع آگاه دینی ارتباط برقرار کنند و کسب علم و دانش نمایند.
از این قابلیت مساجد می‌توان در تربیت و آموزش نسل جوان به‌خوبی بهره برد و با برقراری انس بیشتر جوانان با مساجد و تشکیل کانون‌های دینی، آنان را از همان کودکی با دین و آموزه‌های دینی آشنا نمود تا در مقابل آسیب‌های اجتماعی توان مقابله‌ی بیشتری داشته باشند.
این کارکرد مسجد در کلام ائمه‌ی معصومین (ع) نیز مورد تأکید قرار گرفته است؛ چنان‌که امیرمؤمنان علی (ع) ابعاد گوناگون این کارکرد مسجد را این‌گونه بیان میکنند: «کسی که به مسجد رفت‌وآمد می‌کند، یکی از فواید هشت‌گانه نصیب او می‌شود: برادری مفید و باارزش در راه خدا، یا علم و دانش نو، یا دلیل و برهان محکم (برای تثبیت عقاید) می‌یابد، یا کلماتی که موجب هدایت شود [می‌شنود]، یا رحمت مورد انتظاری [شامل حال او می‌شود]، یا مواعظی که او را از فساد و گناه بازدارد، یا به‌خاطر ترس یا حیا و آبروی خود گناهی را ترک می‌کند.»[7]
این کارکرد مهم مساجد در رشد و تربیت دینی و اخلاقی انسان‌ها به‌قدری کارآمد است که رسول گرامی اسلام اهل مسجد بودن را نشانه‌ای بر ایمان کامل شخص قلمداد میکنند: «إِذَا رَأَیْتُمُ الرَّجُلَ یتَعَاهَدُ الْمَسْجِدَ فَاشْهَدُوا لَهُ بِالإِیمَانِ، فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ: إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَی الزَّکَاةَ) الآیَةَ»؛ اگر شخصی را دیدید که مرتب به مسجد رفت‌وآمد می‌کند، به ایمان وی شهادت دهید، زیرا خداوند متعال می‌فرماید: مساجد خدا را تنها کسی آباد می‌کند که ایمان به خدا و روز قیامت آورده و نماز را برپا دارد و زکات را بپردازد.[8]
به همین دلیل، می‌توان مساجد را اولین دانشگاه‌های اسلامی در جهان به‌شمار آورد.
4. کارکرد فرهنگ‌سازی و ترویج ارزش‌های انقلابی و مقابله با تهاجم فرهنگی دشمن
مساجد به‌دلیل کارکردهای مهمی چون تربیت و آموزش و رشد فضایل اخلاقی و دینی در افراد، زمینه‌ی فرهنگ‌سازی در جامعه‌ی دینی را به‌خوبی فراهم می‌نماید. ازاین‌رو می‌توان مساجد را پایگاه‌های مهمی برای فرهنگ‌سازی در جامعه و شکل‌دهنده‌ی تمدن اسلامی دانست.
همچنین به‌دلیل ارتباط مساجد با امور اجتماعی و سیاسی، این نهاد دینی می‌تواند به رشد ارزش‌های انقلابی و اجتماعی کمک قابل توجهی نماید و پایگاهی برای تربیت جوانان انقلابی و مبارزه با ضدارزش‌های غربی باشد.
چنان‌که در تاریخ تحولات انقلاب اسلامی و بعد از آن و در زمان جنگ تحمیلی، این کارکرد مساجد در به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی و حفظ آن، از لحاظ حمایت‌های مادی و معنوی، قابل توجه است. جوانان انقلابی بسیار در مساجد رشد و تربیت شدند و در انقلاب و جبهه‌های جنگ حضور فعال داشتند و در این زمان نیز در پست‌های مهم و تأثیرگذار مشغول به فعالیت هستند.
به همین دلیل، در شرایط کنونی نیز باید به این کارکرد مهم به‌عنوان پایگاه مناسبی برای تربیت جوانان مؤمن و متعهد به انقلاب، اهتمام و توجه ویژه‌ای نمود و برنامه‌های فرهنگی و اجرایی مناسبی در راستای مبارزه با نفوذ فکری و فرهنگی دشمن، با استفاده از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های ارزشمند مساجد، اتخاذ نمود و از این پایگاه دینی بهره برد.
با تأکید بر این کارکرد، مقام معظم رهبری مسجد را پایگاهی برای همه‌ی کارهای نیک می‌دانند و می‌فرمایند: «مسجد باید پایگاه انسان‌سازی، عمران دل و دنیا، مقابله با دشمن، بصیرت‌افزایی و زمینه‌سازی برای ایجاد تمدن اسلامی» باشد. بنابراین وظیفه‌ی امام جماعت علاوه بر اقامه‌ی نماز، «اقامه‌ی حق و عدل، تبیین دین و ابلاغ احکام دینی» است.
ایشان محوریت بخشیدن به مساجد را از جمله هنرهای بزرگ امام عظیم‌الشأن از همان روزهای اول انقلاب اسلامی می‌شمارند و معتقدند مسجد «پایگاه انواع فعالیت‌های اجتماعی» است و در تقویت فکری و ترغیب مردم به فعالیت‌های گوناگون اجتماعی، نقش اساسی دارد. ایشان مساجد را «هسته‌ی مقاومت» و به‌ویژه مقاومت فرهنگی می‌شمارند و تذکر می‌دهند که «اگر حصار و خاکریز فرهنگی نباشد، همه‌چیز از دست می‌رود.»[9]
راهکارها و پیشنهادهایی برای بهره‌وری و استفاده‌ی بیشتر از قابلیت فرهنگی مساجد
با توجه به نقش‌ها و کارکردهای ارزشمند مساجد و نیز قابلیت‌ها و ظرفیت‌های مهم فرهنگی‌ای که در این نوشتار به برخی از آن‌ها اشاره کردیم، می‌توان مساجد را به‌عنوان پایگاه‌های فرهنگی در جهان اسلام دانست که وظیفه‌ی نشر و ارتقای فرهنگ دینی را به‌عهده دارند. در این خصوص، می‌توان راهکارها، برنامه‌ها و پیشنهادهایی را ارائه نمود که به بهره‌وری و ارتقای هرچه بیشتر این نهاد ارزشمند دینی منجر شود. در ذیل به برخی از این راهکارها اشاره می‌کنیم:
1. تشکیل کانون‌های دینی و اجتماعی متشکل از کارشناسان دینی و دانشگاهی در مساجد و ارائه‌ی برنامه‌های دینی، فرهنگی و اجتماعی برای ارتقای فرهنگ دینی جامعه‌ی پیرامونی.
2. ایجاد تشکل‌های همیاری محلی با محوریت همکاری و مشاوره در حل معضلات و مشکلات دینی و فرهنگی.
3. تشکیل انجمن‌های دینی و علمی در جهت ارائه‌ی خدمات آموزشی علمی و دینی.
4. تشکیل نهادهایی برای ارائه‌ی خدماتی در جهت اموری چون ازدواج و ارائه‌ی خدمات متنوعی چون مشاوره‌ی ازدواج، معرفی اشخاص برای ازدواج، ارائه‌ی کمک‌های حمایتی و تسهیلی در امر ازدواج.
5. تشکیل تعاونی‌ها و انجمن‌های حمایتی در امر اشتغال جوانان
6. تشکیل گروه‌های دانش‌افزایی با رویکرد سیاسی و فرهنگی برای مقابله با تهاجم فکری و فرهنگی و جنگ نرم دشمن.*
پی نوشت ها
[1]. دیدار ائمه‌ی جماعات مساجد استان تهران با رهبر انقلاب، 31 مرداد 1395.
[2]. صدوق، محمدبن‌علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، رضی، 1368ش، ص655.
[3]. «و چه‌کسانی ستمکارتر از کسانی می‌باشند که از بردن نام خدا در مساجد خدا جلوگیری کردند و در خرابی آن‌ها کوشیدند؟ آنان را شایسته نیست که در آن [مراکز عبادت] درآیند، جز در حال ترس [از عدالت و انتقام خدا]. برای آنان در دنیا خواری و زبونی است و در آخرت عذابی بزرگ است» (بقره: 114).
[4]. «آباد کردن مساجد خدا فقط در صلاحیت کسانی است که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز را بر پا داشته و زکات پرداخته و جز از خدا نترسیده‌اند. پس امید است که اینان از راه‌یافتگان باشند» (بقره: 114).
[5]. بحار الانوار، 73/ 336، باب 67، حدیث 1 (در ضمن حدیث).
[6]. الأمالی، شیخ طوسی: 696، حدیث 1485؛ بحار الانوار: 80/ 348، باب 8، حدیث 1.
[7]. «مَنِ اخْتَلَفَ إِلَی الْمَسَاجِدِ أَصَابَ إِحْدَی الثَّمَانِ أَخاً مُسْتَفَاداً فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً أَوْ آیَةً مُحْکَمَةً أَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً أَوْ کَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ رَدًی أَوْ یَسْمَعُ کَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَی هُدًی أَوْ یَتْرُکُ ذَنْباً خَشْیَةً أَوْ حَیَاءً» (میزان‌الحکمه: 5/ 2396، به نقل از الأمالی، شیخ صدوق: 318).
[8]. علامه مجلسی، بحار الانوار.
[9]. دیدار ائمه‌ی جماعات مساجد استان تهران با رهبر انقلاب، 31 مرداد 1395.
علی رحمانی-پایگاه برهان