اراسموس موندوس از سال 2006  توسط  ریاست عمومی علم و فرهنگ اتحادیه اروپا فعالیت خود را آغاز کرد تا یک کانال ارتباطی بین مردم دیگر کشورهای جهان با اتحادیه اروپا باشد و اکنون این انجمن از 174 کشور، بیشتر از 14 هزار فارغ التحصیل و یا دانشجو دارد. اتحادیه اروپا در واقع بیشتر نقش سیاست‌گذاری کلان و ارائه تسهیلات مالی را در اراسموس دارد و این انجمن یک پل ارتباطی برای تسهیل بخشیدن به این عملیات و سیاست‌گذاری‌ها است. از سال 2014 نیز این برنامه با تغییر نام به اراسموس پلاس (3)، کارکرد خود را گسترده‌تر کرد که شامل ایران نیز می‌شود، و اکنون تبادل آموزشی را برای 4 نوع مخاطب ارائه می‌کند:

1. موسسات آموزش عالی، 2. دانشجویانی که یک مدرک از یک مرکز آموزش عالی اخذ کرده‌اند، 3. استادان، پژوهشگران و دانشگاهیانی که به کار آموزشی یا پژوهشی مشغول هستند، 4. کارکنانی که به‌صورت مستقیم درگیر کار آموزش عالی هستند.

ایران یکی از کشورهایی است همکاری خود را با اراسموس آغاز کرده و حتی این انجمن برای تبیین و تبلیغ فرصت‌های علمی و تحقیقاتی خود یک کارگاه مشترک با دانشگاه خواجه نصیر در آبان ماه گذشته برگزار کرد و در آن کارگاه، معاون خاورمیانه اراسموس که یک ایرانی است، به چگونگی کارکرد این انجمن پرداخت.

حضور ایران در این انجمن به‌ویژه پس از دوران برجام برای اتحادیه اروپا اهمیت بیشتری پیدا کرده و قرار شد براساس گزارش استراتژی‌های این اتحادیه در قبال ایران که از سوی کمیته امور خارجه این اتحادیه تدوین شده است، این اتحادیه برای افزایش ارتباط‌های بین مردم ایران و اروپا و نزدیکی فرهنگی بیشتر، بورس‌های تحصیلی اراسموس را برای دانشجویان ایرانی افزایش ‌دهد. (4)

«تایید می‌شود با جمعیتی که بیش از 60درصد آن زیر 30 سال، جوان، آموزش‌دیده و پیشرفته از نظر تکنولوژیک تخمین زده می‌شود، ایران و طراوت جامعه‌اش می‌تواند فرصت‌های مشخصی برای پیشبرد ارتباط‌های مردم-مردم با اروپا فراهم کند که اساس آن کنش و احترام متقابل است. باور دارد که برنامه‌های تبادل جوانان از موفق‌ترین فعالیت‌ها در نزدیک‌تر کردن جوامع و فرهنگ‌ها است؛ بنابراین از افزایش بورس‌های دانشجویی اراسموس برای دانشجویانی که از ایران به دانشگاه‌های اروپایی می‌آیند به عنوان راهی برای مبارزه با سوءتفاهم‌ها و کلیشه‌ها حمایت می‌کند؛ خواستار افزایش همکاری‌ها در زمینه آموزش، پژوهش و نوآوری از طریق افزایش تبادل دانشجویان و پژوهشگران می‌شود که همکاری‌های بین دانشگاه‌ها در زمینه‌های متفاوت از جمله در محیط زیست، انرژی‌های تجدیدپذیر، حقوق، حقوق بشر و حکمرانی مطلوب را هم در برمی‌گیرد؛ کمیسیون را فرامی‌خواند که بودجه بورسیه‌های اراسموس دانشجویان ایرانی را افزایش دهد؛ از کارگروه‌هایی که اخیرا در دانشگاه تهران برای بالا بردن آگاهی از منافع بالقوه مشارکت دانشگاه‌های ایرانی در افق 2020 برگزار شد استقبال می‌کند؛ دولت ایران را فرامی‌خواند که هماهنگ‌کننده ملی با افق 2020 مقرر کند تا کمک و توصیه فنی برای پشتیبانی از دانشگاه‌های ایرانی برای مشارکت در پروژه‌های افق 2020 (7) را فراهم کند؛ کمیسیون را فرامی‌خواند که امکان تسهیل بیشتر مطالعه و آموزش دانشگاهیان و پژوهشگران ایرانی را در دانشگاه‌های اروپایی مطالعه کند؛ خواستار نهادن یک برنامه اروپایی برای گرد آوردن پژوهشگران و دانشجویان از ایران، کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و اروپا برای مطالعه تجربیات و درس‌های اتحاد منطقه‌ای در اروپا می‌شود.»

فرصت و تهدید اراسموس برای ایران

ارتباطاتی در گذشته توسط بعضی دانشگاه‌های ایرانی با اراسموس شروع شده بود (8)، اما اکنون قرار است که این همکاری بصورت جدی‌تر دنبال شود که این اقدام فرصت و تهدیدهایی را به همراه خواهد داشت. این برنامه می‌تواند فرصت‌های شخصی برای افراد فراهم کند، اما باید آسیب‌های آن را نیز بررسی و برطرف کرد تا کمترین ضرر متوجه کشور باشد و بعد تصمیم به همکاری گرفت.

برنامه اراسموس با کشورهای غیر اروپایی از جمله ایران بر پابه مبادله دانشجو، هیت علمی و محققان دانشگاهی است و به صورت ظاهری همه چیز برابر است، اما مسئله اصلی برابر نبودن پتانسیل ظرفیت استفاده از این فرصت در ایران است؛ به عبارت دیگر دانشگاه‌های کشورهای اتحادیه اروپا این توانایی را دارند که از دانشجوی اعزامی ایران به آنجا نهایت استفاده را انجام دهند، اما در داخل ایران به دلیل ضعف‌های موجود نظیر ارتباط حداقلی صنعت با دانشگاه، فراهم نبود شرایط جهت جذب نخبگان اروپایی و نگاه امنیتی به غیرایرانی‌ها (مانند جاسوسی کلوتید ریس)، توانایی استفاده از فرصت حضور یک دانشجو یا محقق اروپایی در ایران و جذب آنها وجود ندارد.

این اتفاق در حالی است که برنامه اراسموس برای دانشجویان و محققان ممتاز است و افراد ممتاز کشورهای غیراروپایی مانند ایران بعد از سفر به کشورهایی اروپایی و با اینکه در دانشگاه مقصد به عنوان دانشجو ثبت نام نمی‌شوند، اما به دلیل اینکه شرایط جذب فراهم است، تمایل کمتری برای بازگشت به کشور خود خواهند داشت. بسیاری از این دانشجویان ممتاز، ضمن تحصیل و بروز استعدادهای خود، توسط نهادهای مختلف در اروپا ارزیابی می‌شوند و بعد از آنکه در معرض شرایط فرهنگی قرار گرفتند، شرایط رفاهی نیز برای آنها آماده می‌شود تا به این نتیجه برسند که زندگی در اروپا بهتر از بازگشت به کشور خودشان است و آنگاه آن کشور غیر اروپایی مانند ایران، از تخصصص دانشجوی خود بی‌بهره می‌شود.

مسئله بعدی همان‌گونه که از توصیفات اراسموس پیداست، این برنامه اروپایی را می‌توان در ردیف برنامه‌های تبادل شهروند و تبادل دانشجو (9) از جمله برنامه «فولبرایت» (10) در آمریکا (11) قرار داد که مشرق پیش‌تر درباره آن‌ها (12) توضیح و هشدار داده است. (13) متأسفانه هر کس اهداف سیاسی را به برنامه‌هایی مانند فولبرایت و اراسموس نسبت دهد، متهم شدن به داشتن «تئوری توطئه» می‌شود، در حالی که مثال‌های (14) متعددی از انقلاب‌های رنگی در کشورهایی مانند گرجستان و اوکراین، به وضوح اثبات می‌کند که دانشجویان تحت حمایت و آموزش‌دیده غرب به طور مستقیم در سرنگونی دولت در این کشورها نقش داشته‌اند. (15)

مسئله تحکیم درک متقابل «فرهنگی» در کنار موضوع تحصیل، به عنوان یکی دیگر از اهداف بورسیه‌های اراسموس موندوس مطرح می‌شود (16) و نکته جالب دیگر آنکه شبکه تلویزیونی یورونیوز اروپا اخیراً در گزارشی اعلام کرد (17)، طبق مطالعاتی که کمیسیون اروپا انجام داده، بیش از یک میلیون کودک از زوج‌هایی متولد می‌شود که طی برنامه تبادل دانشجوی اراسموس با یکدیگر آشنا می‌شوند. طبق آمار، یک سوم از جوانان شرکت کننده در برنامه اراسموسِ اتحادیه اروپا، شریک زندگی‌شان را از ملیتی دیگر انتخاب می‌کنند. ۴۰ درصد دانشجویان پروژه اراسموس پس از فارغ التحصیلی به کشور دیگری مهاجرت می‌کنند. نرخ بیکاری بین این دانشجویان طی ۵ سال پس از اتمام تحصیل، در مقایسه با دانشجویان دیگر تقریباً یک چهارم کمتر است.

این اطلاعات به خوبی نشان می‌دهد که موضوع صرفاً فرار مغزها نیست، بلکه شرکت دانشجویان یک کشور در برنامه‌های تبادل دانشجو یا بورسیه تحصیلی، اگر بدون آمادگی‌ها و آموزش‌های ضروری صورت بگیرد، می‌تواند هزینه‌ها و خطراتی برای کشور به همراه داشته باشد.

برنامه اراسموس برای دانشجویان و محققان ممتاز است و افراد ممتاز کشورهای غیراروپایی مانند ایران بعد از سفر به کشورهایی اروپایی و با اینکه در دانشگاه مقصد به عنوان دانشجو ثبت نام نمی‌شوند، اما به دلیل اینکه شرایط جذب فراهم است، تمایل کمتری برای بازگشت به کشور خود خواهند داشت 

«سلام» برای ایران، عراق و یمن

بخشی از اراسموس، برنامه «سلام» (18) است که به طور خاص منحصر به ایران، عراق و یمن است. این برنامه که نام خود را از «تحصیل خارج از کشور، یادگیری و پویایی» می‌گیرد، تلاش دارد تا فرصت‌های جذاب و امکانات رفاهی تحصیل در اروپا را برای دانشجویان این سه کشور فراهم کند که اتحادیه اروپا بودجه‌ای به رقم 2.48 میلیون یورو اختصاص داده و برای ایران 600 نفر سهم یا موقعیت در نظر گرفته‌ است. اولین دوره این برنامه جولای 2016 (تیر 95) پایان یافت و دوره دوم آن موسوم به «سلام 2» قرار است تیر 96 به پایان برسد.

قاعدتاً ایران در برنامه «سلام» نسبت به عراق و یمن از اولویت بالاتری برخوردار است؛ هم‌چنین شواهد نشان می‌دهد، دانشجویان کشورمان در کل منطقه غرب آسیا (خاورمیانه) سهم بیش‌تری از توجه و البته امکانات اروپایی‌ها را به خود اختصاص داده‌اند و بر همین اساس، اتحادیه اروپا که مسئول و تأمین‌کننده مالی اراسموس است، نگاه ویژه‌ای به دانشجویان ایرانی دارد.

آنگونه که در کارگاه مشترک فرصت‌های علمی، تحقیقاتی و آموزشی انجمن اراسموس پلاس در دانشکده صنعتی خواجه نصیرلدین طوسی از زبان معاون خاورمیانه این انجمن بیان شد، قرار است وزارت علوم ایران در چند سطح با اراسموس همکار کند و بر این اساس، دانشگاه‌های ایرانی و اروپایی در قالب پروژه‌های مختلف، دانشجو (در هر سه سطح کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا)، استاد و عضو هیأت علمی با هم تبادل کنند که سه سطح آن به شرح زیر است:

credit mobility: در این پروژه دانشجو، استاد و هیئت علمی بین دانشگاه‌های ایران و کشورهای اروپایی جابه جا می‌شوند و در واقع از تحصیلات علمی دانشگاه‌های یکدیگر استفاده می‌کنند.

Capacity building in the field of higher education: در این پروژه یک دانشگاه از ایران با یک دانشگاه در یک کشور اروپایی، طی بازه زمانی 2 تا 3 سال جهت ارتقا سطح یکدیگر، به‌صورت دو طرفه اقدام به مبادله فرهنگی و آموزشی می‌کنند.

Jean monnet activities: با توجه به اینکه اراسموس هدف خود را فرامرزی کردن تحقیقات و تحصیلات معرفی می‌کند، در این پروژه، سیاست دانشگاه‌ها متناسب با نظر اتحادیه اروپا اصلاح می‌شود.

این پروژه‌ها و دیگر اطلاعات درباره اراسموس، نشان می‌دهد که اتحادیه اروپا که با مشکلات مالی نیز درگیر است، سرمایه تقریبا زیادی را با هدف تاثیرگذاری بر نظام علمی دیگر کشورها جهت برداشت منافع مد نظر خود خرج می‌کند. استفاده اتحادیه اروپا از ظرفیت‌ها و استعدادهای دانشجویان و محققان ممتاز کشورهایی که از نظر آموزشی بضاعت کمی دارند، در واقع به معنای دریغ شدن آن ظرفیت‌ها و استعدادها از کشوهای مورد نظر است.

بررسی فرصت‌ها و تهدیدهای اراسموس برای کشوری مانند ایران، نشان می‌دهد که آن‌چه در مورد بهره گرفتن از بورسیه‌های تحصیلی خارجی ضرورت دارد، این است که زمینه به گونه‌ای فراهم شود که دانشجویان کشورمان صرفاً از امکانات و فرصت‌های تحصیلی-کارآموزی ایجادشده در کشورهای اروپایی بهره‌مند شوند و خود را متعهد بدانند از تجربیاتی که کسب کرده‌اند، برای پیشرفت کشور خودشان استفاده کنند؛ همچنین وزارت علوم باید در تغییر و اصلاح سیاست‌های دانشگاه‌های ایران طبق نظر اتحادیه اروپا، احتیاط زیادی مد نظر قرار دهد.