«دخالت نظامی و سیاسی بدون حتی یک مورد شلیک گلوله یا یک مورد تلفات انسانی». این تعریف کلی است که پوتین از جنگ اطلاعاتی ارائه داده است

جنگ اطلاعاتی تنها یکی از اجزای جنگ نرم است ولی بسته به شرایط می‌تواند مهمترین جزء آن به حساب آید. کم‌خطربودن، ارزانی، سهولت و سرعت در بکارگیری و رهایی از مهار مرزهای سیاسی، موجب شده که جنگ اطلاعاتی هر چه بیشتر مورد استفاده دولت‌های قدرتمند قرار گیرد. با این حال تا زمان ناآرامی‌های اوکراین و منازعه بر سر شبه جزیره کریمه هیچ کارشناسی نمی‌توانست اهمیت جنگ اطلاعاتی را به وضوح ببیند و به صورت ملموسی بچشد.

لازمه چنین جنگی، کنترل بر خروجی رسانه‌ها، نشر اخبار از زاویه نگاه خاص و تبلیغات گسترده در یک موضوع جنجالی است. نظریات روس‌ها در باب امنیت ملی، نگاهی بر سیاست خارجی روسیه و دکترین نظامی این کشور برای فهم جنگ اطلاعاتی روسیه ضروری است، اما از همه مهمتر و پیش از همه، فهم تصوری است که اندیشمندان غربی و روس از «جنگ اطلاعاتی» و «جنگ ترکیبی» دارند.

جنگ اطلاعاتی روسیه چه تفاوتی با غرب دارد؟

ورنون جِی اِلِرز، از اعضای کمیته دانش و فناوری ناتو، نوشتار مفصلی را با عنوان «جنگ اطلاعاتی و امنیت بین المللی» در سال 1999 میلادی تهیه کرده که در پایگاه اینترنتی «انجمن پارلمانی ناتو» قرار گرفته است. در این نوشتار که شامل تعریف، تهدیدها و ارتباط جنگ اطلاعاتی با امنیت اطلاعاتی است، تعریف زیر از جنگ اطلاعاتی ارائه شده است:

«عملیات پدافندی یا آفندی که توسط افراد یا ساختارهای سازمانی انجام می شود، طبق اهداف سیاسی یا استراتژیک مشخص، جهت بهره برداری، ایجاد اختلال یا نابودی داده‌هایی که در رایانه‌ها ذخیره شده یا از طریق اینترنت یا سایر سامانه‌های شبکه‌ای منتقل می‌شود.»

در این نوشتار، ذکر شده که سالانه «ده‌ها هزار» حمله اطلاعاتی به پنتاگون و ناتو صورت می‌گیرد که برخی از آنها بواسطه موفقیت‌های جزئی، نگرانی مقامات را برمی‌انگیزد. نگران کننده‌تر اینکه برخی از این حمله‌ها توسط گروه‌هایی صورت می‌گیرد که مورد حمایت دولت‌های غرب‌ستیز هستند.

در این کاریکاتور گفته شده است که مردم بخوابید چراکه رسانه‌های فریب‌کار آمریکایی بیدارند!

در این نوشتار از فرانسه به عنوان پیشرفته‌ترین کشور اروپایی در مقابله با جنگ اطلاعاتی نام برده شده است. فرانسه مرکزی را با عنوان اختصاری CELAR در این زمینه تأسیس کرده است. اِلِرز به نقل از وزارت دفاع فرانسه، جنگ اطلاعاتی را به سه دسته تقسیم می‌کند:

 نمونه‌ای از گزارشات مربوط به جنگ اطلاعاتی روسیه

نوشتار اِلِرز همچنین به مقالاتی تحت عنوان کلی RMA در آمریکا اشاره می‌کند (Revolution in Military Affairs) که با این باور نگاشته می‌شوند: جنگ‌های آینده ممکن است نیازی به ارتش‌های مجهز و سامانه‌های سلاحی نداشته باشد. نگارنده بر این باور است که آمریکا باید پیش از هر امری، سازوکار ترکیب جنگ‌های فیزیکی را با جنگ‌های اطلاعاتی روشن کند و شرایط بکارگیری عملیات آفندی در این زمینه را روشن کند تا ابتکار عمل را به دست گیرد.

هک اطلاعات موجود در سایت‌ها و رایانه‌ها، البته تنها یکی از انواع جنگ اطلاعاتی است. تعریف روس‌ها برخلاف تعریف ناتو، بسیار وسیع‌تر است. «دخالت نظامی و سیاسی بدون حتی یک مورد شلیک گلوله یا یک مورد تلفات انسانی». این تعریف کلی است که پوتین از جنگ اطلاعاتی ارائه داده است.

نشریه Slavic Military Studies خبر از تغییرات جدید (در حدود 10 سال اخیر) در گفتمان جنگ اطلاعاتی روسیه داده است و در مقاله‌ای با عنوان «راهبرد جنگ اطلاعاتی روسیه: آیا این ملت از عهده منازعات آینده برمی‌آید؟» تعریف زیر را از جنگ اطلاعاتی روسیه ارائه داده که برگرفته از همایش یکاترینبورگ در سال 2011 میلادی است:

«منازعه میان دو دولت یا بیشتر، در فضای اطلاعات با هدف آسیب زدن به سامانه‌ها، فرآیندها و منابع اطلاعاتی و ساختارهای حیاتی و غیر آن؛ اثرگذاری بر نظام‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی؛ ایجاد کمپین‌های روانی گسترده علیه یک ملت جهت تضعیف ثبات جامعه و حکومت؛ فشار به یک دولت به گونه‌ای که مطابق با منافع مخالفانش تصمیم‌گیری کند.»

آندره ایلاریانوف، مشاور پیشین پوتین

روشن است که از 4 هدفی که در این تعریف روسی آمده است، تنها هدف نخست در تعریف ناتو آمده بود. این تغییرات زمانی ایجاد شد که مباحث جنگ اطلاعاتی با حوزه جنگ نامتقارن، جنگ سایبری (الکترونیک) و جنگ رسانه‌ای مرتبط شد، جنگی که در زمان صلح نیز می‌تواند ادامه می‌یابد و بر نقاط آسیب پذیر دشمن دست می‌گذارد. در جنگ نامتقارن، با توجه به ضعف در برابر تجهیزات نظامی دشمن، تمرکز از این حوزه برداشته شده و همزمان اثرگذاری بر مسائل روانی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسیِ افراد دشمن و مردم عادی پیگیری می‌شود.

استراتژیست‌ها و متخصصان دفاعی روسیه با همین نگاه می‌نویسند و با همین نگاه عمل می‌کنند. ما در اینجا تنها به چند مورد اشاره می‌کنیم و می‌توانید با آثار و نظریات سایر اندیشمندان روس در بخش منابع پیشنهادی در انتهای گزارش آشنا شوید.

اندیشمندان روس در مورد جنگ اطلاعاتی چه می‌گویند؟

آندرو کوکوشین که پیشتر معاون وزیر دفاع و دبیر شورای امنیت روسیه بوده است، می‌نویسد عملیات اطلاعاتی این توانایی را دارد که در حوزه اطلاعاتی، روانی و حتی فیزیکی بر کادر حاکم در یک کشور و موجودیت‌های اقتصادی و نظامی آن اثر بگذارد. پوتین در سال 2011-2012 میلادی، وقتی به عنوان نخست وزیر قصد کرد دوباره رئیس جمهور روسیه شود، شاهد کمپینی علیه خود بود که از طریق اینترنت سازمان دهی شده بود.

کوکوشین در مقاله‌ای که مه 2011 میلادی در نشریه Independent Military Review منتشر شد، جنگ اطلاعاتی را «روشی برای تضعیف آثار مبارزه دشمن، به هم ریختن نظم آن با دادن اطلاعات غلط، ایجاد شکاف در سیستم کنترلی و تحت فرمان دشمن، و نهایتاً از بین بردن انگیزه مقاومت دشمن در زمان مورد نیاز» می‌داند.

آندره ایلاریانوف مشاور پیشین ولادیمیر پوتین نیز جنگ اطلاعاتی را دارای نقشی مهم در نسل جدید جنگ‌های ترکیبی می‌داند، زیرا در این جنگ‌ها، طیف متنوعی از ابزار غیرنظامی که در اصل، سیاسی، اقتصادی یا اطلاعاتی هستند، بکار گرفته می‌شود به گونه‌ای که از تمام ظرفیت یک کشور در این جنگ، استفاده شود.

همچنین ایگور پانارین، نظریه پرداز سیاسی و افسر پیشین کا.گ.ب، جنگ اطلاعاتی را «استفاده از روش‌های ویژه سیاسی، اقتصادی، دیپلماتیک، نظامی و غیره برای اثرگذاری بر فضای اطلاعاتی دشمن و دفاع از فضای اطلاعاتی خودی جهت رسیدن به اهداف تعیین شده» معرفی کرده است. وی که هیأت علمی دانشکده دیپلماتیک وزارت امور خارجه فدراسیون روسیه است، در کتاب «جنگ جهانی اطلاعاتی دوم: جنگ علیه روسیه» دو موج از جنگ اطلاعاتی میان شرق و غرب را از هم تفکیک می‌کند: جنگ نخست علیه شوروی سابق بود و موجب فروپاشی آن شد ولی موج دوم ازابتدای هزاره جدید میلادی آغاز شده و تا سال 2020 به پیروزی روسیه ختم می‌شود، گرچه «استکبار اطلاعاتی» آمریکا نیز در همین دوره نتایجی چون انقلاب‌های رنگی، «بهار عربی» و اعتراضات غرب‌گرایانه علیه حکومت پیشین اوکراین را به بار آورده است.

پانارین چند روش در جنگ اطلاعاتی را این گونه بر می‌شمارد:

برای بکارگیری روش‌های فوق، همکاری مجموعه‌ای از نهادها و گروه‌ها مورد نیاز است: دستگاه‌های تبلیغاتی، دستگاه‌های اطلاعاتی، گروه‌های تحلیل‎گر (جهت تحلیل اوضاع جاری و رصد رسانه‌ها)، سازمان‌های همکار (سازمانی که کانال‌هایی برای هم‌جهت‌کردن یا تغییر جهت رسانه‌ها داشته باشد و افسران سرّی آن به رسانه‌ها جهت دهی کنند تا بر ذهن سیاست‌مداران و توده اثر مورد نظر را ایجاد کنند) و نیروهای عملیات ویژه (که کارکردشان ایجاد خرابکاری در موقع نیاز با پرچم کشور دیگر و به اسم گروه دیگر است).

دو کتاب دیگرِ وی، «جنگ اطلاعاتی و ارتباطات» و «جنگ اطلاعاتی و جغرافیای سیاسی» نام دارد . وی در کتاب اخیر، ائتلافی اوراسیایی از چین تا مصر را پیشنهاد می‌دهد که جای «امپراتوری اطلاعاتی» غرب به رهبری انگلیس و آمریکا را بگیرد.

نهایتاً این الکساندر داگین، متخصص جغرافیای سیاسی و فیلسوف دین بود که واژه جنگ شبکه‌ای (netwar) را پس از بروز انقلاب‌های رنگی در اروپای شرقی و آسیای مرکزی ابداع کرد. داگین نماینده مکاتبی چون سنت‌گرایی محض، اوراسیاگرایی، امپریالیسم نو، بلشویسم ملی‌گرا و سنت‌گرایی روسی است. وی در گروه فلسفه و جامعه‌شناسی دانشگاه لومونوسوف روسیه اشتغال دارد.

داگین در کتاب خود با نام «جغرافیای سیاسی پسامدرن»، جنگ شبکه‌ای را به معنای خلق زیرساخت‌های اطلاعاتی- نظامی جدید می‌داند که مؤلفه‌های دارای برهم کنش و ابزارهای ارتباطاتی سریع را درگیر می‌کند. وی برای مقابله جنگ شبکه‌ای آمریکا، پیشنهاد می‌کند مجموعه‌ای شامل «افسران مجرب اطلاعاتی و مدیران عملیاتی، روشنفکران و دانشمندان، اندیشمندان سیاسی، روزنامه‌نگاران میهن پرست و فعالان فرهنگی» تشکیل شود تا «شبکه ارواسیا» را در برابر «شبکه آتلانتیک» در یک جنگ اتفاقاً متقارن تشکیل دهند. وی شرط موفقیت در این جنگ را «پسامدرن» شدنِ نهادهای سیاسی و اطلاعاتی و مخابراتی در روسیه می‌داند تا توان مقابله با نهادها و ساختارهای پیشرفته غربی را داشته باشد.

جنگ اطلاعاتی، محور دکترین نظامی روسیه

حتی اگر 15 سال به عقب برگردیم، «فعالیت های اطلاعاتی چه در بعد تکنیکی و چه در بعد روانی» یکی از تهدیدهای امنیتی برای روسیه برشمرده شده است. در دکترین نظامی سال 2000 میلادی آمده جنگ‌های نو شامل «رویارویی فعال اطلاعاتی و گمراه سازی افکار عمومی در یک کشور خاص و در عرصه جهانی» است. همین تأکید به گونه‌ای دیگر در دکترین نظامی سال 2010 آمده و به دو هدف جنگ اطلاعاتی اشاره شده است: ابتدا دست یافتن به اهداف سیاسی بدون بکارگیری نیروهای نظامی، و سپس اگر به تنهایی جواب نداد، دست کم آماده کردنِ فضای جامعه جهانی و افکار عمومی برای بکارگیری نیروی نظامی در راستای اهداف مشخص به گونه‌ای که با واکنش منفی رقبای بین المللی مواجه نشود.

یانگ در نوشتار سه قسمتی خود، شرحی از روش‌های جنگ اطلاعاتی روسیه در منازعه بر سر اوکراین را ارائه کرده و مدعی شده که این چیزی بسیار فراتر از جنگ اطلاعاتی میان دو قطب شرق و غرب با ابزارهای دوره جنگ سرد بود. وی به عنوان کارشناس ناتو، روسیه را متهم کرده است که در یک رویکرد «نسبی و پست مدرن»، به جای اینکه صرفاً اطلاعات غلط را وارد فضای ارتباطات کند، «جبهه مخالف را دائماً سردرگم نگه می‌دارد و بخاطر تغییر روش و تغییر شکل‌های مکرر، غیرقابل شناخت و در نتیجه ایستادگی ناپذیر» می‌شود. یعنی واقعیت را نسبی دانسته و از زاویه نگاه خود شکل می‌دهد. به قول مایکل وِیز، سرویراستار Interpreter، «روسیه نه تنها جنگ واقعی خود را به جنگ نرم تبدیل کرده، بلکه به جنگ اطلاعاتی خود نیز ماهیتی نرم داده است». دیگر هدف، اطلاع‌رسانی در مورد واقعیت یا اقناع نیست، بلکه هدف این است که روایتی جایگزینِ روایت غربی به مخاطب ارائه شود تا سرش به شبکه‌های خودی گرم شود و حتی تا حدودی گیج شود.

وی در قسمت دوم از نوشتار خود، مدعی شده است پوتین 4 هزار روزنامه نگار، ویراستار و فعال تلویزیونی را مورد حمایت قرار می‌دهد و از طریق آنها تسلط روسیه بر فضای اطلاعات و ارتباطات را ایجاد کرده است، به گونه‌ای که 60% از کتاب‌های به فروش رفته در اوکراین به زبان روسی نگاشته شده و در برابر هر 7 وب سایت اوکراینی، 10 وب سایت روسی قرار دارد. با همین مدیریت، تظاهرات گسترده‌ای در سال 2006 میلادی در اوکراین شکل گرفت که مانع برگزاری مانور مشترک دریایی با آمریکا شد. طبیعی بود که در سال 2010 میلادی، پارلمان این کشور به عضویت در ناتو رأی منفی داد. روسیه از همه ابزارهای خود برای جنگ سرد سود می‌برد: جمع‌آوری و نشر اطلاعات، برقراری ارتباط های مؤثر و نفوذآفرین، تأسیس پایگاه‌های خبرپراکنی و رسانه‌های فعال، حمایت مالی از پروژه‌های فرهنگی و آموزشی، پشتیبانی همه جوره از سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن) (NGO های که طرفدار حکومتند و هرگونه اقدامی تحت عنوان کلی «دیپلماسی» که دست بالا را برای روسیه فراهم کند.

یانگ روسیه را متهم کرده که در رسانه‌های دولتی و شبه دولتی خود در جریان منازعه بر سر اوکراین، تصاویر و فیلم‌های دست کاری شده از کوزوو، چچن و حتی سوریه را به عنوان فیلم‌ها و تصاویر از شرق اوکراین ارائه می داد تا مردم را علیه حضور نیروهای دولت کی یف در استان‌های شرقی تحریک کند. این اخبار که ترکیبی از دروغ و واقعیت بود، آن قدر منتشر می‌شد تا اوکراینی‌ها را نسبت به دولت خود بی‌اعتماد کند. در همین راستا، جیمز آپاتورا دستیار دبیر کل ناتو در امور سیاسی، روسیه را متهم کرد که «اخبار را مسلح کرده است».

البته این کارشناس ناتو نگفته که رسانه‌های غربی نیز در بزک کردن واقعیت ید طولایی دارند. کاش شرح می‌داد که این رسانه‌ها چگونه از اطلاع‌رسانی برای مقاصد سیاسی و نظامی خود استفاده کرده و راه را برای حضور فرهنگی و اقتصادی خود فراهم می‌کنند. همین اخیراً دولت‌های فنلاند و حوزه بالتیک نامه‌ای را به کمیسیون اروپا فرستادند و در آن خواهان تأسیس یک شبکه روسی توسط بنگاه‌های خبرپراکنی غربی برای مردم این منطقه شدند.

لوسیانو فلوریدی در ماهنامه فلسفه و فناوری شماره 27 (سپتامبر 2014 میلادی) در مقاله‌ای تحت عنوان «ماهیت پنهان جنگ جهانیِ اطلاعات» نوشت: «منازعات در فضای اطلاعات و ارتباطات، خطرناک و پر از ضرر است. این جنگ فقط شامل حملات DDOS نمی‌شود (حمله به یک پایگاه اینترنتی با ایجاد درخواست‌های مکرر که منجر به اختلال در عملکرد آن می‌شود)، بلکه جنگ‌های تجاری و مالی، جنگ ثبت ابتکارات و بازاریابی و هرگونه جنگ مرتبط با اطلاعات برای فتح قلب‌ها، ذهن‌ها و جیب‌ها را نیز در بر می‌گیرد.»

منابع مورد استفاده و پیشنهادی:

نوشتار کارشناس پارلمان ناتو در مورد جنگ اطلاعاتی

http://www.nato-pa.int/archivedpub/comrep/1999/as285stc-e.asp

مقاله نشریه اسلاویِ مطالعات نظامی پیرامون استراتژی جنگ اطلاعاتی روسیه

http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/13518046.2014.874845

نوشتار کارشناس کمیته دفاعی و امنیتی پارلمان ناتو در مورد جنگ ترکیبی

http://www.nato-pa.int/shortcut.asp?FILE=3985

مقاله کارشناس مؤسسه امور بین الملل فنلاند در مورد جنپگ ترکیبی روسیه در منازعه اوکراین

http://www.fiia.fi/en/publication/514/russia_s_hybrid_war_in_ukraine

پژوهش مؤسسه مطالعات شرقی پیرامون جنگ اطلاعاتی روسیه در منازعه اوکراین

http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/the_anatomy_of_russian_information_warfare.pdf

گزارش مشرق و لینک نشریه ارتش آمریکا پیرامون جنگ اطلاعاتی روسیه

http://www.mashreghnews.ir/fa/news/409586

نوشتار کارشناس مؤسسه تحقیقات سیاست خارجی در مورد استراتژی جدید جنگی پوتین

http://www.fpri.org/articles/2014/05/putins-new-warfare

متن کامل دکترین های نظامی روسیه در سال های 2000، 2010 و 2014

https://www.armscontrol.org/act/2000_05/dc3ma00

http://carnegieendowment.org/files/2010russia_military_doctrine.pdf

http://www.scribd.com/doc/251695098/Russia-s-2014-Military-Doctrine#scribd

نوشتار کارشناس ارشد مرکز مطالعات خلع سلاح پیرامون دکترین نظامی روسیه - 2000

http://www.nti.org/analysis/articles/russias-2000-military-doctrine

نوشتار کارشناس مؤسسه رند در مورد دکترین نظامی روسیه- 2014

http://www.rand.org/blog/2015/01/russias-new-military-doctrine-same-as-the-old-doctrine.html

نوشتار سرویس نظامی مؤسسه امنیت جهانی پیرامون دکترین نظامی روسیه- 2014

http://www.globalsecurity.org/military/world/russia/doctrine.htm

نوشتار دفتر مؤسسه تحقیقاتی کارنگی در مسکو در مورد دکترین نظامی روسیه- 2014

http://carnegie.ru/eurasiaoutlook/?fa=57607

مقاله ماهنامه فلسفه و فناوری پیرامون ماهیت جنگ اطلاعاتی در جهان

http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs13347-014-0171-x

نوشتار پژوهشگران دانشگاه تگزاس پیرامون انقلاب در امور نظامی (RMA)

http://www.lincei.it/rapporti/amaldi/papers/XV-Chapman.pdf

نوشتار سه گانه کارشناس پارلمان اروپا پیرامون جنگ اطلاعاتی و استراتژی جدید پوتین در جنگ ترکیبی

http://natocouncil.ca/information-the-perfect-weapon-in-todays-wired-world-a-three-part-series/

http://natocouncil.ca/information-the-perfect-weapon-in-todays-wired-world-a-three-part-series-2/

http://natocouncil.ca/information-the-perfect-weapon-in-todays-wired-world-a-three-part-series-3

لینک فیلم: