به گزارش مشرق، نیروهای نظامی جمهوری آذربایجان و ارامنه جدایی طلب قره باغ کوهستانی بامداد روز شنبه 7 اسفند (۲۵ فوریه)، در مرزهای شرقی این منطقه مناقشه خیز در اطراف فضولی (Fuzuli) و خوجاوند (به ارمنی: مارتونی) با یکدیگر درگیر شده اند و گزارش ها حاکی از کشته شدن پنج سرباز ارتش جمهوری آذربایجان است. نقض مرتب رژیم آتش بس در چند ماه اخیر و بعد از درگیری نظامی آوریل سال 2016 در منطقه، حاکی از آتش بس ناپایدار میان طرفین است، به طوری که لامبرتو زانیری، دبیر کل سازمان امنیت و همکاری اروپا که مدیریت روند صلح در قره باغ به عهده این سازمان است، به تازگی در سخنانی در جلسه مجمع پارلمانی این سازمان از اوضاع جاری در منطقه مورد مناقشه قره باغ ابراز نگرانی کرده و خواستار یک تحرک جدی سیاسی در حل این بحران نظامی ـ امنیتی شده بود.
مقام های نظامی قره باغ کوهستانی و جمهوری آذربایجان روایت های متفاوتی از این درگیری دارند و متقابلا یکدیگر را به آغاز مناقشه متهم کرده اند. وزارت دفاع آذربایجان اعلام کرده است که نیروهای ارمنی در ساعات اولیه روز شنبه تلاش گسترده ای کردند تا به مواضع تحت کنترل جمهوری آذربایجان رخنه کنند و درگیری های سنگینی در محور خجاوند (به ارمنی: مارتونی) ـ فضولی رخ داد و سپس ارامنه با توپخانه سنگین منطقه درگیری را هدف قرار دادند. در این اطلاعیه وزارت دفاع جمهوری آذربایجان، ارامنه را به ۱۱۷ مورد نقض آتش بس در یک روز در منطقه قره باغ متهم و اعلام کرد که یک پهپاد و یک پست نگهبانی قره باغی ها را نابود کرده است. شایان ذکر است که وزارت دفاع جمهوری آذربایجان در دو هفته اخیر گزارش هایی درباره شناسایی و انهدام چند گروه تجسسی وابسته به نیروهای نظامی ارامنه قره باغ در خط مقدم جبهه خبر داده بود.
اما جمهوری ارمنستان به عنوان نماینده رسمی جدایی طلبان قره باغ در مذاکرات بین المللی، حمله به مواضع جمهوری آذربایجان را تکذیب کرده و اعلام کرد که ارامنه، آتش بس را رعایت می کنند و از جمهوری آذربایجان می خواهد که از اقدام در جهت وخیم کردن اوضاع خودداری کند.همچنین وزارت دفاع جمهوری خودخوانده قره باغ کوهستانی (به ارمنی: آرتساخ) هم جمهوری آذربایجان را به انتشار اطلاعات کذب درباره درگیری های بامداد شنبه متهم کرده است. به گفته مقام های قره باغ نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان از دو مسیر در اطراف خوجاوند (به ارمنی: مارتونی) آغاز به حمله کردند اما با متحمل شدن تلفات سنگین ناچار به عقب نشینی شدند. آنها در بیانیه ای اعلام کردند که در این برخورد، نیروهای ارمنی هیچ تلفاتی را متحمل نشدند و این نظامیان جمهوری آذربایجان بودند که کشته شدند و حتی اجسادشان را نیز باقی گذاشتند.
به هر حال ممکن است درگیری های اخیر بی ارتباط با همه پرسی در جمهوری خودخوانده قره باغ کوهستانی در هفته گذشته در روز 2 اسفند (۲۰ فوریه) نباشد که مردم ساکن قره باغ، به تغییرِ نظام حکومتی و نام کشور خود رأی مثبت دادند. کمیتۀ مرکزی انتخابات اعلام کرد که 87.6 درصد از شرکت کنندگان در همه پرسی، به طرح قانون اساسی جدید رأی مثبت دادند. در قانون اساسی جدید، نظام حکومتی کشور از پارلمانی به ریاست جمهوری تغییر می یابد و نام کشور، از جمهوری قره باغ کوهستانی، به جمهوری آرتساخ تغییر می یابد.
روسای آمریکایی، روسی و فرانسوی گروه مینسک نیز در بیانیه ای، درگیری های نظامی شدید روز شنبه میان نیروهای نظامی جمهوری آذربایجان و قره باغ در خط مقدم و تلفات جانی ناشی از این درگیری ها را مورد اشاره قرار دادند و از این درگیری ها تنها ابراز نگرانی کردند. روسای این گروه طرفین مناقشه را به پرهیز استفاده از سلاح های سنگین و عقب کشیدن این سلاح ها از خط مقدم جبهه دعوت کردند. به هر حال تا کنون میانجیگری بین المللی گروه مینسک به ریاست مشترک روسیه، فرانسه و آمریکا زیر نظر سازمان امنیت و همکاری اروپا برای حل مسالمت آمیز این مناقشه به نتیجه ای ملموس نرسیده و تنها به اعلام تاسف و بیانیه های سیاسی پرداخته است.
پیشینه مناقشه و بررسی نقش دیپلماسی ایرانی
از سال ۱۹۸۸ و زمانی که قره باغ کوهستانی، با جمعیت ارمنی و به عنوان بخشی خودمختار از جمهوری سوسیالیستی آذربایجان در اتحاد جماهیر شوروی اعلام کرد که قصد خروج از این جمهوری سوسیالیستی دارد، میان جمهوری سوسیالیستی ارمنستان و جمهوری سوسیالیستی آذربایجان بر سر این منطقه تنش به وجود آمد. جمهوری خودمختار سوسیالیستی قره باغ کوهستانی در سال ۱۹۹۱ اعلام استقلال کرد، اما این اقدام به شکل گیری جنگی سه ساله و اخراج هزاران آذربایجانی ساکن این منطقه و ارامنه ساکن جمهوری آذربایجان منجر شد. هرچند با مداخله روسیه، این جنگ در ماه می سال 1994 به یک آتش بس منتهی شد، اما درگیری هرگز به معنای واقعی متوقف نشده و طرفین هر از چند گاهی وارد درگیری های مقطعی نظامی می شوند.
این مناقشه به گونه ای حساس و دارای پیامدهای منفی منطقه ای است که شورای امنیت سازمان ملل تاکنون با صدور چهار قطعنامه از تشدید دشمنی ها ابراز نگرانی کرده و خواستار صلح پایدار در این منطقه شده است. قره باغ از طرف جامعه جهانی بخشی از خاک جمهوری آذربایجان شناخته می شود، اما تحت کنترل ارمنی های ساکن این منطقه است. مهمترین درگیری بعد از آتش بس 1994، در آوریل سال گذشته رخ داد که در نبرد بین دو طرف بیش از ۷۵ نظامی کشته شدند. اگر تلاش های ایران (به عنوان تنها کشور هم مرز با مناقشه) در حل این بحران نظامی در سال های ابتدایی فروپاشی شوروی و حتی در آوریل 2016 (در رامسر و باکو) نبود، بدون تردید تلفات غیرنظامی آن بیشتر می شد.
ایران با سیاست حفظ و توسعه روابط برابر با طرفین مناقشه قره باغ و دنبال کردن سیاست عدم جانبداری، دارای مهمترین دستاورد و جایگاه در میان سایر بازیگران منطقه است. ایران نه تنها در حرف بلکه در عمل نیز در پیشگیری از بروز مجدد عملیات جنگی در منطقه مناقشه سهم خود را ایفا می کند. ایران با این منطقه مشترکات فرهنگی، مذهبی و زبانی دارد و به نوعی بخشی از تمدن ایرانی ـ اسلامی محسوب می شود، لذا تهران همواره با حساسیت به این منطقه نگریسته و نگران تبعات آن بر همسایگانش بوده است.
نخستین میانجیگری مستمر میان طرفین درگیر در ماه می 1992 در تهران شکل گرفت که به بیانیه 7 می تهران معروف شد. ولی متاسفانه با کارشکنی روس ها با تحریک ارامنه قره باغ، این اقدام ایران به شکست انجامید. حتی تهران پس از انعقاد آتش بس در ماه می سال 1994 سعی کرد با مشخص کردن هر چه دقیق تر منافع خود، در روند حل و فصل اوضاع سهمی ایفا کند. ایران تا سال 1997 در این زمینه بسیار فعال بود و از طریق مجاری دیپلماتیک با روسیه و طرفین درگیری تعامل می کرد. بعد از آن که در داخل سازمان امنیت و همکاری اروپا نهاد رؤسای گروه مینسک با شرکت روسیه، ایالات متحده و فرانسه ایجاد شد، ابعاد فعالیت تهران در این زمینه تا حدود زیادی کاهش یافت. با این وجود در سال 2010، ایران میانجیگری خود را به جمهوری ارمنستان و جمهوری آذربایجان پیشنهاد کرد. بدون تردید، نوع نگاه و روش موجود بدون اشکال نبود و تمامی بازیگران را شامل نمی شد ولی این ابتکار دیپلماتیک حداقل نشان دهنده علاقه تهران برای حل مناقشه بدون جانبداری از طرفین بود. اوج فعالیت های کشورمان در مناقشه آوریل (2 تا 5 ماه آوریل 2016) سال گذشته شکل گرفت که رایزنی های وزیر امورخارجه ایران با همپایان آذربایجانی و ترکیه ای در رامسر به تماس تلفنی میان وزرای امور خارجه ارمنستان و آذربایجان کشیده شد و سپس پس از ساعاتی به آتش بس انجامید. سفر از پیش تعیین شده ظریف و لاوروف به باکو بعد از دو روز در 7 آوریل نیز به پایدار شدن آتش بس کمک کرد. فعالیت های رئیس جمهور و وزیر دفاع ایران نیز در روند چند روزه مناقشه (2ـ5 آوریل) تا آتش بس کامل بی تاثیر نبود.به هر حال هر گونه بحث درباره استقرار احتمالی آینده نیروهای حافظ صلح در منطقه مناقشه (سند مادرید) چه در بعد ترکیب این نیروها و چه در بعد اختیارات آنها در نزدیکی مرزهای رسمی کشورمان، باید با توجه به نقطه نظر ایران صورت بگیرد. در حادثه اخیر نیز سخنگوی وزارت امور خارجه ایران طرفین درگیر را به آرامش فراخواند و از آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای مساعدت و همکاری با طرفین برای استقرار آرامش و امنیت در این منطقه خبر داد. با این که می توانست تکاپوهای دیپلماتیک ایران بیشتر از این باشد و سفرای کشورمان در دو شهر باکو و ایروان نقش بیشتری ایفا کنند.
مقام های نظامی قره باغ کوهستانی و جمهوری آذربایجان روایت های متفاوتی از این درگیری دارند و متقابلا یکدیگر را به آغاز مناقشه متهم کرده اند. وزارت دفاع آذربایجان اعلام کرده است که نیروهای ارمنی در ساعات اولیه روز شنبه تلاش گسترده ای کردند تا به مواضع تحت کنترل جمهوری آذربایجان رخنه کنند و درگیری های سنگینی در محور خجاوند (به ارمنی: مارتونی) ـ فضولی رخ داد و سپس ارامنه با توپخانه سنگین منطقه درگیری را هدف قرار دادند. در این اطلاعیه وزارت دفاع جمهوری آذربایجان، ارامنه را به ۱۱۷ مورد نقض آتش بس در یک روز در منطقه قره باغ متهم و اعلام کرد که یک پهپاد و یک پست نگهبانی قره باغی ها را نابود کرده است. شایان ذکر است که وزارت دفاع جمهوری آذربایجان در دو هفته اخیر گزارش هایی درباره شناسایی و انهدام چند گروه تجسسی وابسته به نیروهای نظامی ارامنه قره باغ در خط مقدم جبهه خبر داده بود.
اما جمهوری ارمنستان به عنوان نماینده رسمی جدایی طلبان قره باغ در مذاکرات بین المللی، حمله به مواضع جمهوری آذربایجان را تکذیب کرده و اعلام کرد که ارامنه، آتش بس را رعایت می کنند و از جمهوری آذربایجان می خواهد که از اقدام در جهت وخیم کردن اوضاع خودداری کند.همچنین وزارت دفاع جمهوری خودخوانده قره باغ کوهستانی (به ارمنی: آرتساخ) هم جمهوری آذربایجان را به انتشار اطلاعات کذب درباره درگیری های بامداد شنبه متهم کرده است. به گفته مقام های قره باغ نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان از دو مسیر در اطراف خوجاوند (به ارمنی: مارتونی) آغاز به حمله کردند اما با متحمل شدن تلفات سنگین ناچار به عقب نشینی شدند. آنها در بیانیه ای اعلام کردند که در این برخورد، نیروهای ارمنی هیچ تلفاتی را متحمل نشدند و این نظامیان جمهوری آذربایجان بودند که کشته شدند و حتی اجسادشان را نیز باقی گذاشتند.
به هر حال ممکن است درگیری های اخیر بی ارتباط با همه پرسی در جمهوری خودخوانده قره باغ کوهستانی در هفته گذشته در روز 2 اسفند (۲۰ فوریه) نباشد که مردم ساکن قره باغ، به تغییرِ نظام حکومتی و نام کشور خود رأی مثبت دادند. کمیتۀ مرکزی انتخابات اعلام کرد که 87.6 درصد از شرکت کنندگان در همه پرسی، به طرح قانون اساسی جدید رأی مثبت دادند. در قانون اساسی جدید، نظام حکومتی کشور از پارلمانی به ریاست جمهوری تغییر می یابد و نام کشور، از جمهوری قره باغ کوهستانی، به جمهوری آرتساخ تغییر می یابد.
روسای آمریکایی، روسی و فرانسوی گروه مینسک نیز در بیانیه ای، درگیری های نظامی شدید روز شنبه میان نیروهای نظامی جمهوری آذربایجان و قره باغ در خط مقدم و تلفات جانی ناشی از این درگیری ها را مورد اشاره قرار دادند و از این درگیری ها تنها ابراز نگرانی کردند. روسای این گروه طرفین مناقشه را به پرهیز استفاده از سلاح های سنگین و عقب کشیدن این سلاح ها از خط مقدم جبهه دعوت کردند. به هر حال تا کنون میانجیگری بین المللی گروه مینسک به ریاست مشترک روسیه، فرانسه و آمریکا زیر نظر سازمان امنیت و همکاری اروپا برای حل مسالمت آمیز این مناقشه به نتیجه ای ملموس نرسیده و تنها به اعلام تاسف و بیانیه های سیاسی پرداخته است.
پیشینه مناقشه و بررسی نقش دیپلماسی ایرانی
از سال ۱۹۸۸ و زمانی که قره باغ کوهستانی، با جمعیت ارمنی و به عنوان بخشی خودمختار از جمهوری سوسیالیستی آذربایجان در اتحاد جماهیر شوروی اعلام کرد که قصد خروج از این جمهوری سوسیالیستی دارد، میان جمهوری سوسیالیستی ارمنستان و جمهوری سوسیالیستی آذربایجان بر سر این منطقه تنش به وجود آمد. جمهوری خودمختار سوسیالیستی قره باغ کوهستانی در سال ۱۹۹۱ اعلام استقلال کرد، اما این اقدام به شکل گیری جنگی سه ساله و اخراج هزاران آذربایجانی ساکن این منطقه و ارامنه ساکن جمهوری آذربایجان منجر شد. هرچند با مداخله روسیه، این جنگ در ماه می سال 1994 به یک آتش بس منتهی شد، اما درگیری هرگز به معنای واقعی متوقف نشده و طرفین هر از چند گاهی وارد درگیری های مقطعی نظامی می شوند.
این مناقشه به گونه ای حساس و دارای پیامدهای منفی منطقه ای است که شورای امنیت سازمان ملل تاکنون با صدور چهار قطعنامه از تشدید دشمنی ها ابراز نگرانی کرده و خواستار صلح پایدار در این منطقه شده است. قره باغ از طرف جامعه جهانی بخشی از خاک جمهوری آذربایجان شناخته می شود، اما تحت کنترل ارمنی های ساکن این منطقه است. مهمترین درگیری بعد از آتش بس 1994، در آوریل سال گذشته رخ داد که در نبرد بین دو طرف بیش از ۷۵ نظامی کشته شدند. اگر تلاش های ایران (به عنوان تنها کشور هم مرز با مناقشه) در حل این بحران نظامی در سال های ابتدایی فروپاشی شوروی و حتی در آوریل 2016 (در رامسر و باکو) نبود، بدون تردید تلفات غیرنظامی آن بیشتر می شد.
ایران با سیاست حفظ و توسعه روابط برابر با طرفین مناقشه قره باغ و دنبال کردن سیاست عدم جانبداری، دارای مهمترین دستاورد و جایگاه در میان سایر بازیگران منطقه است. ایران نه تنها در حرف بلکه در عمل نیز در پیشگیری از بروز مجدد عملیات جنگی در منطقه مناقشه سهم خود را ایفا می کند. ایران با این منطقه مشترکات فرهنگی، مذهبی و زبانی دارد و به نوعی بخشی از تمدن ایرانی ـ اسلامی محسوب می شود، لذا تهران همواره با حساسیت به این منطقه نگریسته و نگران تبعات آن بر همسایگانش بوده است.
نخستین میانجیگری مستمر میان طرفین درگیر در ماه می 1992 در تهران شکل گرفت که به بیانیه 7 می تهران معروف شد. ولی متاسفانه با کارشکنی روس ها با تحریک ارامنه قره باغ، این اقدام ایران به شکست انجامید. حتی تهران پس از انعقاد آتش بس در ماه می سال 1994 سعی کرد با مشخص کردن هر چه دقیق تر منافع خود، در روند حل و فصل اوضاع سهمی ایفا کند. ایران تا سال 1997 در این زمینه بسیار فعال بود و از طریق مجاری دیپلماتیک با روسیه و طرفین درگیری تعامل می کرد. بعد از آن که در داخل سازمان امنیت و همکاری اروپا نهاد رؤسای گروه مینسک با شرکت روسیه، ایالات متحده و فرانسه ایجاد شد، ابعاد فعالیت تهران در این زمینه تا حدود زیادی کاهش یافت. با این وجود در سال 2010، ایران میانجیگری خود را به جمهوری ارمنستان و جمهوری آذربایجان پیشنهاد کرد. بدون تردید، نوع نگاه و روش موجود بدون اشکال نبود و تمامی بازیگران را شامل نمی شد ولی این ابتکار دیپلماتیک حداقل نشان دهنده علاقه تهران برای حل مناقشه بدون جانبداری از طرفین بود. اوج فعالیت های کشورمان در مناقشه آوریل (2 تا 5 ماه آوریل 2016) سال گذشته شکل گرفت که رایزنی های وزیر امورخارجه ایران با همپایان آذربایجانی و ترکیه ای در رامسر به تماس تلفنی میان وزرای امور خارجه ارمنستان و آذربایجان کشیده شد و سپس پس از ساعاتی به آتش بس انجامید. سفر از پیش تعیین شده ظریف و لاوروف به باکو بعد از دو روز در 7 آوریل نیز به پایدار شدن آتش بس کمک کرد. فعالیت های رئیس جمهور و وزیر دفاع ایران نیز در روند چند روزه مناقشه (2ـ5 آوریل) تا آتش بس کامل بی تاثیر نبود.به هر حال هر گونه بحث درباره استقرار احتمالی آینده نیروهای حافظ صلح در منطقه مناقشه (سند مادرید) چه در بعد ترکیب این نیروها و چه در بعد اختیارات آنها در نزدیکی مرزهای رسمی کشورمان، باید با توجه به نقطه نظر ایران صورت بگیرد. در حادثه اخیر نیز سخنگوی وزارت امور خارجه ایران طرفین درگیر را به آرامش فراخواند و از آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای مساعدت و همکاری با طرفین برای استقرار آرامش و امنیت در این منطقه خبر داد. با این که می توانست تکاپوهای دیپلماتیک ایران بیشتر از این باشد و سفرای کشورمان در دو شهر باکو و ایروان نقش بیشتری ایفا کنند.
منبع: دیپلماسی ایرانی