به گزارش مشرق، آنجا که بشر از لطف و رحمت پروردگار خود غافل نشد و به‌رغم بی‌آبی و خشکی کویر، با امید و توکل، ضربان زندگی را در دل بیابان‌های بی‌آب و علف جاری کرد، یکی از زیباترین، متفکرانه‌ترین و حیات‌بخش‌ترین ساخته‌های بشری شکل گرفت و نام آن قنات گذاشته شد.
قنات، مظهر سختکوشی و خلاقیت مردان مردی است که در دل کویر، روزی خود را به سختی از اعماق زمین بیرون کشیدند و با مهندسی و خلاقیت بی‌نظیر خود، آب را کیلومترها در دل زمین جاری کردند تا کویر هرگز حسرت به دل رودهای خروشان و نهرهای پرآب نباشد.
در حال حاضر ایران نزدیک به ۴۰ هزار رشته قنات فعال دارد که درمجموع ۷ میلیارد مترمکعب از آب‌های زیرزمینی را تخلیه می‌کنند.
خراسان شمالی، جنوبی و رضوی، سیستان بلوچستان، اصفهان، کرمان، یزد و استان مرکزی بیشترین قنات‌ها را در خود جای‌داده‌اند و شهر بم بیشترین میزان بهره‌برداری را به خود اختصاص داده است.
با توجه به ویژگی‌های خاص قنات‌ها، قدمت و ارزشی که دارند، بعد از تلاش دوساله مسئولان، تابستان سال گذشته، ۱۱ قنات ایرانی در حافظه جهانی یونسکو ثبت شد. این قنات‌ها در کرمان، بم، یزد، اصفهان، اراک، فردوس و گناباد هستند.
ویژگی‌های قنات‌های ایران
به‌طورکلی قنات‌ها در هر نقطه‌ای یک ویژگی دارند و در هر جا از یکسری فناوری خاص در ساخت قنات استفاده‌شده است.
مثلاً در شهر بم مسیر قنات‌ها را به نحوی طراحی کردند که نزدیک گسل باشد و آب را از گسل دریافت می‌کند. به همین دلیل قنات‌های این منطقه بالاترین میزان آبدهی را در بین قنات‌های کشور دارند.
یا در شهر یزد به دلیل شیب موجود، طول مسیر قنات زیاد می‌شود و به همین دلیل طولانی‌ترین قنات‌های کشور در این منطقه قرار دارند که قنات زارچ قناتی است که به‌عنوان طولانی‌ترین قنات جهان شناخته می‌شود.
اما عمیق‌ترین قنات‌ها مانند قنات قصبه گناباد در استان خراسان حفرشده است.
تنها قنات دو طبقه جهان نیز، قنات دوطبقه مون اردستان در محله مون یکی از محلات شهرستان اردستان در استان اصفهان است. این قنات شامل دو طبقه است که در هر طبقه آبی مستقل جریان دارد و آب هیچ‌یک به دیگری نفوذ نمی‌کند. این قنات ۸۰۰ سال پیش احداث شده‌است.
مطابق اظهارات معاون سازمان میراث فرهنگی هم اکنون ۳۷ هزار رشته قنات در ایران وجود دارد، که تنها ۱۱ رشته قنات به‌صورت مشترک و در قالب قنات‌های ایرانی ثبت جهانی شده‌اند.
به گفته عبدالکریم بهنیا پدر علم قنات ایران اکثریت قنات‌های کشورمان به دلیل بی‌توجهی مردم و کاهش بارندگی رو به تخریب قرار دارد.
وی با اشاره به وجود ۶۰ هزار قنات در کشور تا سال ۳۲ گفت: این رقم در مقایسه با قنات‌های موجود مرگ ۲۳ هزار قنات را اعلام می‌کند که باید با بازنگری و اتخاذ برنامه‌های لازم از مرگ زودرس قنات‌های موجود جلوگیری کرد.
در ایران قنات هایی وجود دارد که متعلق به سه هزار سال پیش است اما به دلیل تکنولوژی خاص ساخت، این قنات ها همچنان آب دارند. به گفته کارشناسان مبحث قنات از سال ۲۰۰۵ اهمیت ویژه‌ای یافته و یونسکو حدود یک دهه است مطالعاتی را در مورد قنات آغاز کرده‌است.
مدیر بخش علوم دفتر منطقه‌ای یونسکو در ایران با اشاره به فن و تکنیک به کار رفته در قنات برای استفاده از منابع آب گفت: قنات در طول هزاران سال پایدار بوده و هیچگاه منابع آب زیرزمینی را تهدید نکرده است. این پیام مهمی است که یونسکو به آن توجه دارد.
وی با اشاره به اینکه جهان امروز با چالش بزرگ آب و غذا مواجه است، گفت: در قنات به دلیل شیوه‌های انتقال آب از تبخیر خبری نیست. ضمن آنکه مرکز بین‌المللی قنات پروژه‌ای در عراق اجرا کرده که از این سازه آبی برای تامین برق استفاده می‌کند. تعریف چنین کارکردهایی برای قنات می‌تواند آن را به دنیای معاصر نزدیک کند.
وی تاکید کرد: هدف‌گذاری‌ها برای برنامه‌ریزی در زمینه قنات باید به روی نسل جدید متمرکز شود.
قنات ایرانی پدیده خاصی است که در ابتدا در ایران باستان ساخته شده و پس از آن این تکنولوژی به برخی کشورها از جمله اسپانیا، چین و عراق برده شده است.
یزد شهر قنات، قنوت و قناعت
نکته قابل‌توجه در مورد قنات‌های ایران این است که شاید اولین قنات‌ها مربوط به استان‌های خراسان رضوی و خراسان جنوبی باشد و قم و کاشان و قزوین و کرمان نیز در این زمینه حرف‌هایی برای گفتن داشته باشند، اما قنات این روزها با نام یزد عجین شده و ازاین‌رو است که یزد را شهر «قنات و قنوت و قناعت» می‌خوانند.
تصاویری از پایاب قنات مشیر در یزد
قنات از خراسان به یزد رسید اما طولانی‌ترین قنات دنیا متعلق به استان یزد است ضمن اینکه دانش مقنی‌های قنات در یزد زبانزد خاص و عام شده تا جایی که حتی از برخی از آن‌ها در پروژه‌های بزرگ در کشورهای آفریقایی به کار گرفته‌شده‌اند.
عبدالکریم بهنیا پدر علم قنات ایران بابیان اینکه علم احداث قنات به ۳۴کشور دنیا صادر شد، تصریح کرد: بسیار از کشورهای دنیا برای احیا و نگهداری از قنات‌های موجود اقدام به انجام تحقیقات و برگزاری همایش‌های گوناگون می‌کنند و تمام تلاش خود را در راستای احیای قنوات به کار می‌بندند درصورتی‌که در ایران هیچ بهایی به این علم داده نمی‌شود.
قدمت برخی قنات‌ها در یزد به دوران قبل از اسلام می‌رسد که ازجمله آن‌ها می‌توان به قنات زارچ، قنات سلسبیل، قنات فیروزآباد مجومرد، قنات اهرستان و ...اشاره کرد و البته در کنار این‌ها، قنات‌های حسن‌آباد، مشیر و ... نیز از شهرت بسیاری برخوردار بوده‌اند به‌ویژه اینکه آبادی و آبادانی به‌ویژه در بخش کشاورزی استان یزد را رقم‌زده‌اند.
یکی از کهن‌ترین قنات‌های یزد که عنوان طولانی‌ترین قنات دنیا را به خود گرفته، قنات زارچ بوده که از ویژگی‌های آن، دو رشته‌ای بودن این قنات است.
این قنات در روزگاری نه چندان دور، نبض حیات در یزد بوده و با ۸۰ کیلومتر طول از دوران ساسانی، زمین‌های کشاورزی منطقه وسیعی از یزد را مشروب کرده است.
اصغر سمسار یزدی، یکی از کارشناسان بلامنازع قنات که ریاست مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های آبی را نیز بر عهده داشته، در مورد این قنات می‌گوید: این قنات گرچه به دلیل خشکسالی‌های متعدد آبدهی گذشته را ندارد و دبی آب آن افت داشته اما همچنان کارایی گذشته خود را حفظ کرده و به رغم مشکلات بسیاری که با آن دست و پنجه نرم می‌کند، منبع سرسبزی، زارعت و باغبانی مناطق گسترده‌ای از یزد است.
وی در مورد قدمت این قنات نیز می‌گوید: ازآنجاکه مطالعات دقیقی در این زمینه انجام‌نشده، نمی‌توان در این زمینه اظهارنظر قطعی داشت اما به‌طورقطع، قدمت قنات زارچ از مسجد جامع یزد بیشتر است زیرا این مسجد در مسیر قنات احداث شده و شیوه معماری مسجد نشان می‌دهد که قنات پیش از احداث این مسجد در این محل وجود داشته است.
شیوه متفکرانه استفاده از آب در روستاهای کویری
گرچه هزاران سال از احداث قنات به دست بشر می‌گذرد اما این شیوه متفکرانه استفاده از آب هنوز هم در بخش وسیعی از روستاها، اراضی کشاورزی و مناطق مسکونی استان‌های کویری به‌ویژه استان یزد متداول است.
سمسار یزدی به‌عنوان یک پژوهشگر فعال در حوزه قنات و سازه‌های آبی در مورد جایگاه فعلی قنوات در استانی نظیر یزد یا حتی استان‌های کویری دیگر کشور می‌گوید: گرچه در حال حاضر آبدهی بسیاری از قنات‌ها افت شدیدی داشته و تعداد زیادی از قنات‌های استان یزد خشک‌شده است، اما همچنان هم ۱۵ درصد منابع آبی استان یزد از طریق قنات‌ها تأمین می‌شود.
سمسار یزدی با اشاره به اینکه تعداد زیادی از منابع آبی استان یزد خشکیده است، افزود: افت سفره‌های آب زیرزمینی بر روند فعالیت قنات‌ها نیز تأثیر جدی گذاشته و قنات‌ها دیگر نمی‌توانند کارکرد گذشته خود را داشته باشند.
وی، یکی از اصلی‌ترین خطرات برای قنات‌ها را حفر چاه در نزدیکی قنات‌ها دانست و افزود: باید لایروبی و مرمت قنات‌های قدیمی که اکنون به حالت نیمه فعال درآمده‌اند، در دستور کار قرار گیرد.
وی بیان کرد: البته حفر قنات جدید در مناطقی که ازنظر بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی، ممنوعه نیستند نیز اقدام ارزشمندی است اما باید توجه داشت که حفر قنات در شرایط فعلی پرهزینه است.
سمسار یزدی گفت: شاید همین پرهزینه بودن حفر قنات، اشتیاق را بیشتر به سمت حفر چاه برده است.
وی عنوان کرد: حتی زمانی که مسئولیت و مدیریت شرکت آب منطقه‌ای یزد را بر عهده داشتم، بارها به شرکت آب و فاضلاب روستایی پیشنهاد دادم که به‌جای حفر چاه در روستاها به‌منظور تأمین آب شرب و بهداشت، قنات حفر کنند که البته در بعضی برهه‌ها از آن استقبال شد و در مواقع دیگر نیز مورد استقبال واقع نشد.
کارکرد قنات در دنیای امروز
سمسار یزدی یادآور شد: به هر حال هنوز هم که هنوز است حفر قنات جدید به منظور تأمین آب شرب و بهداشت جوامع کوچک دیر نشده و حفر قنات‌هایی با طول کوتاه برای تأمین آب روستا توصیه می‌شود. البته باید توجه داشت که در استان خراسان بیش از ۵۰ روستا آب شرب مورد نیاز خود را از طریق قنات تأمین می‌کنند و این کار تجربه بسیار خوبی است که باید به سایر نقاط کشور تسری پیدا کند.
به گفته کارشناسان، بهره‌مندی از قنات در دنیای امروز هم امکان‌پذیر است و می‌توان از این تدبیر هوشمندانه برای تأمین آب شرب به بهترین شکل استفاده کرد.
در کنار قنات و همه زیبایی‌های باشکوه و ساخت بی‌نظیرش که حتی سانتیمتر به سانتیمتر افت‌وخیز زمین را مدنظر مقنی‌های قنات قرار داده، آنچه بیش از همه جذاب به نظر می‌رسد، دانش حفر قنات است.
این دانش سینه‌به‌سینه و نسل به نسل در بین مردان سخت‌کوش یزدی گشته و هنوز هم مقنی‌های برجسته‌ای بدون اینکه دانشگاه رفته باشند، باروحیه‌ای قوی و سختکوشی که در نوع خود بی‌نظیر است، آب را در دل کویر و در اعماق زمین جاری می‌کنند تا نبض حیات در دل کویر یزد، به‌آرامی جریان پیدا کند.