گروه جهاد و مقاومت مشرق - میزگردی با حضور سرهنگ «حسین فروتن‌نژاد» رئیس دایره پژوهش، آموزش و فناوری اطلاعات سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس و مدیر اسبق کمیسیون‌های اسرا و مفقودین و «مجید شاه‌حسینی» عضو کمیسیون اسرا و مفقودین در دوران دفاع مقدس و کارشناس ارشد بخش اسرای ایرانی در سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس برگزار شد.
در این بخش، عضو کمیسیون اسرا و مفقودین در دوران دفاع مقدس به آمار تبادل اسرا در دوران دفاع مقدس و تبادل انبوه اسرا در سال 69 اشاره کرد که در ادامه می‌خوانید:
در دوران جنگ تحمیلی چه تعداد اسیر و در چند مرحله تبادل شدند؟
شاه حسینی: 39 هزار و 140 اسیر در 65 مرحله از 26 خردادماه 1360 تا 26 اسفند ماه 1381 تبادل شدند. در سال 1369، از 26 مرداد ماه تا 24 شهریور ماه در هر روز در تبادل حدود 830 تا 2 هزار اسیر وارد کشور شدند. تا پیش از تبادل انبوه، 969 اسیر به کشور بازگردانده شده بودند که پیگیری امورات آزادگان از قبیل درمان، مشکلات مالی، تحصیلی و ... با کمیسیون حمایت از اسرا و مفقودین بود و پیگیری مسائل مربوط به آزادگان پس از تبادل انبوه در سال 69 به ستاد رسیدگی به امور آزادگان محول شد.
لازم به ذکر است که ستاد رسیدگی به امور آزادگان در خصوص آزادی اسرا هیچ دخالتی نداشتند و تمام تصمیم ها در سطح عالی در این خصوص بر عهده کمیسیون حمایت از اسرا و مفقودین بود.
هر فرد غیرنظامی که به صورت غیرمجاز وارد خاک عراق می‌شد حداقل محکوم به شش ماه حبس بود. افرادی که برای ماهی‌گیری یا تجارت وارد خاک عراق شدند، جزو آمار اسرا نبودند.
در تبادل انبوه اسرا در سال 69، از 26 مردادماه تا 4 شهریور ماه اسرای ثبت نامی به تعداد 17 هزار و 246 نفر و از 5 شهریور ماه تا 26 شهریور ماه از مفقودین به تعداد 20 هزار و 286 نفر، جمعا به تعداد 37532 نفر به میهن اسلامی بازگشتند. آخرین تبادل اسرای عراقی در اردیبهشت ماه سال 1382 صورت گرفت.
طبق قطعنامه 598 باید اسرای دو کشور تبادل می‌شدند اما باز هم کشور عراق بدعهدی کرد و آزادی اسرا دو سال به تعویق افتاد. تا زمان تبادل انبوه حدود 18 هزار اسیر ثبت نام شده داشتیم.
به دنبال حمله عراق به کویت و شرایط سیاسی و نظامی، صدام طی نامه‌ای در مورخ 69/5/23 به رییس‌جمهور وقت، مرحوم هاشمی رفسنجانی درخواست تبادل اسرا را کرد. در بند چهارم این نامه به پذیرش معاهده الجزایر از سوی دولت عراق اشاره شده است. همچنین در این نامه آمده است که تبادل اسرا در مرز قصر شیرین و خانقین انجام خواهد شد که عملیات تبادل از 26 مرداد ماه آغاز شد.
مرحوم هاشمی رفسنجانی در مورخ 69/5/27 در پاسخ صدام نوشت: «اعلام پذیرش مجدد معاهده 1975 از سوی شما راه اجرای قطعنامه و حل اختلاف در چارچوب قطعنامه 598 و تبدیل آتش بس موجود به صلح دائم و پایدار را هموار ساخت. شروع عقب‌نشینی نیروهای شما از اراضی اشغالی ایران را دلیل صداقت و جدی بودن شما در راه صلح با جمهوری اسلامی ایران به حساب می‌آوریم و خوشبختانه در موعد مقرر آزادی اسراء هم آغاز شد که امیدواریم عقب‌نشینی نظامیان شما طبق زمان‌بندی اعلام شده و آزادی اسرای دو طرف با آهنگ و سرعت هر چه بیشتر ادامه یافته و تکمیل شود.»
تبادل در کجا صورت گرفت؟
شاه حسینی: صبح 26 مردادماه به سمت مرز خسروی حرکت کردیم. بعد از قصرشیرین به پل خیرناصرخان رسیدیم. از آنجا اراضی تحت تصرف عراق بود. بعد از قبول قطعنامه تعدادی از نیروهای نظامی کشورهای مختلف از سازمان ملل متحد در مناطق جنگی مستقر شده بودند. چند نماینده از عراق و نماینده کمیته بین‌المللی صلیب سرخ برای تبادل در پل خیرناصرخان حضور داشتند اما ما تبادل را از آنجا قبول نکردیم. آقای آقامیری، مسئول تبادل اسرا، اعلام کرد که ما تبادل اسرا را در مرز خسروی ـ منذریه انجام خواهیم داد. آن‌ها مجبور به قبول این کار شدند و قرار شد نیروهای عراقی تا مرز میان عراق و ایران عقب نشینی کنند.
با هماهنگی به عمل آمده، 35 اتوبوس ماموریت داشتند که اسرای ایرانی را به داخل کشور انتقال دهند. خانم افراز که در طی دوران دفاع مقدس زحمات بسیاری در هلال احمر برای اسرا و مفقودین کشیده بودند سوار یکی از اتوبوس ها شدند که همراه تیم به مرز بیایند که به دلیل عدم اعتماد به عراقی ها ایشان را از این امر منصرف کردیم.
شرایط اسرای ایرانی هنگام تبادل چگونه بود؟
شاه حسینی: گرمای طاقت‌فرسایی بود. عراقی ها اسرای ایرانی را در داخل چادرها و شرایط نامناسبی نگه داشته بودند که ما اعتراض کردیم و به همین دلیل بعد از سه روز از شروع آزادسازی برای اینکه اسرای ما اذیت نشوند با تلاش حاج آقا عزیزی و عزیزان استانداری کرمانشاه محوطه ای را شبانه‌روزی آماده و آسفالت کردند تا اسرای ایرانی در آن محوطه از اتوبوس عراقی ها پیاده شده و سوار اتوبوس ایرانی شوند و بالعکس.
در زمان بازگشت اسرا، نماینده صلیب سرخ در این چادرها با اسرا ملاقات بدون شاهد انجام می داد و سوال می‌کرد که آیا تمایل داری به کشور خود بازگردی یا خیر؟ در این تبادل انبوه، هیچ یک از اسرای ایرانی حاضر نشدند که به کشور عراق پناهنده شوند. در دوران جنگ تحمیلی تعداد زیادی از اسرای عراقی به جمهوری اسلامی ایران پناهنده شدند و برخی در قالب لشکر بدر به جبهه برگشتند.
اسرای ایرانی در مرز با دیدن اعضای تیم تبادل و عزیزان سپاهی که با لباس سپاه حضور داشتند، جانی دوباره گرفتند و صلوات می فرستادند. عراقی‌ها از این نوع برخورد اسرا به شدت ناراحت می‌شدند. اسرا باور نمی‌کردند که وارد خاک ایران شده‌اند، ما را لمس و سوال می‌کردند که آیا وارد ایران شدیم؟
من مسئولیت شمارش اسرا جهت تبادل را داشتم. به جرات می‌توانم بگویم که دستم به کتف تمام اسرای تبادلی خورده است.
شرایط اسرای عراقی هنگام تبادل به چه صورت بود؟
شاه حسینی: سه ایستگاه از جمله همدان و پادگان ابوذر در سرپل ذهاب و مرز خسروی برای اسرای عراقی در نظر گرفته شده بود. هنگام بازگشت، اسرای عراقی، لباس و کت و شلوار و کفش نو بر تن کردند و از سوی کمیسیون اداره اسرای جنگی سوغاتی‌هایی همچون ساک دستی اصفهان، پسته و گز و ..... به آن‌ها اهدا شد.
آیا پیش آمده که آمار و تعداد اسرا یکسان نباشد؟
شاه حسینی: بله. یک بار به جای هزار نفر، 999 اسیر از ماشین پیاده شد. به سرعت با بی‌سیم خبر دادم که یک اسیر کم است. آن اسیر ایرانی به جهت برخورد با نیروی عراقی از ماشین پیاده شده بود. از این رو یک اسیر عراقی را از ماشین پیاده کردیم. عراقی‌ها می‌گفتند که بعدا آن اسیر را آزاد خواهیم کرد اما ما نپذیرفتیم. آقای عزیزی که مسئول تحویل اسرای عراقی بودند یک اسیر عراقی را از اتوبوس پیاده و در یک خودرو کولردار نشاندند و گفتیم هر زمان که اسیر ایرانی را بازگرداندید، ما هم این اسیر را آزاد می کنیم. ساعتی بعد آن اسیر ایرانی را به مرز رساندند.
تبادل اسرا بر مبنای چه میزانی انجام شد؟
شاه حسینی: در بند سوم قطعنامه آمده است که هر چه سریع‌تر اسرای هر دو کشور تبادل شوند. آن زمان حدود 18 هزار اسیر ثبت نام شده ایرانی و حدود 56 هزار اسیر ثبت نام شده عراقی داشتیم. اسیر نیز تعریف بین المللی دارد. هر فردی که بعد از بازداشت مورد بازدید صلیب سرخ قرار گرفته باشد، جزو اسرا قرار می‌گیرد. این در حالی است که آمار بسیار زیادی از مفقودین ما در اردوگاه‌های بعثی بودند که شماره اسارت نداشتند. 20 هزار و 286 نفر هنگام تبادل توسط صلیب سرخ بازدید و شماره اسارت دریافت کردند و بعد وارد کشور شدند.
هنگام آزاد سازی اسرا با توجه به سیاست جمهوری اسلامی ایران قرار شد به ازای هر یک از اسرای بازگشتی ایرانی یک اسیر عراقی آزاد شود که این امر مورد پسند عراقی ها نبود و تمایل داشتند که ثبت نام شده های عراقی در مقابل ثبت‌نام شده های ایرانی آزاد شوند که آمار اسرای ثبت نام شده عراقی خیلی بالاتر از ما بود و این امر به نفع عراقی ها بود و لذا ما به مزاح به عراقی ها گفتیم اسرا را وزن کنیم و به صورت وزنی تبادل کنیم که آن موقع خیلی به ضرر شما خواهد شد.