هفتم ذيحجه هر سال مصادف با سالروز شهادت امام باقر (ع) است، امامي كه در سال 114 هجري قمري به شهادت رسيد و در قبرستان بقيع، در جوار پدر و جد بزرگوارش امام سجاد (ع) و امام حسن مجتبي (ع) به خاك سپرده شد. ضمن عرض تسليت شهادت آن حضرت، خصوصيات رفتاري آن حضرت در خانواده و سيره امام باقر (ع) در تربيت فرزندان را مرور مي كنيم.
* مقدمات
امام باقر (ع) در برخي روايات علاوه بر توجه به ايجاد زمينه‌هاي مناسب قبل از ازدواج و قبل از تولد فرزند، به مسائل تربيتي از روزهاي آغازين تولد اشاره كرده و نكات مهمي را سفارش كرده‌اند. مانند گفتن اذان و اقامه در گوش راست و چپ كودك، عقيقه كردن و انتخاب نام نيكو، تاثير شير مادر در تربيت كه در اين موارد نقش مادر مهم‌تر است. اما از دوران نوجواني نقش پدر به ويژه در مورد پسران از اهميت بيشتري برخوردار است.
* محبت به كودكان
نياز كودكان به محبت از ضروري‌ترين نيازهاي عاطفي است كه مي‌توان با بوسيدن، در آغوش گرفتن، گفتن جملات زيبا و محبت‌آميز، خريدن هديه و اسباب بازي، همبازي شدن با آنها و كارهايي از اين قبيل به نيازهاي عاطفي كودك پاسخ داد.
اين مسائل را امام باقر (ع) در مورد فرزند كوچك خود امام صادق (ع) رعايت مي كرد. محمد بن مسلم نقل مي‌كند كه در خدمت امام باقر (ع) بودم كه در اين هنگام فرزند (خردسالش) جعفر (ع) وارد شد و در دستش عصايي بود كه با آن بازي مي‌كرد. امام باقر (ع) او را به گرمي در آغوش گرفت و به سينه خود فشرد و خطاب به او فرمود 'پدر و مادرم فدايت...' در اين هنگام جعفر (ع) خنديد.
* ستايش از فرزند صالح
تشويق و ستايش از كارهاي نيك فرزندان موجب احساس موفقيت و باعث ايجاد انگيزه قوي در تكرار آنهاست؛ به ويژه اگر در موقعيت مناسبي صورت گيرد.
طاهر يكي از اصحاب امام باقر (ع) نقل مي‌كند كه در محضر امام نشسته بودم كه فرزندش جعفر (ع) وارد شد. امام باقر فرمود 'او بهترين مخلوقات خداوند است.' حضرت نزد اصحاب خود فرزندش را با جملاتي بسيار نيكو مورد محبت و تشويق قرار داد.
* نصيحت فرزند
والدين با اين صحبت ها و نصيحت ها علاوه بر اين كه رهنمودهاي مهم و تجربه‌هاي باارزش خود را ره توشه فرزندان خويش مي‌كنند؛ زمينه ايجاد روابط صميمي را نيز فراهم مي‌آورند و به فرزندان نزديك مي‌شوند و ضمن آگاهي از مشكلات آنها، در حل آن نيز به فرزندان ياري مي‌رسانند.
نكته مهمي كه بايد در نظر داشت اين است كه پدر و مادر بايد رابطه دوستانه و صميمي با فرزندان داشته باشند ولي دوست نباشند؛ همانطور كه دوست رابطه صميمي دارد ولي پدر و مادر نيست. جايگاه دوست با جايگاه پدر و مادر يكي نيست و همچنين دوست، مهم‌تر از پدر و مادر نيست. بنابراين پدر و مادر بايد با هوشياري كامل ضمن حفظ ابهت و شخصيت خود در نزديك شدن به فرزندان و ايجاد رابطه صميمي با آنها بكوشند و ضمنا فرزندان، ضمن رعايت ادب و احترام والدين، با آنها صميمي باشند.
در بسياري از روايات آمده است كه امام باقر (ع) فرزندانشان را به صورت فردي يا جمعي خطاب كرده و نصيحت هايي مشفقانه مي‌فرمودند. مثلا مي‌فرمود 'فرزندم از كسالت و اندوه بپرهيز كه اين دو كليد هر شري است'.
سفيان ثوري از امام صادق (ع) خواست تا او را نصيحت فرمايد. امام ششم (ع) فرمود: اي سفيان! پدرم مرا به سه چيز سفارش و از سه چيز برحذر مي‌داشت. از جمله سفارشات اين بود كه فرزندم، هر كسي كه با رفيق بد همراه شود؛ سالم نمي‌ماند و هر كسي كه در محل هاي اتهام برود؛ مورد اتهام قرار مي‌گيرد و هر كسي كه بر زبان خود كنترل نداشته باشد؛ پشيمان مي‌شود.
* ايجاد آرامش در خانواده
بي‌ترديد روابط خوب والدين با هم و نوع رفتار آنها با فرزندان در ايجاد فضاي مناسب و آرام بعنوان زمينه خوشبختي و پيشرفت و رسيدن به آرزوها بسيار مهم است و برعكس نزاع هاي خانوادگي و اختلاف والدين و نبودن صميميت و آرامش، علاوه بر ايجاد فضاي اضطراب و ياس، موجب عدم اعتماد به نفس در فرزندان، دوري از خانواده، افتادن در دام هاي اجتماعي و به مخاطره انداختن تربيت فرزندان مي‌شود .
پيامدهاي مثبت روابط خوب و پيامدهاي منفي روابط سرد بر همه اعضاي خانواده تاثير دارد. امام باقر(ع) سفارش مي‌كند كه در خانواده علاوه بر اين كه احسان و نيكي و خوشرفتاري لازم است؛ بلكه بايد اين خوشرفتاري را به بهترين وجه ممكن ابراز كرد. لذا مي‌فرمايد 'هر كسي كه با روشي نيكو و پسنديده به همسر و فرزندان خود نيكي كند عمرش طولاني مي‌شود.'
* عمل كردن به گفته‌هاي خود
در خانواده آنچه بيش از گفتار و نصيحت تاثير دارد؛ عمل است. اساسي‌ترين عامل تربيت در سيره معصومين (ع) و مهمترين راز موفقيت آنها در خانواده، عمل و رفتار آنها بود. آن بزرگواران با پايبندي به گفتار و نصايح خود، بهترين الگوي رفتاري براي فرزندان و خانواده و اصحاب خويش بودند. مثلا اگر پدر خانواده در حضور فرزندان و همسر خود صدقه دهد يا در انجام واجبات ديني كوشا باشد يا نماز اول وقت بجا آورد؛ تاثير آن و الگو شدن اين رفتار سريعتر از آن است كه فقط آنها را به اين امور سفارش كند.
فرزند بزرگوار امام باقر(ع) نقل مي‌كند كه 'روزي بر پدرم وارد شدم و مشاهده كردم كه هشت هزار دينار طلا به تهيدستان مدينه صدقه داده و اهل خانه‌اي را كه تعداد آنها به 11 نفر مي‌رسيد آزاد كرده است.'
در روايتي ديگر نيز امام صادق (ع) مي فرمايد: من پيوسته رختخواب پدرم را پهن مي‌كردم و منتظر مي‌ماندم تا ايشان به رختخواب بروند و بخوابند و سپس بر مي‌خاستم و به رختخواب خود مي‌رفتم. شبي آن حضرت تاخير كرد و من درپي پيدا كردن او به مسجد رفتم. در حالي كه مردم خواب بودند او را در حال سجده ديدم و غير از او كسي در مسجد نبود. من صداي او را مي‌شنيدم كه (دعا) مي‌فرمود...'