به گزارش مشرق، دولت عراق روز گذشته (دوشنبه) در پی دستور حیدر عبادی نخست‌وزیر این کشور، در یک عملیات نظامیِ بدون درگیری، کنترل استان کرکوک را از نیروهای کُرد پس گرفت تا پس از مدتها نام کرکوک دوباره در صدر اخبار منطقه و جهان قرار بگیرد. اما چرا کرکوک طی سالهای اخیر همواره محل نزاع بغداد و اربیل بوده است؟
استان کرکوک (با مرکزیت شهر کرکوک) یکی از استان‌های مهم عراق است که به لحاظ جغرفیایی در شمال بغداد و جنوب اقلیم کردستان قرار گرفته است. این استان بواسطه برخورداری از برخی ویژگی‌های راهبردی، پس از تجاوز نظامی آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ همواره در متن منازعات سیاسی دولت عراق با اقلیم کردستان قرار داشته و در واقع، یکی از معادلات چندوجهی در تعریف روابط بغداد با اربیل بوده است. این منازعات اما پس از برگزاری همه‌پرسی جدایی اقلیم کردستان عراق در سوم مهر ماه سال جاری شکل جدی‌تری به خود گرفت تا جاییکه پارلمان عراق دولت این کشور را مکلف کرد که میدان‌های نفتی این استان و تاسیسات متعلق به دولت فدرال را مجدداً تحت کنترل خود درآورد.
کرکوک در طول تاریخ معاصر عراق همواره محل اختلاف دولت مرکزی با کُردها بوده است؛ اختلافی که در دهه ۶۰ میلادی تا مرز درگیری نظامی نیز پیش رفت. اقلیم کردستان این استان را بواسطه کُردهای ساکن آن جزئی از خود می‌داند اما در قانون اساسی عراق این استان خارج از مرزهای اداری اقلیم کردستان قرار گرفته است.
استان کرکوک از بسیاری جهات برای هر دو طرف دارای اهمیت است اما شاید مهمترین دلیلی که یک اهمیت راهبردی به این منطقه داده است، وجود منابع سرشار نفت و گاز در آن است. کرکوک پس از بصره دومین میدان نفتی بزرگ عراق به شمار می‌رود و با حدود ۱۰ میلیارد بشکه ذخیره قطعی نفت و سهم ۴۰ درصدی در صادرات نفت عراق، از جایگاه بالایی در معادلات اقتصادی این کشور برخوردار است. ضمن آنکه حدود ۷۰ درصد از ذخایر گازی عراق نیز در کرکوک قرار دارد.
یکی از دلایل اصلی حمایت رژیم صهیونیستی از جدایی کردستان عراق نیز به همین مساله باز می‌گردد. رژیم صهیونیستی از ابتدای تاسیس همواره با مشکل تامین انرژی دست به گریبان بوده و واردات نفت و گاز آن در طول ۶۰ سال گذشته تابع کیفیت روابط آن با کشورهای منطقه و جهان بوده است. به همین دلیل، رژیم صهیونیستی به منابع نفتی کرکوک به عنوان یک منبع مطمئن برای تامین بخشی از انرژی مورد نیاز خود چشم دوخته است و هم‌اکنون نیز به اذعان رسانه‌های خود این رژیم، بزرگترین واردکننده نفت از اقلیم کردستان است. در حال حاضر، مسئولیت استخراج نفت از میدان نفتی کرکوک برعهده شرکت نفت عراق است اما در صورت جدایی کردستان عراق و انتقال اختیار بهره‌برداری از آن به اقلیم کردستان، این میدان نفتی می‌تواند تا سالها خیال رژیم صهیونیستی را از واردات نفت خام آسوده کند.
اما علاوه بر مؤلفه اقتصادی، برخی مؤلفه‌های تاریخی و قومیتی نیز هم بر اهمیت این منطقه و هم بر حجم منازعات موجود افزوده‌اند. کُردها با وجود اینکه کمتر از ۵۰ درصد جمعیت کرکوک را به خود اختصاص داده‌اند، آن را یک منطقه کُردی می‌دانند، اما ترکمن‌ها، اعراب سنی و سایر قومیت‌های دیگر از جمله آشوری‌ها نیز تاریخ مشترکی را در این منطقه تجربه کرده‌اند و خود را در هویت تاریخی آن سهیم می‌دانند. همچنین، آثار تاریخی، مذهبی و باستانی مهم و فراوانی از جمله قلعه کرکوک، قلعه جرمو (مربوط به دوران نوسنگی) و مرقد دانیال نبی (ع) در این استان وجود دارند که به عنوان یک مولفه تاریخی – مذهبی قوی، تمام قومیت‌های ساکن کرکوک را به نوعی نسبت به حفظ میراث خود در آن پایبند کرده‌اند.
البته زمانی که اختلاف‌نظرهای داخلی میان احزاب کُرد بر سر کرکوک را نیز به فاکتورهای فوق اضافه کنیم، معادلات این منطقه از این هم پیچیده‌تر می‌شود. ضمن آنکه منفعت کشورهای منطقه نیز در حفظ تمامیت ارضی و یکپارچگی عراق است و همین مسئله بازیگران آینده کرکوک را به خارج از مرزهای عراق افزایش داده است. به عنوان مثال ترکیه، هم به لحاظ وجود اقلیت ترکمن در کرکوک و هم به دلیل مخالفت با جدایی اقلیم کردستان، این استان را بخشی از تمامیت ارضی عراق می‌داند و با الحاق آن به اقلیم کردستان مخالف است.
با این توضیحات، می‌توان گفت اهمیت ژئوپلیتیک کرکوک به اندازه‌ای است که هیچ یک از دو طرف (بغداد و اربیل) نمی‌توانند از آن صرف‌نظر کنند. برخی رهبران اقلیم کردستان برای پیشبرد پروژه جدایی از عراق به کرکوک به عنوان منبع درآمد اصلی دولت آینده خود نگاه می‌کنند و از سوی دیگر، برای بغداد نیز درآمدهای این منطقه برای بازسازی ویرانی‌های بجامانده از داعش و وجود آن برای حفظ یکپارچگی عراق از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است.
در حال حاضر، بغداد در پی عملیات روز گذشته خود مجدداً منابع نفتی کرکوک و تاسیسات متعلق به دولت فدرال را تحت کنترل خود درآورده و نیروهای پیشمرگه نیز که به دنبال حمله داعش به عراق در سال ۲۰۱۴ در بخشهایی از این استان مستقر شده بودند بدون مقاومت به مناطق شمالی عقب‌نشینی کرده‌اند اما کرکوک که از زمان کشف نفت در آن در سال ۱۹۲۷ میلادی هر روز بر اهمیت آن افزوده شده یکی از مناطقی است که با توجه به اهمیت راهبردی خود، کماکان در آینده نیز مورد طمع دشمنان داخلی و خارجی یکپارچگی عراق قرار خواهد داشت.
مهدی حاجت‌پور