به گزارش مشرق، وجود هر نوع ماده آلاینده اعم از جامد، مایع، گاز یا تشعشع پرتوزا و غیرپرتوزا در هوا به تعداد و در مدت زمانی که کیفیت زندگی را برای انسان و دیگر جانوران به خطر اندازد، آلودگی هوا محسوب می‌شود.
یکی از مهمترین عواملی که موجب آلودگی هوا و تاثیرات آن بر محیط زیست و سلامت انسان می‌شود، ذرات معلق موجود در هوا است که البته از میان تمامی ذرات معلق آنهایی که کمتر از 2.5 میکرون هستند بسیار خطرناکتر و مرگبارتر محسوب می‌شوند.
اما ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون به‌عنوان خطرناک‌ترین ذرات برای سلامت انسان است که دارای قطر دو و نیم میکرون یا کمتر هستند که تقریبا یک سی‌ام قطر موی انسان محسوب می‌شوند و به ذرات ریز (fine) نیز شناخته می‌شوند؛ ترکیب شیمیایی ذرات بسته به محل، زمان و آب و هوا متفاوت بوده و منابع انتشار آن شامل انواع فعالیت‌های احتراقی (وسایل نقلیه موتوری، نیروگاهی، سوزاندن چوب، و غیره) و فرآیندهای صنعتی خاص است؛ این ذرات هم به طور مستقیم ساطع شده و هم به شکل آلاینده ثانویه در جو شکل می‌گیرند.
مطالعات بهداشتی در جهان، ارتباط معنی‌داری بین قرار گرفتن در معرض ذرات ریز و مرگ زودرس ناشی از بیماریهای قلبی و ریوی نشان داده است ضمن اینکه این ذرات ریز می‌تواند بیماریهای قلب و ریه را تشدید کند و باعث اثراتی مانند علائم قلبی و عروقی، آریتمی‌های قلبی، حملات قلبی، علائم تنفسی، حملات آسم و برونشیت شود.
این اثرات می‌تواند منجر به افزایش پذیرش بیمارستانی و اورژانس، غیبت از مدرسه یا محل کار شود؛ افراد مبتلا به بیماریهای قلبی و ریوی، سالمندان و کودکان بیش از سایر افراد در معرض ذرات معلق ریز هستند.
آلودگی هوا و خسارات وارده از سوی آن
شاید مهمترین خسارتی که آلودگی هوا ایجاد می‌کند، این است که سلامت شهروندان را در سکونتگاه‌های شهری و اطراف آن به مخاطره می‌اندازد ضمن اینکه آلودگی هوا به‌صورت غیرمستقیم روی حیات وحش، حیوانات و گیاهان نیز اثر می‌گذارد.
می‌توان گفت آلودگی هوا هم به سلامت فیزیکی مردم مختلف خدشه وارد می‌کند و هم از لحاظ روانی تبعاتی را با خود به‌همراه دارد و افسردگی و اختلالات روانی را نیز افزایش می‌دهد؛ بدین‌معنا آلودگی هوا یکی از مهلک‌ترین پدیده‌هایی است که منجر به افزایش هدررفت سرمایه ملی در ایران می‌شود.
اما آثار آلودگی هوا بر گروههای حساس و افراد آسیب‌پذیر و در معرض خطر چیست؟ آیا می‌توان با ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون به مبارزه پرداخت و از گزند آنها در امان ماند؟
اثرات مادام‌العمر آلودگی هوا بر کودکان
کودکان یکی از آسیب‌پذیرترین گروهها به آثار ناشی از آلودگی هوا هستند و پیامدهای سلامتی برای آنان می‌تواند مادام‌العمر باشد؛ به غیر از بیماری‌هایی نظیر رشد ناقص، کم‌توانی‌های جسمی، پوکی استخوان و ... بسیاری مشکلات دیگر نیز این فرشتگان معصوم را تهدید می‌کند.
مریم نادری؛ مدیر واحد پایش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران درباره مشکلات ناشی از آلودگی هوا برای کودکان در معرض آسیب می‌گوید: بسیاری از مطالعات نشان داده که آلودگی هوا به شدت با شرایط تنفسی مانند ذات الریه، برونشیت و آسم مرتبط است؛ آلودگی هوا می‌تواند بر سیستم ایمنی کودکان، ریه و رشد مغز و توسعه شناختی تاثیر بگذارد و اگر این بیماری‌ها درمان نشود برخی از عوارض سلامتی مرتبط با آلودگی هوا می‌تواند یک عمر باقی بماند.
به گفته وی، مطالعات مختلفی در گذشته نشان داده که چگونه آلودگی هوا، عملکرد ریه و رشد مغز در کودکان را مختل می‌کند ضمن اینکه کودکانی که به بازی‌های پرتحرک یا ورزش می‌پردازند نیز حجم بیشتری از هوا را نسبت به کودکان کم تحرک وارد ریه می‌کنند.
اما این تفاوت در رفتار تنفسی نیز ممکن است خطر ابتلای کودکان به بیماری ریوی مرتبط با ذرات ریز را افزایش دهد، یعنی ریه‌ها و مغز کودکان می‌توانند با هوای پاک‌تر بهتر رشد کنند و کارشناسان دیگر کشورها نیز در تاثیرگذاری آلودگی هوا بر کودکان نسبت به بزرگسالان تاکید ویژه‌ای دارند.
دکتر مانیار؛ رئیس بخش اطفال بیمارستان فوق تخصصی ناناواتی و مدیرکل کلینیک مانیار نیز درباره تاثیرات آلودگی هوا بر سلامت کودکان اظهار می‌کند: هر دو آلودگی هوای داخل و فضای باز تاثیر مهمی در تشدید آلرژی کودکان و آسم دارد؛ آلودگی هوای باز تحت کنترل ما نیست اما می‌توان زمانی که کودکان در معرض هوای آزاد و بیرون از خانه قرار می‌گیرند به کنترل پرداخت.
اما سطوح مختلف آلاینده‌های ذرات کمتر از 2.5 میکرون دارای پیامدهای جدی سلامتی مانند آسم، برونشیت، علائم تنفسی مزمن شامل تنگی نفس، تنفس دردناک و مرگ و میر ناشی از این ناراحتی‌ها است چرا که این ذرات وارد ریه شده و حتی می‌توانند وارد جریان خون شوند.
گزارش‌های منتشر شده در مجله لانست به‌عنوان معتبرترین نشریه پزشکی جهان نشان می‌دهد ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون بیشترین ارتباط را با بیماریهای قلبی ـ عروقی و ریوی دارند و این ذرات عامل اصلی آلودگی هوای تهران طی سال‌های اخیر بوده است.
مریم نادری؛ مدیر واحد پایش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران درباره تحقیقات تاثیرات آلودگی هوا بر سلامت انسانها توضیح می‌دهد: طبق تحقیقات معتربرترین نشریه‌های پزشکی جهان و تحقیقات کارشناسان ذیربط، ارتباط معناداری بین وجود ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون و سکته قلبی، فشار خون بالا، نارسایی قلبی، آریتمی قلب و مرگ و میر ناشی از مشکلات قلبی-عروقی ایجاد شده است؛ با توجه به مطالعات گسترده در این زمینه ارتباطات علمی بین آلودگی ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون و بیماریهای مزمن انسداد ریه و سرطان ریه دیده شده است، ضمن اینکه آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان گزارش می‌دهد که ذرات آلاینده هوای محیط در گروه نخست مواد سرطان‌زا قرار دارند.
تولد نوزادان کم وزن یکی از پیامدهای آلودگی هوا
وی می‌افزاید: آلودگی هوا با ذرات معلق موجب مشکلات بسیاری می‌شود که از جمله آنها افزایش فشارخون، افزایش غلظت لیپید سرم خون، افزایش شیوع آریتمی‌های قلبی، افزایش تعداد مراجعه‌کنندگان در بخش اورژانس برای مشکلات قلبی، افزایش خطر حملات حاد قلبی و افزایش مرگ و میر ناشی از بیماریهای قلبی ـ عروقی و سکته مغزی و حتی تولد نوزادان زودرس و کم وزن است.
به گفته مدیر واحد پایش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران ، شواهد جدید ارتباط بین آلاینده ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون و بیماریهای غیرمسری را نیز نشان می‌دهد؛ این بیماری‌ها شامل دیابت، کاهش هوش و قدرت یادگیری، اختلال توجه یا بیش فعالی و اوتیسم در کودکان همچنین ابتلا به زوال عقل در بزرگسالان هستند.
اما ذرات معلق موجود در هوا چگونه موجب بروز بیماریهای مختلف برای انسانها و به‌ویژه اقشار آسیب‌پذیر و در معرض خطر می‌شود؟
در حقیقت ذرات معلق از مرگبارترین انواع آلودگی هوا محسوب می‌شوند؛ این ذرات به ویژه آنها که کمتر از 10 میکرون قطر دارند به مراتب خطرناکتر محسوب می‌شوند چرا که به ریه‌ها نفوذ کرده و برخی از آنها حتی وارد جریان خون می‌شوند و می‌توانند به حمله قلبی، کاهش عملکرد ریه، ضربان نامنظم قلب، تشدید آسم و مرگ ناگهانی در بیماران قلبی و تنفسی منجر شوند.
این ذرات از طریق باد مسافت‌های طولانی را طی کرده و موجب آلودگی خاک و آب نیز می‌شوند؛ ذرات حتی آب دریاچه‌ها و رودها را اسیدی کرده و تعادل غذایی در محیط‌های آبی را بر هم می‌زنند.
ذرات معلق باعث تهی شدن خاک از منابع غذایی شده و به جنگل‌ها و محصولات کشاورزی آسیب می‌رسانند و حتی سنگ‌ها و بناها نیز بر اثر آلودگی ناشی از آن آسیب می‌بینند، ضمن اینکه ذرات معلق ریزتر از 2.5 میکرومتر از مهمترین عوامل تاری هوا و کاهش دید محسوب می‌شوند.
تاثیر آلاینده‌ها بر سیستم دفاعی بدن
محمد قرگزلو؛ فوق تخصص آلرژی نیز درباره خطرات آلاینده‌های هوا متذکر می‌شود: ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون، co و گوگرد از جمله آلاینده‌های خطرناک هستند که روی سیستم دفاعی بدن و دستگاه تنفسی بسیار تاثیرگذار هستند.
به گفته وی، این مواد روی مژک‌های تنفسی ما تاثیرگذار بوده و در مخاط تخلیه کننده مواد زائد اختلال ایجاد می‌کنند؛ در این زمان آلاینده‌ها و ذرات معلق به راحتی به سمت پایین دستگاه تنفسی ما حرکت می‌کنند و باعث به وجود آمدن بیماریهای عفونی، آسم و آلرژی می‌شوند و در صورت استمرار تماس بروز سرطان دور از ذهن نیست.
این فوق تخصص آلرژی با بیان اینکه 10 تا 15 درصد افراد در دوران کودکی در معرض آسم فعال هستند، می‌افزاید: آسم یک بیمار ژنتیکی است که افزایش آلاینده‌ها باعث بروز آن می‌شود.قرگزلو با اشاره به اینکه باید شرایطی اندیشیده شود تا ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون وارد دستگاه تنفسی ما نشوند، تصریح می‌کند: اغلب ماسک‌ها مانع خوبی برای ورود این ذرات نیستند.
وی با بیان اینکه کودکان قربانیان اصلی آلودگی هوا هستند، به تشریح توصیه‌های سازمان بهداشت جهانی در این زمینه پرداخته و می‌گوید: عمده‌ترین منابع آلاینده سوخت‌های فسیلی هستند که با استفاده از دوچرخه، پیاده روی و... می‌توان آن را کاهش داد ضمن اینکه مردم باید به سمت استفاده بیشتر از میوه و سبزی بپردازند و استفاده از منابع غذایی محلی برای آنها در ارجحیت باشد.
بیماریهای حاد که امکان دارد به مرگ منتهی شود، بیماری مزمن که نتیجه آن کوتاه شدن عمر یا عدم رشد کامل است، دگرگونی اعمال مهم فیزیولوژیک مانند تنفس، انتقال اکسیژن به وسیله هموگلوبین و دگرگونی‌های اعمال دستگاه عصبی، عوارض ناگوار مانند احساس تحریک در مواقعی که علت آشکاری وجود ندارد، احساس ناراحتی در قسمت‌های مختلف بدن، کاهش دید و دیگر اثرات مخرب از جمله تبعات آلودگی هوا و ذرات معلق است که راه گریز قطعی برای آنها وجود ندارد و تنها با توجه به تغذیه‌های معمول و عدم تردد در مراکز کلانشهرها می‌توان تا حدود اندکی در مقابل آسیب آلودگی هوا ایستادگی کرد.
اما تحقیقات علمی زیادی بر روی آثار زیان‌بار آلودگی هوا انجام گرفته و همه دانشمندان، پژوهشگران و کارشناسان داخلی و خارجی نیز بر خطرات ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون اذعان دارند.
خطر آلودگی هوا برای بانوان باردار
رویا کلیشادی؛ رئیس پژوهشکده پیشگیری اولیه از بیماریهای غیرواگیر دانشگاه علوم پزشکی اصفهان نیز درباره تحقیقات انجام گرفته برای آلودگی هوا می‌گوید: در پژوهش‌های علمی اثبات شده که قرار گرفتن بانوان باردار در معرض آلاینده‌های هوا با افزایش احتمال زایمان زودرس و تولد نوزاد نارس ارتباط دارد ضمن اینکه قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا می‌تواند سبب کم وزنی نوزاد، حتی نوزادان رسیده (فول ترم) در زمان تولد باشد و تمامی این اختلالات به ویژه کم وزنی زمان تولد می‌تواند زمینه‌ساز بروز عوارض درازمدت از جمله افزایش احتمال ابتلا به بیماریهای قلبی عروقی، دیابت، فشارخون و چاقی شود.
وی با اشاره به تحقیقات علمی درباره آثار آلودگی هوا تاکید می‌کند: تولد نوزادان نارس در اصفهان هم بر اثر تشدید آلودگی هوا انجام می‌گیرد؛ قرار گرفتن در معرض آلاینده‌های هوا نیز سبب می‌شود که حتی آن عارضه که بر اثر آلودگی ایجاد شده است مثلا در مادر باردار به نسل‌های بعد هم انتقال یابد.
اما علت اصلی این آلودگی هوا در کشورمان چیست و چرا راهکاری قاطع برای آن اندیشیده نشده است؟ برنامه‌های مسئولان و کمیته‌های اضطرار آلودگی هوا چرا فقط در روزهای آلوده شکل می‌گیرد؟!یکی از مهمترین علل آلودگی هوا در کلانشهرها و به‌ویژه تهران به منابع متحرک بازمی‌گردد؛ وسایل نقلیه‌ای که فاقد هرگونه کیفیتی هستند و به جای بهبود وضعیت شهرنشینی باعث نابودی سلامت انسانها می‌شوند.
شاید دلایلی همانند پایداری هوا، تغییرات اقلیمی، سیستم حمل و نقل عمومی ضعیف، کمبود ناوگان حمل و نقل عمومی، عدم تعهد دولتها به وظیفه در قبال حمل و نقل عمومی، وجود خودروهای فرسوده، بی‌کیفیت بودن برخی خودروهای تولیدی و وارداتی چینی و ... فقط بخشی از عوامل تشدید آلودگی هوا است.
اما در این میان تمهیدات تکراری در روزهای پایداری هوا، تعطیلات موقت مدارس، زوج و فرد شدن خودروها از در منزل، تعطیلی معادن شن و ماسه در کلانشهرها و ... نیز اثر قابل توجهی در کاهش شدت آلودگی‌های ناشی از ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون ندارد و تنها مانع گسترش بیش از پیش آن می‌شود.
این روزها مردم نمی‌دانند چرا خودروهای که حداقل از کیفیت یورو 4 نیز برخوردار نیستند، تولید می‌شود، چرا خودروهای بی‌کیفیت چینی وارد کشور می‌شود، چرا سرویس‌های حمل و نقل عمومی با کیفیت به اندازه کافی وجود ندارد، چرا بنزین‌های بی‌کیفیت وارد کشور شده است، چرا گازوییل‌های داخل باک‌های خودروهای سنگین فاقد استاندارد است، چرا خودروهای بی‌کیفیت و کامیون‌های سنگین دودزا در سطح شهر تردد می‌کنند و صدها چرایی دیگر که هنوز پاسخ قاطعی از سوی مسئولان ذیربط داده نشده است.
اما در شرایطی که آلودگی هوای کلانشهرها در فصلهای پاییز و زمستان افزایش می‌یابد هم برخی کارشناسان بعضی طرح‌هایی را برای کاهش اثرات آلودگی هوا مطرح می‌کنند که شاید تا حدود اندکی ثمراتی را به‌دنبال داشته باشد و مسئولان می‌توانند به نظرات ارائه شده هم توجه داشته باشند.
عدم شماره‌گذاری خودروهای سنگین و نیمه‌سنگین آلاینده، عدم شماره‌گذاریهای موتورسیکلتهای کاربراتوری، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده دودزا، ممنوعیت تردد اتوبوس‌های عمومی و خصوصی با سن بیش از هشت سال، ممنوعیت تردد خودروهای سنگین اعم از کامیونت، کامیون و تریلر با سن بیش از 10 سال، ممنوعیت تردد کامیون‌های حمل شن و ماسه، الزام و پایش دائمی نصب فیلتر دوده روی تمامی خودروهای سنگین و اتوبوس‌های حمل و نقل شهری، ممنوعیت تردد خودروهای سواری با سن بیش از 20 سال، توجه به گسترش و رشد خودروها و موتورسیکلتهای برقی، توجه به کیفیت سوخت در کلانشهرها و ... برخی از راهکارهای موقتی و میان‌مدت در کاهش آلودگی هوا در روزهای آلودگی هوا است.
راهکارهای موقتی، میان‌مدت و بلندمدت می‌تواند تا حدود اندکی به عنوان مُسَکن در کاهش آلودگی هوا نقش ایفا کند اما مسئولان ذیربط باید دست به دست هم داده و با توجه ویژه به بحث آلودگی هوا، برای سلامت مردم و کاهش آسیب‌های ناشی از این معضل بزرگ تلاش کنند.
سالانه هزاران نفر بر اثر بیماریهای مرتبط با آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و چه بسا بسیاری از افراد نیز به‌دلیل بیماریهای ناشی از این مشکل بزرگ با مسائل گوناگون دست‌وپنجه نرم می‌کنند و خسارت‌های مادی، معنوی و روحی را متحمل شده‌اند.
شاید هوای پاک یکی از همان حقوق شهروندی مورد تاکید دولت برای ساکنان کلانشهرها است که باید دولتمردان و مدیران شهری توجه واقعی به آن داشته باشند.