به گزارش مشرق، در طول تاریخ معاصر ایران، سفارت امریکا همواره به عنوان ابزاری برای سرکوب دموکراسی و تثبیت دیکتاتوری عمل کرده و به مثابه بازوی اجرایی آمریکا در ایران بوده است. نقش برجسته سفارت امریکا در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، تلاش سفارت برای تغییرات کلان سیاسی، تقویت قوای نظامی رژیم پهلوی، بی‌توجهی سفارت آمریکا به وضعیت دموکراسی و رایزنی سفارت آمریکا برای ارسال تجهیزات نظامی به منظور سرکوب مبارزات مردم ایران، همه و همه نشانگر پایمال کردن حقوق ملت ایران و تثبیت دیکتاتوری پهلوی بوده است.
بیشتر بخوانید:
ناگفته‌های فرمانده سپاه از تسخیر لانه جاسوسی
نوشتار پیش رو می‌کوشد با بررسی توطئه‌ها و نقشه‌های مختلف سفارت امریکا در ایران، به کنکاش درباره نقش این سفارت در تثبیت دیکتاتوری پهلوی بپردازد و به این پرسش پاسخ دهد که سفارت امریکا چگونه بسترهای تثبیت دیکتاتوری پهلوی را فراهم می‌کرد؟
۱. تثبیت دیکتاتوری پهلوی در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ سفارت امریکا به عنوان ستاد اجرایی عملیات کودتا عمل می‌کرد و کیم روزولت مراحل کودتا را مستقیماً از سفارت آمریکا در تهران هدایت و اجرا می‌کرد. لویی هندرسون سفیر امریکا در ایران نقش بسزایی در این کودتا داشت و هماهنگی‌های لازم با کاخ سفید از طریق او انجام می‌شد. نقش سفیر امریکا در کودتای ۲۸ مرداد به اندازه‌ای بارز و موثر بود که بعد از پیروزی کودتاچیان، هندرسن به خاطر خدماتش در تهیه و اجرای طرح کودتا مبلغ یک میلیون دلار از محمدرضا پهلوی پاداش دریافت کرد.
به گفته مارک گازیوروسکی، سفارت آمریکا در زمان مصدق، اعضای خود را افزایش داد و در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، امنیتی و ... فعالیت‌های گسترده‌ای داشت و ضمن جاسوسی علیه ملت ایران، قدرت زیادی در حوزه «تقویت یا تضعیف بازیگران سیاسی در ایران طی دوران تلاش ایرانیان برای استقلال و ملی شدن صنایع داشت.»[۱]
سفارت آمریکا در ۱۹ آگوست ۱۹۵۳ در تلگرامی به کاخ سفید از موفقیت ماموریت خود ساقط کردن مصدق و تثبیت دیکتاتوری پهلوی خبر داد. این تلگرام با عنوان «سرنگونی مصدق در آستانه موفقیت قرار دارد» اشاره می‌کند که سفارت آمریکا تلاش فراوانی برای سرنگونی حکومت مصدق انجام داد.
سفیر آمریکا در تهران در یک تلگرام محرمانه دیگر، ضمن اشاره به موفقیت طرح و برنامه‌های سفارت این کشور در فروپاشی حکومت مصدق، تاکید دارد که باید بعد از سقوط مصدق، کمک مالی پنج میلیون دلاری از دولت زاهدی به عمل آید.[۲]
کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ یکی از نخستین گام‌ها در راستای تثبیت دیکتاتوری رژیم محمدرضا پهلوی بود و پس از این کودتا که با نقش‌آفرینی غیرقابل انکار سفارت همراه بود، پایه‌های دیکتاتوری محمدرضا پهلوی توسط سفارت امریکا مستحکم‌تر شد.
۲. نقش سفارت امریکا در تقویت قوای سرکوب رژیم پهلوی
یکی از ماموریت‌های سفارت آمریکا در ایران که به نوبه خود باعث تثبیت دیکتاتوری رژیم پهلوی می‌شد، تقویت و تجهیز قوای سرکوب رژیم پهلوی بود.[۳] به ویژه در واپسین ماه‌های عمر رژیم پهلوی، مسئولان سفارت آمریکا در تهران تمام تلاش و همتشان را مصروف حفظ دیکتاتوری پهلوی می‌کردند.
تلاش سفارت آمریکا برای ارسال تجهیزات نظامی به منظور سرکوب مبارزات ملت ایران بعد دیگری از اقدامات این سفارت در جهت تثبیت دیکتاتوری رژیم پهلوی بود. ویلیام سولیوان در خاطرات خود اشاره می‌کند که چگونه سفارت امریکا ابزار لازم برای سرکوب مبارزات مردم را برای رژیم محمدرضاشاه مهیا می‌کرد.
آخرین سفیر امریکا در ایران که در تابستان سال ۵۷ برای مرخصی به کشور خود رفته بود، کوشید تا مقدمات ارسال گاز اشک‌آور به ایران به منظور سرکوب تظاهرات ملت ایران را فراهم کند. او در این رابطه می‌گوید: «... با مقامات مسئول دولت امریکا دیدار و درباره مسائل ایران با آنها صحبت کردم. بحث ما با مقامات مسئول دولتی در واشنگتن پیرامون بحران و تشنجات سیاسی در ایران بود... کمکی که حکومت شاه در آن موقع از آمریکا می‌خواست منحصر به فروش مقداری گاز اشک‌آور به ایران بود... نظر به اینکه گاز اشک‌آور... از جمله وسایل و تجهیزات پلیسی محسوب می‌شود، کنگره محدودیت‌هایی برای فروش آن قائل شده و در نتیجه فروش گاز اشک‌آور هم همانند دیگر امکانات پلیسی نیاز به کسب مجوز خاصی داشت.» سفیر امریکا سپس درباره تلاش‌ها و اقدامات خود به منظور تجهیز ارتش رژیم پهلوی به گاز اشک‌آور علیه ملت ایران صحبت کرده و فاش می‌کند که چگونه رایزنی‌ها و اقدامات او باعث شد وزیر امور خارجه امریکا مقدمات ارسال گاز اشک‌آور برای رژیم پهلوی را مهیا کند.[۴]
۳. تلاش سفارت امریکا برای حفظ ثبات سیاسی رژیم پهلوی
یکی دیگر از فعالیت‌های سفارت امریکا در جهت تثبیت دیکتاتوری پهلوی، جمع‌آوری اطلاعات از مخالفان سلطنت پهلوی و تلاش در جهت مقابله با آنها بود.
به گفته ژنرال رابرت هایزر، سفارت آمریکا در ایران تصمیمات خاصی درباره حفظ سلطنت پهلوی داشت. در این مسیر، سفیر آمریکا و سفارتخانه این کشور در ایران، نقش قابل تاملی ایفا می‌کردند و با توجه به دریافت و شناخت خود از شرایط ایران، طرح و برنامه‌هایی ترسیم می‌کردند تا به بهترین وجه بتوانند دیکتاتوری سیاسی پهلوی را استوار نگاه دارند.
در همین رابطه، سفارت آمریکا در ایران، رصد و پایش تحولات مخالفان رژیم پهلوی را در برنامه خود قرار داده بود و تلاش می‌کرد از طریق کسب اطلاعات لازم، به رژیم پهلوی در مقابله با مخالفان کمک کند و از این رهگذر، فعالیت انقلابی مردم را کنترل نماید. در کتاب توطئه در ایران در این رابطه آمده است: «سولیوان [سفیر امریکا در ایران] برنامه خود را برای کسب اطلاعات درباره چگونگی فعالیت‌های مخالفان از طریق ماموران سفارت به موقع اجرا گذاشت.»[۵] و بدین ترتیب، به ثبات دیکتاتوری پهلوی کمک کرد.
۴. نقش سفارت آمریکا در روی کارآمدن دولت نظامی
یکی دیگر از اقدامات سفارت امریکا در جهت تثبیت دیکتاتوری پهلوی، برنامه‌ریزی برای روی کار آمدن دولت نظامی در ایران بود. سفارت آمریکا اعتقاد داشت در روزهای پایانی حکومت پهلوی، باید از دولت نظامی بهره برد تا از قدرت‌یابی انقلابیون و مردم جلوگیری شود از این رو بدون مشورت با شاه، این موضوع را از واشنگتن پیگیر شد و مقدمات آن را فراهم کرد.
سولیوان در این خصوص اشاره می‌کند؛ «ما ضمن ارسال گزارشی به واشنگتن یادآور شدیم که چون پیش بینی می‌کنم شاه درباره تشکیل یک دولت نظامی برای مقابله با بحران فعلی نظر ما را جویا خواهد شد، بهتر است دولت آمریکا از هم اکنون در این باره مطالعه کرده نظر خود را من ابلاغ نماید... ما پاسخ پرسش خود را خیلی سریع و با صراحت کامل طی ۴۸ ساعت دریافت کردیم. پاسخ واشنگتن این بود که به نظر دولت آمریکا بقای شاه بیشترین اهمیت را دارد و آمریکا از هر تصمیمی که وی برای تثبیت قدرت و موقعیت خود اتخاذ کند حمایت خواهد کرد. در پاسخ واشنگتن به صراحت به این موضوع اشاره شده بود که اگر شاه برای استقرار نظم و تثبیت حکومت خود استقرار یک دولت نظامی را ضروری بداند، آمریکا تقاضای شاه را در این مورد تایید و از وی حمایت خواهد کرد.» [۶]
۵. بی‌توجهی سفارت به مقوله دموکراسی
به گفته جان. دی. استمپل، وابسته سیاسی سفارت امریکا، سفارت آمریکا در ایران به مخالفین رژیم پهلوی در گروه‌های سیاسی مختلف هیچ توجهی نداشت و تمرکز خود را بر ارتباط با شاه قرار داده بود. این در حالی بود که آمریکا خود را حامی دموکراسی می‌دانست.[۷]
سفارت امریکا همواره علیه هر موضوع سیاسی و اقتصادی که می‌توانست پایه‌های رژیم پهلوی را سست کند، واکنش نشان می‌داد و صرفاً به تقویت سیاسی و اقتصادی رژیم پهلوی از هر طریق ممکن توجه داشت و در این مسیر، نقض حقوق ایرانیان برای سفارت آمریکا اصلا مهم نبود.
۶. حمایت سفارت امریکا از جنایت‌های رژیم پهلوی
یکی دیگر از اقدامات سفارت امریکا که موجب تثبیت دیکتاتوری رژیم پهلوی می‌شد، حمایت از کشتارها و قتل‌عام‌هایی بود که با دستور محمدرضاشاه انجام می‌گرفت. در این هنگام اغلب ترس بر شاه غلبه می‌کرد اما با اقدامات و تلاش‌های سفارت، وی روحیه خود را باز یافته و برای قتل‌عام مردم، با همدستی امریکا برنامه دیگری ترتیب می‌داد.
آخرین سفیر امریکا در ایران در خاطرات خود به روشنی اشاره می‌کند که چگونه پس از کشتار مردم توسط رژیم پهلوی، روحیه خونخواری محمدرضاشاه را حفظ کرده و از این رهگذر باعث قوام دیکتاتوری پهلوی می‌شد. سوالیوان هرگاه با روحیه آشفته محمدرضا پهلوی مواجه می‌شد، به گفته خودش در ملاقات‌های گاه و بی‌گاه با شاه مقدمات "آرامش نسبی" او را فراهم می‌کرد.
سولیوان با اشاره به یکی از دیدارهایش با شاه، از روحیه بد وی در واپسین روزهای سلطنتش صحبت می‌کند. در این لحظه، نقش سفیر امریکا به عنوان تثبیت کننده دیکتاتوری پهلوی نمود پیدا می‌کند. وی فورا با واشنگتن تماس می‌گیرد و می‌خواهد شخص رئیس‌جمهور ضمن ارسال پیامی، حمایت امریکا را از شاه اعلام کند.
سولیوان در این رابطه می‌گوید: «پس از اینکه از ملاقات با شاه به سفارت بازگشتم، جریان دیدار با شاه را تقریبا با جزئیات آن به واشنگتن مخابره کردم و پیشنهاد کردم نامه‌ای از طرف پرزیدنت کارتر به شاه نوشته شود و بر حمایت امریکا از او تاکید شود... توصیه کردم که نامه رئیس‌جمهور بی‌درنگ فرستاده شود زیرا وضع روحی شاه توجه و مراقبت سریعی را می‌طلبید. پیام من در حالی به واشنگتن رسید که فعالیت‌های مربوط به حل اختلاف‌های اعراب و اسرائیل و تشکیل کنفرانس کمپ دیوید در اوج خود بود. ولی پاسخ خود را از وزارت امور خارجه سربعا دریافت داشتم و باخبر شدم که نامه مورد نظر تهیه شده و پس از امضای رئیس جمهور به تهران فرستاده خواهد شد...»
بدین ترتیب، امریکا علی رغم این که شعارهای دموکراتیک سرمی‌داد و خود را حامی آزادی و دموکراسی معرفی می‌کرد، زیر پوشش امور سفارت در جهت تثبیت دیکتاتوری پهلوی گام برمی‌داشت.
پی‌نوشت‌ها:
۱- مارک گازیوروسکی، «سیاست خارجی ایالات متحده با ایران در دوره مصدق»، ترجمه علی اشرف نظری، فصلنامه تاریخ پژوهان، شماره ۷، ۱۳۸۵، ص۲۲۹.
۲- Foreign Relations of the United States, Editor James C. Van Hook, United States Government Publishing Office Washington ۲۰۱۷, P ۶۹۹.
۳- ویلیام سولیوان، ماموریت در ایران (خاطرات سولیوان)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۲، ص ۲۴۲.
۴- همان، ص۱۴.
۵- سایروس ونس و برژنیسکی، توطئه در ایران، ترجمه محمود مشرقی، تهران، انتشارات هفته،۱۳۶۲، ص۲۳.
۶- ویلیام سولیوان، ماموریت در ایران (خاطرات سولیوان)، ص۱۸۵.
۷- جان. دی. استمپل، درون انقلاب ایران، ترجمه منوچهر شجاعی، تهران، نشر رسا، ۱۳۷۷، ص۱۱۵.
منبع: پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی