به گزارش مشرق به نقل از مهر، دره خرم آباد بنابر گواه یافته های باستان شناسی یکی از قدیمی ترین زیستگاههای بشری در ایران به شمار می رود. دست افزارهای پارینه سنگی کهن و غارهای مسکونی و منقوش مکان هایی هستند که مورد مطالعه دیرینه شناسان قرار گرفته اند.

مطالعات باستان شناسی نشان می دهد که این دره به عنوان یکی از قدیمی ترین دره های مسکونی از پارینه سنگی تا دوران اسلامی بوده است. دره خرم آباد به طول 15 و عرض 12 کیلومتر با ارتفاع 1170 تا 1200 متر در مرکز استان لرستان واقع شده است.

در این دره کوه های اطراف به صورت یک منبع ذخیره آب درآمده و در نتیجه برخلاف سایر دره های لرستان، دره خرم آباد دارای چشمه های آب خنک و تعدادی غار است. به هم فشردگی این دره و وجود غارهای متعدد که توسط انسان های پیش از تاریخ اشغال شده موجب شد که پژوهشگران باستان شناس این دره را مرکز تحقیقات خود قرار دهند.

خارجی هایی که بارها برای کاوشهای باستان شناسی به لرستان آمدند

در سالهای بین 1950 و اوایل 1960 میلادی با توجه به اهمیت بافت زیست محیطی و مطالعه جوامع باستانی در چنین بافتی، "رابرت بریدوود" برای نخستین بار گروهی از متخصصان علوم مختلف را با خود به کوههای زاگرس آورد تا هم فرضیه "مناطق هسته ای" خود و هم نظر "گوردون چایلد" را در رابطه با آغاز کشاورزی و یکجانشینی بیازماید. وی نخستین باستان شناسی بود که از جانورشناسان و گیاه شناسان در کاوشهای خود در کوههای زاگرس استفاده کرد.

در ادامه و در فاصله سالهای 1959 تا 1960 میلادی پرفسور "فرانک هول" استاد دانشگاه رایس آمریکا به انجام بررسی و حفاریهای باستان شناسی در منطقه غرب ایران به خصوص لرستان پرداخت. وی نیز با هدف مطالعه زندگی انسان و نحوه سازش او با محیط زیست به بررسی سلسله جبال زاگرس و درههای مابین آنها پرداخت.

"پرفسور هول"، دره خرم آباد را به خاطر وجود غارهای پیش از تاریخ متعدد و به هم فشردگی آن به عنوان مرکز تحقیقات و مطالعات دوره پارینه سنگی خویش قرار داد و در این دره موفق به یافتن 17 اقامتگاه انسانی دوره پارینه سنگی شد که از آن جمله می توان به غار "کنجی" مربوط به دوره "موسترین" و پناهگاه صخره ای "گرارجنه" که دارای ابزار "موستری" و "بارادوستی" و غار "یافته" با ابزار "بارادوستی" و غار "قمری" با ابزار "موستری" و پناهگاه سنگی "پاسنگر" که شامل مواد "بارادوستی" و "زارزی" بود اشاره کرد.

تاریخ گذاریهای به دست آمده از رادیوکربن نمونه های موستری از غار کنجی متجاوز از 40 هزار سال و نمونه های برادوستین به دست آمده از غار یافته بین 21 هزار تا 40 هزار سال پیش تاریخ گذاری شده است.

قدمت زندگی انسان در خرم آباد به 40 هزار سال قبل می رسد

قبل از وقایع سال 1320 شمسی در فاصله دو جنگ جهانی دوره ای از فعالیتهای گسترده باستان شناسی در ایران شروع شد و لرستان یکی از مناطقی بود که مورد مطالعه گروههای باستان شناسی و مورد توجه ویژه آنها قرار گرفت.

طی پژوهش و حفاری در غارهای طبیعی کونجی (Kunji)، قمری (Ghamari)، ارجنه (Arjeneh)، پاسنگر (Pasangar) و یافته (Yafteh)، یافته ها نشان داد که 40 هزار سال پیش افرادی مایحتاج خود را در دره خرم آباد از طریق شکار و جمع آوری غذا فراهم می کردند.

بنابراین بستر مناسب دره خرم آباد، امکانات زیست محیطی مناسبی را برای ساکنان اولیه آن که "تعداد آنها شاید بیش از 15 تا 20 نفر نبوده فراهم ساخته است. آن هم احتمالاً دو دسته هریک شامل 3 تا 4 خانواده منسوب به یکدیگر.

همچنین تجزیه و تحلیل داده ها و یافته های باستان شناسی نشان می دهد که ابتدا غار کنجی در شرق دره مسکون شده و در دوره های بعد غار کنجی متروک و غارهای غربی همچون قمری و پاسنگر و یافته مورد توجه و سکونت قرار گرفته اند.

بی توجهی به کاوشهای باستان شناسی در خرم آباد

هرچند که کوه منفرد و ناپیوسته موسوم به گرارجنه که در میان دره و دشت واقع است، وقفه ای از نظر سکونت در دوره مذکور در آن مشاهده نشده است، در این جابجایی (از شرق به غرب دره) به نظر می رسد که بر اجتماعات شکارچیان افزوده شده است. بنابراین کشاندن جمعیت به غرب احتمالاً حاصل موقعیت خاص، قلمرو زیستی و یا امکانات محیطی مناسب بوده است. پس می توان نتیجه گرفت که قسمت غربی برای دستیابی به شکار و آب مناسب تر بوده است.

آخرین این سکونت در دره غربی یعنی در محل پاسنگر بوده است که آخرین مرحله پاسنگر محسوب می شود و در حدود 9 هزار سال قبل از میلاد محو می شود.

علاوه بر دوره غارنشینی ساکنان این دره به علت موقعیت طبیعی ممتاز منطقه، با دشت و ارتفاع سر و کار داشته اند که هر دو منبع تغذیه مناسبی بوده اند و این از قابلیتهای مناسب محیط طبیعی منطقه است که از دشت به عنوان یک منطقه زراعی که با رود خرم آباد و چشمه های متعدد آبیاری می شده و همچنین از ارتفاعات به عنوان یک منطقه مرتعی سود می جسته اند.

همچنین از طرف دیگر ویژگی توپوگرافی دره دامگاه مناسبی برای شکارچیان بوده است. وجود محوطه های باستانی چشمگیر در دشت جنوبی دره خرم آباد حاکی از استقرار جمعیتهای متعددی است که فرهنگهای مختلفی را در خود جای داده و هم اکنون نیز آبادیهای این منطقه به میزان قابل توجهی بیش از سایر مناطق است.

هرچند که از دوره نوسنگی بدون سفال و آغاز دوره استقرار در روستا به علت عدم کاوش، اطلاعاتی در دست نیست، با این حال دره خرم آباد در حدود 6000 سال پیش از میلاد محل استقرار شبانانی می شود که غارهای قمری و کنجی را تصرف می کنند و دره، محل اردوگاههای شبانی آنها می شود.

آگاهی هایی که خارجی ها به ما دادند!

آگاهیهای ما از این دوران حاصل تلاش و کاوش باستانشناسان بزرگی چون پرفسور هول و فلانری(Kent Flannery & Frank Hole) است که در سالهای 60 - 1959 و 1963 - 1965 میلادی پنج غار دره را مورد بررسی و کاوش قرار دادند.

همچنین در ادامه کار آنها به سال 1969 میلادی جی. اسپت Jehnd. Speth نیز به حفاری در منطقه پرداخت. آنها توانستند 17 محل اقامتگاههای انسانی دوره پارینه سنگی را در این دره بیابند از هفده غار، پنج غار پارینه سنگی میانه، شش غار پارینه سنگی جدید، دو غار مربوط به فراپارینه سنگی و بقیه مربوط به پارینه سنگی فوقانی بوده اند.

قدیمی ترین نشانه های سکونت بشر در دره خرم آباد مربوط به دوره پارینه سنگی میانی است. قدمت این دوره از صد هزار سال قبل شروع و پایانش در حدود 35 تا 40 هزار سال قبل است. از شروع این دوره در خرم آباد اطلاعی نداریم ولی به کمک یافته های باستان شناسی وجود تجمع قابل ملاحظه ای در اواخر این دوره یعنی حدود 40 هزار سال پیش گزارش می شود.

"غار کنجی" اولین سکونتگاه انسان

غار کنجی در جنوب شرقی دره و شهر فعلی خرم آباد در کمرکش کوه و در ارتفاع 1300 متری از سطح دریا قرار دارد، مساحت آن بیش از 200 متر مربع و ورودی کف خاکی آن حدود 2 متر قطر دارد. در دامنه و چشم انداز این غار دشتی وسیع با تپه های مصنوعی است. این غار فضای گنبدی شکل دارد و پناهگاه سنگی ارجنه در 1.5کیلومتری آن واقع است.

غار کونجی در سال 1951 توسط هنری فیلد شناسایی شد و بازدید و حفاری آن توسط فرانک هول و کنت فلانری صورت گرفت؛ لایه نگاری در این غار به صورت لایه طبیعی صورت گرفت که در نتیجه آن 12 لایه شناسایی شد. قدمت آثار از جدید به قدیم شامل دوره های اوروک (هزاره چهارم ق.م.)، موسترین (پارینه سنگی میانی) و رسوبات اواخر دوره پلئیستوسن بود.

در سال 1969 میلادی جان اسپت غار کونجی را مورد حفاری مجدد قرار داد که در این حفاری که به روش شبکه بندی صورت گرفت آثار دوران برادوستین (پارینه سنگی جدید) و زارزین (فراپارینه سنگی) هم در غار پیدا شده اند که اکنون اثری از آنها نیست.

ادوات سنگی به دست آمده در لایه موسترین از نظر ساخت و تکنیک با ادوات دوران موسترین در منطقه مدیترانه تا اندازه ای تفاوت داشته و از آن متمایز است.

بقایای استخوانی در اثر رطوبت موجود در غار کاملاً پوسیده شده بود ولی به نظر می رسد نوعی گورخر کوچک (onager) که در چراگاههای این دره زندگی می کرده، آذوقه ساکنین این غار در دوره موسترین را تامین می کرده است.

فرانک هول نتیجه گرفت: "جانوران متعلق به اواخر دوره چهارم زمین شناسی در دره خرم آباد نشان دهنده محیط با آب و هوایی هستند که با امروز چندان فرقی نداشته و برای زندگی بسیار مناسب بوده است."

انتخاب این قسمت از دره خرم آباد برای اولین بار برای سکونت در 40 هزار سال پیش می تواند اهمیت این دره را نشان دهد همچنین توانایی انسان در کنترل طبیعت و محیط خویش و موقعیت دره که موفقیت انسان را در شکار به همراه داشت.

نگاه ویژه گردشگران به سکونتگاه های اولیه انسان

یک کارشناس ارشد باستان شناسی در این رابطه در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: قدمت آثار تمدن موستری دره خرم آباد که به وسیله آزمایش کربن 14 در غار کنجی انجام شده 40 هزار سال تعیین شده است.

مهدی رضایی با تاکید بر جاذبه های خرم آباد به عنوان پایتخت پارینه سنگی برای جذب گردشگر، بیان داشت: یکی از قدیمی ترین مناطقی که حاوی ابزار انسان دوره پارینه سنگی است، منطقه تورکانا در کشور کنیا است.

وی ادامه داد: این محل با قدمتی در حدود 2.5 میلیون سال قبل که ابزارهای آن شامل سنگ مادر، خردکننده ها، ساطورها و سنگ چکش ها است که به جرات می توان گفت این منطقه هم اکنون از درآمدزاترین مناطق گردشگری در کشور کنیا است.

این کارشناس میراث فرهنگی با یادآوری اینکه کشور کنیا در سال 2010 میلادی در زمره 10 کشور برتر در زمینه جذب گردشگر بوده است، بیان داشت: امروزه صنعت گردشگری یکی از ارکان اقتصاد کنیا است و دولت کنیا از سالها قبل برنامه‌های ویژه‌ای را برای جذب گردشگران اروپایی به ویژه طبیعت‌گردان به مرحله اجرا درآورده که حاصل آن برقراری پرواز‌های مستقیم از "نایروبی" به مقصد لندن، پاریس و آمستردام بوده است.

غارهای دوران پارینه سنگی خرم آباد به پناهگاه معتادان تبدیل شد!

رضایی با بیان اینکه کنیا در سالهای اخیر از مقاصد برتر طبیعت‌گردی قاره‌ آفریقا محسوب ‌شده است، افزود: هر ساله گردشگران زیادی برای دیدن جاذبه‌های طبیعی به این کشور سفر می‌کنند که دره بزرگ "ریفت" که نخستین نشانه‌های حیات انسان در آن یافت شده یکی از جاذبه‌های برتر گردشگری کنیا است.

سکونتگاه 40 هزار ساله بشر آغل گوسفندان شد!

وی افزود: این در حالی است که خرم آباد به عنوان پایتخت پارینه سنگی ایران و غارهای دوران پارینه سنگی این شهرستان به آغل گوسفندان و در مواردی به تزریقگاه و پناهگاه معتادان تبدیل شده است.

این کارشناس ارشد باستان شناسی یادآور شد: از سوی دیگر باخبر شده ایم که باستان شناس بزرگ، "مارسل اوت" که در سالهای گذشته نیز در لرستان فعالیت باستان شناسی انجام داده ظرف چند روز آینده قرار است به کاوش در غار کونجی بپردازد.

رضایی افزود: این در حالیست که مهمترین زیستگاه دوران پارینه سنگی میانی ایران هم اکنون آغل گوسفندان دامداران امروزی حومه شهر خرم آباد شده و سطح غار انباشته از فضولات حیوانی است.

محل گنجینه ایران باستان با دینامیت منفجر شد!

وی با بیان اینکه غار قمری نیز که مشرف بر شهر خرم آباد است تبدیل به پناهگاهی برای معتادان شهر شده است، یادآور شد: غار یافته را سوداگران اشیاء عتیقه با حفاری غیرمجاز دیگرگون کرده اند.

این فعال میراث فرهنگی با انتقاد از بی توجهی به این آثار تاریخی گفت: از طرف دیگر پناهگاه های میرملاس و هومیان کوهدشت را حفاران با تبر و کلنگ ویران کرده اند و کلماکره به عنوان دربرگیرنده بزرگترین گنجینه ایران باستان بارها با دینامیت منفجر شده است.

رضایی عنوان کرد: هنر مفرغ لرستان را می توان در گنجینه غار کلماکره که 90 درصد اشیاء آن نقره ای هستند و از چند کشف بزرگ باستان شناسی جهان است، مشاهده کرد که در هنر فلزکاری هخامنشی و بعد از آن نیز نفوذ می کند.

وی ادامه داد: با این حال این کشف بزرگ با وجود قدمت و زیبایی بی نظیر مورد هجوم کاوشگران غیرمجاز قرار گرفت و در میان بی توجهی متولیان بخش زیادی این مفرغ ها به خارج کشور منتقل شد به طوریکه در برخی از موزه های مهم دنیا از جمله موزه لور بخشی به مفرغ های لرستان اختصاص داده شده است.

رضایی عنوان کرد: همه این بی مهری ها در حالیست که این غارها قابلیت جذب گردشگران بسیاری را دارد که علاقمند به شناخت فرهنگ و نحوه زندگی انسان دوره پارینه سنگی هستند و قابلیتی بیشتر از قلعه فلک الافلاک را برای هویت تاریخی - فرهنگی خرم آباد و لرستان دارا هستند