سندیت خطبه:
این خطبه در کتاب های گوناگون شیعه و سنی ذکر شده است از جمله در کتاب «بلاغات النساء» که مولف آن از علماء و دانشمندان و ادبای اهل سنت بود و در حکومت بنی عباس می زیست. در کتاب نهج البلاغه ابن ابی الحدید که این خطبه از کتاب السقیفه ابن عبدالعزیز جوهری نقل نموده و احمد بن عبدالعزیز را فردی مورد وثوق و پرهیزکار معرفی می نماید. ابن ابی الحدید تصریح می کند که تمام اسنادی که برای خطبه ارائه نموده از کتب اهل سنت است و از کتب شیعه سندی ذکر نکرده است.
وی این خطبه را به چهار سند نقل می کند: سند اول به حضرت زینب(س) می رسد.سند دوم به حضرت امام جعفر صادق(ع) ختم می شود. سند سوم به امام باقر(ع) می رسد و سند چهارم به عبدالله بن حسن معروف به عبدالله محض فرزند فاطمه، دختر امام حسین(ع) می رسد.همچنین این خطبه را علی بن عیسی از بزرگان شیعه در کتاب کشف الغمه (۱/۴۷۹) بیان کرده است. عمررضا کحاله در اعلام النساء، علامه مجلسی در بحار الانوار و...نیز این خطبه با سند آمده است.
بررسی فرازهایی از محتوای خطبه:
حضرت(س) در شروع و پایان خطبه، ضمن اعلام حق و دفاع ازحق مغصوب امام و امت و دفاع ازحقوق خویش، به رسالت عظیم الهی خویش در هدایت انسان ها اهتمام ورزیده و با بیان سرچشمه های معارف الهی و فلسفه توحید و نبوت و احکام و علل شرایع به تجلیلی عمیق از سیر تاریخی انحطاطا جوامع و انحراف و ارتجاع مسلمین پس از نجات و هدایت الهی و ولایت می پردازند و عمده اشکال را دنیا طلبی، سستی و حق ناشناسی امت و عدم دفاع درست و به موقع از امامشان یعنی از حق حیات و راه نجات خود می دانند.
محورهای مهم خطبه:
این خطبه از چندین بخش تشکیل شده است که به ترتیب محتوا عبارت است از: حمد و ثنای الهی-توحید استدلالی-نبوت-نگرشی به جاهلیت-نگاهی به ره اوردهای زمان بعثت و ظهور اسلام-بیان علل شرایع و فلسفه احکام-تحلیلی از تاریخ و حوادث ایام -تبیین موقعیت و مکانت همسر و امامش در زمان پیامبر(ص)- تبیین دگرگونی ایام بعد از فقه پیامبر(ص)- تبیین حقوق خویش در برابر غاصب و ارائه دلایل و مستندات فقهی قرانی - تبیین سستی و ضعف مسلمین در دفاع از اهل بیت و حق حیات خویش- ...-اعلام شکایت و طرح دعوی در دادگاه الهی، با دادخوای نبوی و... بر اساس آنچه بیان شد، محتوای عمیق و پر مضمون این خطبه در تمام حیطه ها، معارف عمیقی را در ابعاد اعتقادی- فقهی، به ویزه سیاسی فرا روی مخاطب می گذارد.
القای این مفاهیم در آن شرایط بحرانی و اتمام حجت بر همگان، امری دشوار بوده که حضرت زهرا با بهره گیری صحیح از آیات وقرآن و سنت پیامبر اکرم(ص) احتجاحات خود را در قالب این خطبه بسیار ارزشمند در قالب های مختل ادبی و هنری و بلاغی ارائه می دهد به گونه ای که نه تنها مفاهیم القا می شود، بلکه در ذهن مخاطب تصویرسازی هنری از وقایع محسوس آن زمان شکل می گیرد.
از نظر هنری و بلاغی، این خطبه بافتی منسجم و بی نظیر دارد به گونه ای که ویژکی های صوتی واژگان و جملات و تکرار بعضی اصوات، کلمات، عبارات، هجای صوتی و صنایع بدیعی، همچون سجع و جناس موجب افزایش ایقاع و آهنگین شدن سخن گردیده است. این عبارات سرشار از انواع مختلف تصویرهای ادبی و فنی است که بر این صورت ها لباس حرکت و حیات پوشانیده است.
زیبایی های تصویر و موسیقی در کلام:
نوای غم انگیز کلام حضرت، از موسیقی بیرونی و درونی بر می خیزد. این موسیقی با معنا و سیاق پیوندی تام دارد و بر مقتضای آنها گاه آرام و ملایم و گاهی تند و شتابان و کوبنده است. عنصر موسیقی در تمام لایه های سخن جاری است. جناس ها، سجع ها، طباق ها و تضادها همگی در نواختن موسیقی مناسب با متن نقش دارند که فقرات خطبه را از یکنواختی بیرون می آرود. در ادامه به بخشی از خطبهحضرت توجه می کنیم:
«کُلَّما اَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ اَطْفَأَهَا اللَّهُ، اَوْ نَجَمَ قَرْنُ الشَّیْطانِ، اَوْ فَغَرَتْ فاغِرَةٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ، قَذَفَ اَخاهُ فی لَهَواتِها، فَلا یَنْکَفِیءُ حَتَّی یَطَأَ جِناحَها بِأَخْمَصِهِ، وَ یَخْمِدَ لَهَبَها بِسَیْفِهِ، مَکْدُوداً فی ذاتِ اللَّهِ، مُجْتَهِداً فی اَمْرِ اللَّهِ، قَریباً مِنْ رَسُولِاللَّهِ، سَیِّداً فی اَوْلِیاءِ اللَّهِ، مُشَمِّراً ناصِحاً مُجِدّاً کادِحاً، لا تَأْخُذُهُ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لائِمٍ. وَ اَنْتُمَ فی رَفاهِیَّةٍ مِنَ الْعَیْشِ، و ادِعُونَ فاکِهُونَ آمِنُونَ، تَتَرَبَّصُونَ بِنَا الدَّوائِرَ، وَ تَتَوَکَّفُونَ الْاَخْبارَ، وَ تَنْکُصُونَ عِنْدَ النِّزالِ، وَ تَفِرُّونَ مِنَ الْقِتالِ».
اگر به تک تک واژگان این کلام دقت کنیم می بینیم که در فراز « نَجَمَ قَرْنُ الشَّیْطانِ »، حرکت خیالی و غیر محسوس است. حرکت و ظهورشیطان که حرکت انسان از پی آن می آید و به دنبالش راه می افتد، حرکتی است خیالی و به ترسیم صحنه شیطان که پیروانش را به گمراهی سوق می دهد، کمک می کند و در تصویر دیگری، «قَذَفَ اَخاهُ فی لَهَواتِها »، حرکت کوبنده امام علی(ع) به شی پرتاب کردنی تجسیم یافته، این امر به جسم مادی محسوسی تصویر شده و پیامبر(ص) این امر پرتاب کردندی را رها می کند و راه و مسیرش را می شناسد و ...و «قذف فی قلوبهم الرعب» این تصویر بسیار زیبا بر نفس موثر است، زیرا نفس از امور محوس بیش از معنای مجرد متاثر می گردد و از این روی، تجسیم وارد حوزه روابط تصویر و روابط هنری آن می گردد.
آهنگ کلمات و موسیقی عبارات در ابراز این صورت ها باعث می شود که گوش، چشم» حس، خیال و وجدان را سرشار کند. وجود مصوت بلند« آ» در ساختار واژه های «مشمرا ناصحا مجدا کادحا » بزرگی و طولانی بود ن زمان رنج و سختی را که امام به دوش می کشد مجسم می کند و همچنین «الف» لین نرم در کلمات «وادعون فاکهون امنون» باترنم و نرمی در بیان نهایت آرامشی که فرصت طلبان دارند، کمک می کند بلندی واج« او» به طولانی بود رفاه و ارامش و امنیت اشاره دارد.
در فرازی دیگر از این خطبه، حضرت در قالب افعال و اسمایی که به سروصدا و ظاهر و نمایان شدن دلالت می کنند، تصاویری زیبا می آفریند.
«فَلَمَّا اِختارَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ دارَ اَنْبِیائِهِ وَ مَأْوی اَصْفِیائِهِ، ظَهَرَ فیکُمْ حَسْکَةُ النِّفاقِ، وَ سَمَلَ جِلْبابُ الدّینِ، وَ نَطَقَ کاظِمُ الْغاوینَ، وَ نَبَغَ خامِلُ الْاَقَلّینَ، وَ هَدَرَ فَنیقُ الْمُبْطِلینَ، فَخَطَرَ فی عَرَصاتِکُمْ، وَ اَطْلَعَ الشَّیْطانُ رَأْسَهُ مِنْ مَغْرَزِهِ، هاتِفاً بِکُمْ، فَأَلْفاکُمْ لِدَعْوَتِهِ مُسْتَجیبینَ، وَ لِلْغِرَّةِ فیهِ مُلاحِظینَ، ثُمَّ اسْتَنْهَضَکُمْ فَوَجَدَکُمْ خِفافاً، وَ اَحْمَشَکُمْ فَاَلْفاکُمْ غِضاباً، فَوَسَمْتُمْ غَیْرَ اِبِلِکُمْ، وَ وَرَدْتُمْ غَیْرَ مَشْرَبِکُمْ.»
در فراز زیر، زشتی و فضای اندوه با استفاده از تصاویر و موسیقی به کار رفته است؛
«ثُمَّ لَمْ تَلْبَثُوا اِلی رَیْثَ اَنْ تَسْکُنَ نَفْرَتَها، وَ یَسْلَسَ قِیادَها،ثُمَّ اَخَذْتُمْ تُورُونَ وَ قْدَتَها، وَ تُهَیِّجُونَ جَمْرَتَها، وَ تَسْتَجیبُونَ لِهِتافِ الشَّیْطانِ الْغَوِیِّ، وَ اِطْفاءِ اَنْوارِالدّینِ الْجَلِیِّ، وَ اِهْمالِ سُنَنِ النَّبِیِّ الصَّفِیِّ، تُسِرُّونَ حَسْواً فِی ارْتِغاءٍ، وَ تَمْشُونَ لِاَهْلِهِ وَ وَلَدِهِ فِی الْخَمَرِ وَ الضَّرَّاءِ، وَ نَصْبِرُ مِنْکُمْ عَلی مِثْلِ حَزِّ الْمَدی، وَ وَخْزِالسنانفیالحشا».
برای بیان و توصیف سوابق مبارزانی انصار از واژگان پویا سود می جویند که گاه دارای معنای راکد هستند که در فراز زیر متجلی شده است؛
«قاتَلْتُمُ الْعَرَبَ، وَ تَحَمَّلْتُمُ الْکَدَّ وَ التَّعَبَ، وَ ناطَحْتُمُ الْاُمَمَ، وَ کافَحْتُمُ الْبُهَمَ، لا نَبْرَحُ اَوْ تَبْرَحُونَ، نَأْمُرُکُمْ فَتَأْتَمِرُونَ، حَتَّی اِذا دارَتْ بِنا رَحَی الْاِسْلامِ، وَ دَرَّ حَلَبُ الْاَیَّامِ، وَ خَضَعَتْ نُعْرَةُ الشِّرْکِ، وَ سَکَنَتْ فَوْرَةُ الْاِفْکِ، وَ خَمَدَتْ نیرانُ الْکُفْرِ، وَ هَدَأَتْ دَعْوَةُ الْهَرَجِ، وَ اسْتَوْسَقَ نِظامُ الدّینِ، فَاَنَّی حِزْتُمْ بَعْدَ الْبَیانِ، وَاَسْرَرْتُمْ بَعْدَ الْاِعْلانِ، وَ نَکَصْتُمْ بَعْدَ الْاِقْدامِ، وَاَشْرَکْتُمْ بَعْدَ الْایمانِ»؟
همچنین در فراز زیر، حالات روانی افراد را به شکل محسوس این گونه به تصویر کشیده می شود؛
«اَلا، وَ قَدْ قُلْتُ ما قُلْتُ هذا عَلی مَعْرِفَةٍ مِنّی بِالْخِذْلَةِ الَّتی خامَرْتُکُمْ، وَ الْغَدْرَةِ الَّتِی اسْتَشْعَرَتْها قُلُوبُکُمْ، وَ لکِنَّها فَیْضَةُ النَّفْسِ، وَ نَفْثَةُ الْغَیْظِ، وَ حَوَزُ الْقَناةِ، وَ بَثَّةُ الصَّدْرِ، وَ تَقْدِمَةُ الْحُجَّةِ، فَدُونَکُمُوها فَاحْتَقِبُوها دَبِرَةَ الظَّهْرِ، نَقِبَةَ الْخُفِّ، باقِیَةَ الْعارِ، مَوْسُومَةً بِغَضَبِ الْجَبَّارِ وَ شَنارِ الْاَبَدِ، مَوْصُولَةً بِنارِ اللَّهِ الْمُوقَدَةِ الَّتی تَطَّلِعُ عَلَی الْاَفْئِدَةِ. فَبِعَیْنِ اللَّهِ ما تَفْعَلُونَ»
براساس آنچه در بررسی بخشی از خطبه حضرت زهرا(س) به لحاظ زیبایی های تصویر و آهنگ کلام در این این خطبه دیده می شود، نشان می دهد که حضرت زهرا(س) در خطبه فدکیه از روزنه متعدد عقل، عاطفه و احساس در خواننده تاثیر می گذارد و عقل و احساس و نفس مخاطب را از خلال تا تصویر و صحنه ها مورد خطاب قرار می دهد.
بهره گیری از تمام توانمندی های زبان ادبی و زیبایی، برای تاثیرگذاری ژرف در مخاطب بوده است که این تاثیر بدون اینکه از آن کاسته شود. برای همیشه در جان ها خواهد ماند. دقت و گزینش الفاظ مناسب و تطابق آنها با معنا باعث شده است که سخنانی زیبا، زنده و پر تحرک خلق شود. زیباترین ترتیب ها ، عبارات و تصاویر در این خطبه دیده می شود و کلمات روحی دارند که در درونشان احساسات و عواطف دخیره شده است.
بخشی از گیرایی این خطبه در ساختار موسیقایی، هماهنگی و توازن آوایی آن نهفته است و نیز ابزاری است برای به تصویر کشیدن معانی دینی، نه صرف نغمه پردازی حضرت مفاهیم و موضوعات مهم اجتماعی و سیاسی را چنان در قالب عناصر طبیعت و موجوداتی زنده می ریزند که همگان علاوه بر درک بهتر، به هنر و بلاغت کلام ایشان نیز پی می برند
بهره گیری از طبیعت زنده و جاندار در تصاویر واقعی و مجازی و ظرفیت فراوان صداها، از جمله مهم ترین روش ها و ابزارهای است که آن حضرت برای خلق و تولید تصاویر متحرک و پویا از آنها بهره برده است، تصویرهایی که این خطبه ترسیم می کند، در روان و قلب مخاطب رخنه می کند به گونه ای که کمک شایانی در فهم و تصویرسازی محسوس در ذهن مخاطب ایجاد می کند .
در بررسی کلی، ترابط، تسلسل و وحدتی را که خطبه در بیان افکار و معانی دارد، در می یابیم، وحدت عاطفی سراسر خطبه را پوشانده است. و یکی از انگیزه های تحقق وحدت، انسجام و هماهنگی است که در این خطبه قابل رویت است . انسجام و تناسب در ساختار جمله ها و اسلوب با یکدیگر بدین گونه است که هنگامی جمله ای کوتاه آغاز شد، مستقیما بعد ازآن جمله ای طولانی تر آورده نمی شود بلکه جمله ای هماهنگ با آن جمله و یا جمله ای کوتاهتر آورده می شود. در غالب جملات، تواصل میان آنها با حرف عطف«واو» است و نقش کلمه بعد از واو عطف، هماهنگ با نقش کلمه قبل از آن است و نیز شاهد تناسق و تناسب در انتقال غرضی به غرض دیگر هستیم.
