به گزارش مشرق، از زمان برپایی حرم مطهر امام رضا علیه السلام در مشهد تا روزگار ما، این شهر مرکز توجهات ملت ایران و شیعیان بوده و در گذر اعصار و آمد و شدِ سلسله‌های مختلف پادشاهی در ایران، از اهمیت این حرم مطهر کاسته نشد و محل توجه بود. حتی در زمان حمله مغولان به ایران نیز اگرچه اموال و گنجینه‌های حرم امام رضا(ع) به غارت رفت اما اطلاعاتی از تخریب آن گزارش نشده است.

بیشتر بخوانید:

تأثیرات تمدنی حضور امام رضا در ایران

با این‌حال در دوران معاصر سه مرتبه حرم مطهر رضوی مورد تعرض و حرمت‌شکنی قرار گرفت که یک بار آن توسط عوامل خارجی و دوبار به‌دست عوامل داخلی هتک حرمت شد.

۱۰ فروردین ۱۲۹۱ نظامیان روس مستقر در مشهد بارگاه حضرت امام رضا(ع) را به توپ بستند. در اثر این حمله سردرها و گلدسته‌های حرم ویران شد، خزانه آستانه قدس غارت و تعداد زیادی از زائران به شهادت رسیدند.

نیروهای نظامی روسیه در قالب قزاقخانه از زمان ناصرالدین شاه در ایران حضور داشته و مدت چند دهه مهم ترین نیروی نظامی ایران بودند. نظامیان روس آن زمان دربسیاری از شهرها از جمله گیلان، تبریز، رشت، قزوین و مشهد حضور داشتند. حمله قزاقان روسی مستقر در مشهد به حرم حضرت امام رضا(ع) حادثه‌ای بود که در حقیقت واکنش به ردّ اولتیماتوم روسیه به ایران برای انحلال ۴۸ ساعته «ژاندارمری خزانه» صورت گرفت.

«ژاندامری خزانه» نیرویی بود که مورگان شوستر آمریکایی خزانه‌دار کل ایران آن را برای وصول مالیات از متنفذین تشکیل داده بود(خرداد ۱۲۹۰) و یک افسر انگلیسی به نام «ماژور استوکس» که وابسته نظامی سفارت انگلیس بود را به ریاست آن گماشته بود. این اقدام موجب خشم روس‌ها شد که در آن زمان با انگلیسی‌ها تعارض منافع داشتند و از این رو دولت روسیه «ژاندارمری خزانه» را مخالف سیاست و منافع خود در ایران دانست و برای برچیدن آن ۴۸ ساعت ضرب‌الاجل اعلام کرد.

علی‌رغم تعطیلی مجلس شورای ملی، نمایندگان جلسه اضطراری و فوق العاده تشکیل داده و به اولتیماتوم دولت روسیه اعتنایی نکردند. همین مسئله موجب شد تا قزاقان روسی در شهرهای مختلف جنایاتی را مرتکب شوند و در مشهد نیز حرم مطهر امام هستم را به توپ بستند.

به توپ بستن گنبد حرم امام رضا(ع) توسط قوای قزاق

حادثه دوم که به واقعه مسجد گوهرشاد معروف است در زمان رضاشاه رخ داد.  سفر رضاشاه در سال ۱۳۱۴ به ترکیه -که اولین سالهای جمهوری شدن را بعد از انقراض سلسله عثمانی تجربه می‌کرد و در حال پی‌ریزی یک حکومت لائیک بود-، تمایل وی به دین‌زدایی را افزایش می‌داد. از جمله اقدامات اول رضاشاه دستور تغییر لباس و جایگزین کردن و اجباری کردن «کلاه پهلوی» به‌جای کلاه شاپو بود و بخشنامه اجرای آن به فتح‌الله پاکروان استاندار خراسان ابلاغ  شد.

علمای مشهد، جلساتی برای بحث و گفت‌وگو در مورد این بخشنامه برپا کردند. در یکی از این جلسات که در منزل «سید یونس اردبیلی» تشکیل شده بود، پیشنهاد شد آیت‌الله حسین قمی به تهران برود و با رضاخان در مورد توقف اجرای بخشنامه یادشده و تغییر لباس مذاکره کند. وی در هشتم یا نهم تیرماه به تهران آمد و پس از ورود به باغ سراج الملک، محل اقامت وی توسط نیروهای دولتی به محاصره درآمد و تحت کنترل ماموران قرار گرفته و ممنوع الملاقات شد. روحانیون مشهد در اطلاعیه‌هایی از مردم خواستند که با اعتراض به سیاست مذهبی و اجتماعی رضاخان و محدودیتی که برای آیت الله قمی به‌وجود آورده، دست به اعتصاب و تحصن بزنند.

گزارش بست‌نشینی مردم در حرم امام رضا(ع) به رضا شاه رسید و وی نیز به مأموران نظامی مشهد دستور صریح داد که اگر تا فردا صبح مردم بست‌نشسته را پراکنده نکنند، به بالاترین مجازات نظامی گرفتار خواهند شد. در نتیجه درگیری اولیه بین سربازها و کسانی که می‌خواستند از اطراف به صحن و حرم و مسجد بیایند، عده‌ای کشته و زخمی شدند.

روز بعد بین ۱۵ تا ۲۰ هزار نفر در مسجد گوهرشاد و اطراف آن گرد آمدند و برخلاف شب‌های قبل، هر لحظه بر جمعیت افزوده می‌شد. پس از فرارسیدن نیمه‌های شب و عدم پراکنده شدن مردم، تمام درها و راههای ورود و خروج به مسجد گوهرشاد و حرم بسته شد. در این حال، مردم با کلنگ شروع به شکستن درها و اقدام به خروج از آن کردند. در این لحظه بود که دستور شلیک و کشتار مردم صادر شد و مردم بی‌دفاع و بدون سلاح، درون و بیرون مسجد آماج گلوله نظامیان قرار گرفتند. در عرض چند ساعت، کشتار بی‌رحمانه و عظیمی صورت گرفت و مسجد از اجساد کشته‌شدگان و زخمی‌ها پر و آسیب‌هایی نیز به مسجد وارد شد. از این طریق قیام مسجد گوهرشاد سرکوب شده و  بسیاری از کشته شدگان و حتی برخی مجروحین را در گودالی که به همین منظور کنده بودند، انداختند.

** قبر امام هشتم گلوله‌باران شده...

حادثه سوم نیز واقعه دردناکی بود که در تاریخ معاصر متاسفانه کمتر به آن پرداخته شده است. اتفاقی که به عزای عمومی در مشهد منتهی شد و مردم در عزای آن حادثه این شعار را سر می‌دادند: «روز همه مسلمین شام غریبان شده/ قبر امام هشتم گلوله باران شده.»

در روز ۲۹ آبان ماه ۱۳۵۷ و در جریان حوادث انقلاب اسلامی ماموران ساواک در بین مردم و زائران بصورت مخفی در حال گشت زدن بودند که با فاش شدن این مسئله، مردم اقدام به محاصره آنها کردند. این محاصره به زد و خورد انجام شد و یکی از آنها با شلیک تیر توانست خود را رها کند و گزارش این اتفاق را به نیروهای نظامی بدهد. 

ماموران مسلح به صحن وارد شدند و برای آزادکردن این چند ساواکی، به زد و خورد با مردم پرداختند. به گفته شاهدان عینی ماموران با تانک وارد صحن شده و در پی تیراندازی، دو نفر به شهادت رسیدند و چند گلوله به رواق توحیدخانه و در و دیوار حرم اصابت کرد و بر اثر ازدحام جمعیت نیز عده‌ای مجروح شدند. با پایان یافتن درگیری، مردم در حرم رضوی و بیوت علما به‌ویژه بیت آیت‌الله سید عبدالهادی شیرازی تجمع کرده و به عزاداری پرداختند. 

امام خمینی در سخنرانی سوم آذرماه در جمع دانشجویان و محصلان خارج کشور در محل اقامت‌شان در نوفل‌لوشاتو با اشاره به این حادثه فرمودند "دو ـ سه روز پیش از این در مشهد، مشهد مقدس، در معبد مسلمین، در حرم حضرت رضا ـ سلام‌اللّه‌ علیه ـ با تانک رفتند تا تویِ ـ اینطور که [گزارش]شده است گفته‌اند ـ با تانک رفتند تا توی صحن؛ و به دیوارهای صحن و به دیوارهای ایوان می‌گویند که آثار گلوله هست. این چندمین بار است که این سلسلۀ پهلوی به معابد ما اینطور می‌کند. به همان معبد حضرت رضا..."

تظاهرات مردم مشهد در اعتراض به هتک حرمت حرم مطهر امام هشتم

روز ۵ آذرماه ۱۳۵۷ به مناسبت هفتمین روز حادثه از جانب علمای مشهد اعلام عزا و تعطیل عمومی شد و در مشهد تظاهرات عمومی برپا شد. خشم و انزجار مردم از هتک حرمت دوباره خاندان پهلوی به حرم رضوی چنان بود که استاندار وقت خراسان مجبور به عذرخواهی از طریق رادیو شد. مقصران حادثه بازداشت و فرمانده لشکر خراسان و رئیس سازمان اطلاعات و امنیت (ساواک) این استان نیز تعویض شدند.