سرویس جهان مشرق - طبق گزارشی، در سال ۲۰۱۵ پزشکان مخصوص سلطان قابوس، پادشان سلطنت عمان، پس از معالجه وی اعلام کردند که او مبتلا به بیماری سرطان گشته است. از همان سال به طرق مختلف و تحت نظر پزشکان متعدد تلاش شد تا درمانی برای این بیماری صعب‌العلاج که گریبان گیر سلطان قابوس شده است، پیدا شود.[۱] تا اینکه بالاخره در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۹ مسئول تیم پزشکی سلطان قابوس اعلام کرد که دیگر امیدی به درمان وی نیست و سلطان قابوس فقط مدت کوتاهی زنده خواهد ماند.

در پی این خبر علاوه بر نگرانی خانواده سلطنتی بابت از دست دادن قریب‌الوقوع وی، نگرانی بزرگ‌تری هم هست که بخشی از جامعه بین‌المللی در خصوص آن خود را همدرد خانواده سلطنتی می‌دانند. این نکته مهم، مربوط به معضل جانشینی سلطان قابوس بود که نه پسر و دختری دارد و نه برادر و خواهری که به صورت مسالمت آمیز بعد از فوت سلطان قابوس، مشکل جانشینی رفع شد، به هرجهت مرور سوابق و اقدامات سلطان قابوس می‌تواند بسیار مغتنم باشد.[۲]

آموزش انگلیسی

قابوس بن سعید بن تیمور، نسل هشتم خاندان آل سعید در سال ۱۳۴۰ متولد شد، او پس از طی تحصیلات ابتدایی و متوسطه در عمان، به انگلستان رفت و در آنجا در «آکادمی سندهورست»، در برکشایر، مشغول به فراگیری علوم نظامی شد. او حتی برای مدتی به‌عنوان یکی از مقامات نظامی میان رتبه در ارتش بریتانیا نیز مشغول بود و برای انگلستان در مقابل دشمنانش جنگید. پس از اتمام دوره آموزش‌های نظامی، سلطان قابوس به تحصیل در حوزه مطالعات حکمرانی در همان کشور انگلستان مشغول شد و پس از پایان دوره تحصیل، یک تور جهانی را سپری کرد تا با کشورهای مختلف جهان که عمدتاً متحدین بریتانیا نیز بودند، آشنا شود و تجربیات لازم را کسب کند.[۳]

حصر خانگی

درنهایت پس از پایان تور جهانی توسط پدر به عمان فراخوانده شد، سلطان سعید بن تیمور، پدر سلطان قابوس، به‌محض ورود او به عمان، دستور دستگیری و حصر خانگی او را صادر کرد. او از ورود به هرگونه امر حکومتی و دولتی منع شده بود و حضورش صرفاً به‌صورت تشریفاتی و در برخی مراسمات خاص و عمومی بود. همچنین آمدوشد به قصر سلطان قابوس را ممنوع اعلام کرد. تنها جمع انگشت‌شماری از مشاوران سلطان سعید که جلسات توجیهی با سلطان قابوس داشتند و او را مجاب به مطالعه اسلام و تاریخ عمان می‌کردند و فرزندان آن‌ها و تعداد چندنفری از انگلیسی‌هایی که به جهت حمایت از عمان در برابر کمونیست‌هایی که تا یمن نفوذ کرده بودند و جمهوری خلق یمن جنوبی را تشکیل داده بودند، به عمان آمده و مقیم مسقط بودند.

انگلیسی‌ها حتی پس از استقلال عمان از بریتانیای کبیر در سال ۱۹۲۰ همچنان سلطه امپریالیستی خود را بر عمان حفظ کرده بودند. چنان‌که در سال ۱۹۳۲ که به سلطنت رسیدن سلطان سعید بن تیمور، پدر سلطان قابوس و متحد کردن دوباره بلاد عمان و مسقط بدون کمک انگلیسی‌ها ممکن نبود. یکی از این مستشاران انگلیسی، فردی به نام «تیم لندن» بود که در آکادمی نظامی سندهورست همراه سلطان قابوس بود و از همان دوران دوستی نزدیکی میان این دو شکل‌گرفته بود.[۴]

کودتای انگلیسی دیگر

لندن از یکی از خانواده‌های بسیار متنفذ و ثروتمند در انگلستان بود. نفوذ بالای او و قرابت صمیمانه‌ای که با سلطان قابوس داشت منجر به این شد که درنهایت در ۲۳ جولای ۱۹۷۰ سلطان قابوس علیه پدرش کودتا کند. این کودتا با حمایت انگلستان و نقش‌آفرینی مستقیم و غیرمستقیم سرویس اطلاعاتی بریتانیا (MI۶)، وزارت دفاع بریتانیا، دفتر امور بین‌المللی کشورهای مشترک‌المنافع و شخص هارولد ویلسون، نخست‌وزیر بریتانیا، که شخصاً فرمان کودتا را صادر کرد، محقق شد.

کودتا عمان به‌عنوان یکی از کودتاهای بدون جنگ و خونریزی شناخته می‌شود. تنها خونی که در این کودتا ریخته شد، در اثر شلیک اشتباهی سلطان سعید به‌پای خودش بود، زمانی که می‌خواست به سمت پسرش سلطان قابوس شلیک کند. سرانجام سلطان سعید تسلیم شد و متن استعفایی که تیم لندن آماده کرده بود را امضا کرد و باقی عمر خود را در هتلی در انگلستان سپری کرد. در مصاحبه‌ای که در اواخر عمرش با او انجام شده بود، در جواب بزرگ‌ترین افسوس زندگی‌اش گفت: «آن زمانی که می‌توانستم تیم لندن را نکشتم.»[۵]

کشتی به‌گل‌نشسته عمان

سلطان قابوس بر تخت سلطنت کشوری نشست که درگیر جنگ داخلی با شورشیان منطقه ظفار بود و با فقر و بدهی فراوان دست‌وپنجه نرم می‌کرد. کشوری که در سراسر آن تنها ۶ کیلومتر جاده آسفالته بود، هیچ زیرساخت صنعتی نداشت، کشور به لحاظ آموزشی در سطح بسیار پایینی بود و مشکلات بهداشتی و درمانی در کشور کوران می‌کرد و هیچ‌گونه خدماتی به مردم ارائه نمی‌شد، مردم صرفاً از طریق کشاورزی و ماهی گیری امرارمعاش می‌کردند.

در مناطقی از این کشور، مردم حتی برای تأمین آب آشامیدنی خود نیز دچار مشکل بودند و باید دسته‌دسته، کیلومترها سفر می‌کردند تا خمره‌ها و مشک‌های خود پرکرده و بر پشت اسب و شترسوار کنند و به محل سکونتشان منتقل کنند. تنها روزنه امید مردم بندرگاهی بود که می‌توانست به‌عنوان یک مرکز تجاری در عمان عوایدی نصیب مردم عمان کند که آن سالیان سال به‌صورت نیمه‌کاره رهاشده بود تا آن کورسوی امید نیز به فراموشی سپرده شود.[۶]

تمرکز قدرت در سلطنت مطلقه

قابوس وقتی‌که شرایط را چنین دید چاره کار و راه‌حل را در استقرار یک سلطنت مطلقه دید تا همه‌چیز تحت اراده او باشد و روندهای بوروکراتیک و مصلحت سنجی‌های خاندان‌های بزرگ عمان نتواند مانع او شود و یا حرکتش را کند کند. تمرکز قدرتی که سلطان قابوس ایجاد کرد، به حدی بود که شخص او هم سلطان بود، هم ریاست کابینه را بر عهده داشت، هم فرمانده ارتش و نیروهای سلطنتی بود و هم وزیر دفاع بود، تصدی وظایف مربوط به وزارت امور خارجه نیز به عهده خودش بود. همچنین ریاست بانک مرکزی عمان نیز به عهده خود سلطان قابوس بود هرچند که در موارد بسیاری از این‌ها مشاوران و معاونین کار بلدی نیز داشت اما همواره تصمیم‌گیرنده نهایی خودش بود. علاوه بر این‌ها از حیث جایگاه سلطانی که داشت، روسای دادگاه‌های عالی را خودش تعیین و منصوب می‌کرد و نیز قضات با حکم او مشروعیت نشستن بر صندلی قضا را می‌یافتند. بدین ترتیب هیچ‌گونه تفکیک یا توازن قوایی در نظام سیاسی عمان معنی پیدا نمی‌کرد.[۷]

سلطان قابوس در اولین اقدام با سرکوب شورشیان با حمایت انگلیس عمان را یکپارچه کرد و «سلطنت عمان» را جایگزین، «حکومت مسقط و عمان» نمود و با استفاده از اختیاراتی که این جایگاه به او می‌داد، چنان سطحی از توسعه را در عمان رقم زد که شاید حتی خوش‌بین‌ترین عمانی آن دوران نیز تصورش را نمی‌کرد.[۸]

اصلاحات حقوقی- سیاسی

در اواخر سال ۱۹۷۵ پس‌ازاینکه سلطان قابوس از اشتغال به سرکوب شورشیان مستقر در کوه‌های جنوبی فارغ شد، قدم‌به‌قدم اصلاحات خود را آغاز کرد. از مهم‌ترین اقدامات او در راستای اصلاح ساختار در سال ۱۹۸۱ اقدام به تأسیس شورای مشاوران نموده و در سال ۱۹۹۱ حکم تأسیس مجلس شورای ملی عمان را تصویب کرد که اتفاقی بی‌نظیر در تاریخ عمان تلقی می‌شد. در سال ۱۹۹۴ نخستین انتخابات مجلس شورای ملی عمان رقم خورد که در آن زنان نیز دوشادوش مردان حق رأی داشتند. همچنین در سال ۱۹۹۷ بود که سلطان قابوس شورای دولت را تأسیس کرد که درواقع نمونه‌ای از همان شورای وزیران رایج در سایر کشورهاست.[۹]

اما سلطنت مطلقه قابوس در عمان به‌قدری بسته بود که کمتر پیش می‌آمد با کسی، حتی شورای مشاوران عمان، مشورت کند، در میان موارد اندکی که مشورت می‌کرد آنچه بیشتر به چشم می‌خورد رایزنی با مشاوران و متخصصان امنیتی است که در دفتر سلطان قابوس در داخل قصر مستقر هستند و تحت ریاست سلطان بن محمد النومانی فعالیت می‌کنند. او همچنین به‌طورمعمول سلطان قابوس یکی از روسای پیشین سرویس اطلاعاتی بریتانیا را نیز در موارد لازم برای مشورت به عمان دعوت می‌کند.[۱۰]

استارت توسعه

او با سیاست پول نفت در قبال توسعه -هرچند که عمان منابع نفتی چندانی نیز ندارد- در همان سال‌های آغازین فرآیند مدرنیزاسیون را در عمان کلید زد. در مدت‌زمان کوتاهی هزاران کیلومتر جاده آسفالته کشید و پس‌ازآن اقدام به ساخت چند فرودگاه کرد. همچنین فرآیند ساخت بندر نیمه‌کاره را تکمیل کرد و بعدها بندر دیگری نیز تأسیس کرد، تا درمجموع این اقدامات زیرساخت مناسبی برای حمل‌ونقل بهتر و کسب درآمد از راه توسعه تجارت فراهم گردد.[۱۱]

یکی از مهم‌ترین نکات در برنامه توسعه او توجه ویژه‌ای بود که به آموزش همگانی و افزایش سطح سواد مردم عمان داشت. او به‌سرعت فرمان بازگشایی دانشگاه‌ها را صادر کرد و همچنین دستور داد تعداد مدارس ابتدایی و متوسطه و دانشگاه‌ها را در شهرهای بزرگ و کوچک عمان افزایش دهند به اندازه‌ای که هیچ کودک و نوجوانی به بهانه کمبود مراکز آموزشی از تحصیل بازنماند.[۱۲]

همچنین در حوزه بهداشت یکی از اولین اقدامات سلطان قابوس احداث بیمارستان‌های مجهز متعددی در جای‌جای عمان بود. که تأثیر بسیار جدی در توسعه بهداشت در عمان داشت و نیز در کنترل مرگ‌ومیر، خصوصاً مرگ نوزادان در اثر ابتلا به بیماری‌های مختلف بسیار مؤثر واقع شد.[۱۳]

دیگر اقدام سلطان قابوس در راستای توسعه عمان، فعال‌سازی و تقویت بخش خصوصی و حرکت در راستای صنعتی سازی عمان و سرمایه‌گذاری در راستای صنایع سنگین و صنایع ترکیبی بود. این مسئله مقدمه‌ای شد تا صنایع پتروشیمی نیز در عمان به راه بیفتد و عمان از خام فروشی نفت فاصله بگیرد و میزان درآمد نفتی خود را نسبت به قبل افزایش دهد. همچنین زیرساخت‌های بسیار مساعدی برای کاهش استفاده از سوخت فسیلی و هماهنگ‌سازی آن زیرساخت‌ها متناسب با انرژی الکتریکی بود تا در آینده‌ای نه چندان دور تمامی صنایع عمان انرژی موردنیاز خود را از موتورهای الکتریکی تأمین کنند.[۱۴]

اقدامات توسعه‌ای سلطان قابوس به‌قدری مؤثر بود که میزان GDP عمان را از ۲۵۶ میلیون دلار در سال ۱۹۷۰ به عددی نزدیک به ۸۰ میلیارد دلار در دهه اخیر رسانده است. همچنین علیرغم اینکه عمان، نسبت به همسایگان خود، بهره چندانی از منابع سرشار نفت نبرده است، اما در خصوص همین مقدار موجود هم طبق بیان وی، سلطنت عمان در نظر دارد، در چارچوب برنامه توسعه ۵ ساله هشتم، سهم صادرات نفت خام از GDP را از ۲/۳۷ درصد به ۹ درصد کاهش دهد.[۱۵]

در جستجوی آب

او همچنین در راستای توجه ویژه‌ای که نسبت به مسائل زیست‌محیطی داشت، کلان پروژه‌ای را با هدف جستجوی منابع آب بیشتر آغاز کرد. با توجه به اینکه بخش عمده‌ای از محدوده جغرافیایی عمان را صحراهای خشک و بیابان‌های بزرگ تشکیل می‌دهد، مسئله آب همواره یکی از مهم‌ترین مسائل و دغدغه‌های مردم عمان بوده است. بخشی از پروژه در جستجوی آب مربوط به راه‌اندازی آب‌شیرین‌کن‌ها و مخازن آب برای استفاده مردم بود. همچنین سلطان قابوس به‌شدت به تشویق گروه‌های کارآفرینی، بخصوص گروه‌هایی که در زمینه تأمین آب فعالیت می‌کردند، پرداخت و نتیجه حمایت‌های او نیز کشف منابع بیشتر و توسعه صنعت شیرین سازی آب‌شور توسط کارآفرینان و جوانان شد.[۱۶]

از دیگر اقدامات سلطان قابوس در راستای توسعه کشورش می‌توان به راه‌اندازی ارتباطات بی‌سیم و شبکه‌ای، اصلاح نظام پولی بانکی و تعیین واحد پول ملی ریال عمانی به‌جای روپیه هندی، تأسیس بانک‌های بیشتر برای تسریع و تسهیل در ارائه خدمات بانکی، تصویب قانون بیمه و راه‌اندازی شرکت‌های بیمه متعدد، و ممنوعیت برده‌داری در همان سال اول اشاره کرد![۱۷]

اقدامات فرهنگی

علیرغم اینکه خود سلطان قابوس یک مسلمان عبادی بود و اسلام دین رسمی عمان است، یکی دیگر از اقداماتی که او بلافاصله پس از رسیدن به سلطنت انجام داد صدور حکم آزادی مذهبی در عمان بود. او همچنین هزینه‌های احداث چند کلیسا و معبد هندو را پرداخت کرد.[۱۸]

علاقه ویژه سلطان قابوس به موسیقی کلاسیک نیز یکی از نکات جالب‌توجه در مورد اوست، او به‌قدری به موسیقی کلاسیک اهمیت می داد که یک ارکستر معروف ۱۲۰ نفره شکل داده که اعضای آن از دوران کودکی برای عضویت در این ارکستر آموزش می‌بینند. این گروه ارکستر یکی از مهم‌ترین چیزهای است که سلطان قابوس در برخی از سفرهای خارجی خود اصرار به همراهی آن‌ها داشت.[۱۹]

او به برپایی اردوهای سلطنتی در کرانه دریا عمان نیز بسیار علاقه‌مند بود، اردوهایی که در آن به صورت نامحسوسی با مردم عادی نشست‌وبرخاست می‌کند و در مراکز و بازارهای شهرهای کوچک کنار دریا قدم می‌زد.[۲۰]

یکی از نکات جالب‌توجه در مورد این سلطنت مطلقه، نام‌گذاری، ۱۸ نوامبر، روز تولد سلطان قابوس، به‌عنوان روز ملی و روز ۲۳ جولای که روز تکیه زدن او به تخت سلطنت عمان است به‌عنوان روز رنسانس در تقویم عمان است.[۲۱]

علیرغم اینکه عمان کشوری هفتادودوملت است و درصد قابل‌توجهی از جمعیت آن را مردمی که به لحاظ قومی متعلق به هند و پاکستان و شرق آفریقا هستند، تشکیل می‌دهد، سلطان قابوس بسیار تلاش می کرد تا داشتن هویت عمانی، به‌عنوان هویت مشترک ملی را در اذهان مردم جا بیاندازد و همواره خطاب به مردم این نکته را گوشزد می کرد و این‌چنین به آن‌ها القاء می‌کند که عمان مال شما عمانی‌هاست و شما باید به آن افتخار کنید و بسازیدش. ازاین‌رو ضمن تمامی تلاشی که در راستای تجدد به خرج داده است توجه بسیار ویژه‌ای به سنت‌ها و آداب‌ورسوم کهن عمان داشت.[۲۲]

هرچند که تقریباً بند به بند این اقدامات و اصلاحات در قالب طرح و برنامه توسعه عمان، با حمایت و هدایت دوستان انگلیسی سلطان قابوس رقم خورد، اما نمی‌توان همت و اراده‌ای که خود او به خرج داد تا توسعه عمان را در صدر دستور کار و برنامه‌های دوره سلطنت خود قرار دهد و همه تلاش خود را برای تحقق آن به کار بگیرد، چشم پوشید.

سلطان میانجی‌گری!

اما هنر اصلی سلطان قابوس، در حوزه سیاست خارجی بود. جایی که او با تمامی کشورها، ازجمله کشورهایی که حالت تهاجمی نسبت به یکدیگر دارند نیز روابط دوستانه‌ای داشت و به‌تنهایی مثال نقضی است برای گزاره «دشمن دوست من، دشمن من!» با تکیه‌بر همین رویکرد دوستانه و مصالحه گرانه ای که سلطان قابوس دارد، منازعات بسیاری در سطح منطقه و جهان با میانجی‌گری او حل‌وفصل شده است.

روابط حسنه‌ای که عمان با کشورهای مختلف خصوصاً کشورهای همسایه‌اش که قرابت قومی و جمعیتی نیز با آن‌ها دارد باعث شده است تا عمان به یک کشور صلح‌طلب و امن تبدیل شود و مردم عمان، در منطقه‌ای که انبوهی از گروه‌های تروریستی در آن لانه کرده‌اند و سالانه صدها نفر به خاطر حملات تروریستی جان خود را از دست می‌دهند، در آرامش زندگی کنند.[۲۳]

سلطان قابوس یکی از مؤسسان شورای همکاری خلیج‌فارس بود و همانطورکه نقش بسیار اساسی در تأسیس این شورا داشت، در سیاست‌گذاری‌ها و مدیریت شورا نیز نقش بسیار مهمی دارد. به حدی که شورای همکاری که تک‌تک اعضای آن به لحاظ اقتصادی و ایدئولوژیک دشمنی و رقابت جدی با ایران دارند را کنترل می‌کند و سعی در حل منازعات با گفتگو و به شیوه مسالمت‌آمیز دارد.

در همین راستا او بارها با میانجی‌گری خود به حل مسالمت‌آمیز منازعات میان ایران و عربستان سعودی، قطر و عربستان سعودی کمک کرده است.[۲۴] یکی از مثال‌های قدیمی که می‌توان برای این مسئله بیان کرد، این است که عمان تنها کشور عضو شورای همکاری خلیج‌فارس بود که در خصوص جنگ میان ایران و عراق اعلام بی‌طرفی کرد و تلاش کرد تا مانع اقدام مشترک از جانب شورای همکاری خلیج‌فارس شود.[۲۵] همچنین او با به عضویت درآوردن عمان در اتحادیه کشورهای عرب و سازمان ملل متحد اعتبار و جایگاه بین‌المللی این کشور را افزون‌تر کرد.

همچنین در خصوص بحران سوریه و بحران یمن، سلطان قابوس نقش بسیار اساسی در متوقف کردن شورای همکاری خلیج‌فارس و جلوگیری از تلاشی که اعضای این شورا در دامن زدن به آتش این بحران‌ها داشتند از خود نشان داده است و سعی کرده است با جلوگیری از اقدامات خصمانه و تجاوزکارانه با میانجی‌گری بی‌طرفانه‌ای به حل مسالمت‌آمیز مشکلات کمک کند.[۲۶]

باب مذاکره با غرب!

اما شاید اوج تلاش سلطان قابوس در راستای میانجی‌گری مسالمت‌آمیز میانجی‌گری او در خصوص مسائل منطقه نباشد، بدون شک یکی از مهم‌ترین و شاید مهم‌ترین تلاش او در میانجی‌گری برای حل اختلافات، تلاش برای شکل‌گیری گفتگو میان ایران و آمریکا، که اولین و جدی‌ترین گفتگوی علنی و میان این دو کشور بعد از انقلاب اسلامی ایران بود. این تلاش‌ها منجر به شروع سلسله‌ای از مذاکرات میان ایران و ۱+۵ شد که در چند مرحله نمایندگان این ۷ کشور به همراه نماینده اتحادیه اروپا نشستند و مذاکره کردند که موافقت‌نامه‌های ژنو و لوزان و درنهایت برجام از نتایج آن بود.[۲۷]

سلطان قابوس همچنین در نظر داشت در چارچوب افزایش صلح و امنیت در منطقه، زمینه‌های برگزاری چنین گفتگویی میان ایران و فلسطین با رژیم صهیونیستی کودک کش را نیز برقرار کند. چنان‌که در سفر اخیر نتانیاهیو به عمان، نیز صراحتاً به این نکته اشاره شد.[۲۸]

علیه سلطان؟

در میان همه اتفاقات خوبی که برای سلطان و مردم عمان رخ داده است، یک مورد سوءقصد به جان سلطان در جریان یک تصادف خیابانی اتفاق افتاد که در آن آسیبی به قابوس وارد نشد و این تصادف صرفاً منجر به مرگ قیس بین عبدالمنیم از خاندان آل زاویه شد که یکی از وزرای برجسته سلطان بود.

همچنین در بحبوحه بیداری اسلامی، اعتراضاتی در ژانویه ۲۰۱۱ در عمان شکل گرفت. در این اعتراضات، مردم نسبت به بیکاری، هزینه‌های بسیار بالای زندگی در مقابل حقوق و درآمد کم، فساد اداری، عدم شفافیت، عدم رعایت حقوق شهروندی و نبود آزادی بیان در کشور معترض بودند که درنهایت عده زیادی بازداشت و مشمول جریمه‌های سنگین شدند (۲۶۰۰ دلار به ازای هر توئیت علیه مراکز دولتی!)[۲۹]، تا جایی که حتی دیده‌بان حقوق بشر سازمان ملل نیز وارد عمل شد و ماجرا با آزادی بسیاری از معترضان خاتمه یافت.[۳۰]

اما کارنامه سلطان قابوس نزد مردم عمان به‌قدری درخشان بود و مجموعه تلاش‌ها و اقداماتش چنان تصویری از او ساخته است که علیرغم تمام این اتفاقات و اعتراضات، هیچ‌کس خواهان برکناری یا استعفای سلطان قابوس نبوده و همه مردم عمان واقعاً او را دوست داشتند.[۳۱] چنان‌که اخیراً یکی از نویسندگان عمانی چنین نوشته است که «اگر سلطان قابوس نبود ما یمن بودیم!»[۳۲]